Хас биирдии сахабыт тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларын таба быһааран олохпутугар туһаныахпыт этэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр олохпут тубуста, бары-барыта «үчүгэй» буолла диэн сыыһа, сымыйа өйдөбүллэри киллэриилэрэ өйү-санааны уларытан эрэй, кыһалҕа, сор барыта куһаҕаннар диэн быстах санааны дьоҥҥо тарҕаппыта. Бу быстах санаа сабыдыалыттан сор диэн тылы букатын куһаҕан өйдөбүллээх, ол иһин туттуллубата ордук диэн этээччилэр кытта баар буоллулар.
Сор диэн куһаҕан өйдөбүллээх тылтан үөскээбитин да иһин, соргу диэн үчүгэй өйдөбүллээх, суолталаах тылга киирсэр. Соргу диэн киһи туох эмэ улахан суолталаахха табыллан, дьоллонон санаата көтөҕүллүүтэ, күүһүрүүтэ ааттанар. Соргута үрдээбит диэн этиллэр.
Кэлин кэмҥэ соргу диэн тылбытын, сор диэн тылтан үөскүүр, онон куһаҕан эрэ өйдөбүллээх диэн быстах санааларыттан туоратан, туттубат буола сатааччылар элбээбиттэриттэн, бу тылбыт өйдөбүлүн өй-санаа тутулуктарын туһанан дириҥник быһаарарбыт наада буолла.
Киһи олоҕун устата эрэйи, сору биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн өйдөбүлэ үөскээн олохсуйарын, үчүгэйи ордук сыаналыырын, өйө-санаата күүһүрэрин, кыахтанарын кэлин, сэбиэскэй былаас бэлэм олоҕор олорон, өйөнөн хаалбыппытыттан, аахсыбат буола сылдьабыт. Ол аата куһаҕан, эрэй, сор диэни киһи билэр буоллаҕына, олору өйүн-санаатын күүһүн түмүнэн кыайдаҕына, хоттоҕуна санаата күүһүрэр, кыаҕырар, кыра да үчүгэй киниэхэ ордук улахан үчүгэй курдук сананыллар кэмэ кэлэр. Сору билбитин кэнниттэн кыра да үчүгэйтэн санаата туолан дьоллонон, дьолу билэр кыаҕа улаатар. Ол иһин соргу диэн тыл куһаҕантан үчүгэй үөскүүрүн быһааран бэйэтэ үчүгэй өйдөбүллэнэр.
Сор диэн тугуй? Эрэйи, кыһалҕаны, ыарахан үлэни билии аата сору билии диэн ааттанар. Бэйэтэ сору, эрэйи билбит киһи үчүгэй, амарах, аһыныгас майгыланар, үлэни-хамнаһы кыайара, сыаналыыра улаатар. Сэрии ыар кэмин ааспыт кырдьаҕастар бары итинник үтүө майгыларын оччотооҕу ыар олохторо үөскэппитин туһананнар лаппа кырдьыахтарыгар диэри үлэлииллэр, быстах быһыыга түбэһэллэрэ букатын аҕыйах, аһыныгастар, эйэлээхтэр, уһун үйэни ситиһэр кыахтара улахан.
Аныгы, эрэйи, кыһалҕаны билбэккэ, барыта бэлэмҥэ, мааныланан, атаахтык иитиллэн улааппыт кэнники көлүөнэлэр, эдэрдэр майгылара кырдьаҕастартан биллэр уратылардаах буолла. Билиҥҥи кэмнээҕи эдэрдэр бардамнар, тугу да, кими да аанньа ахтыбаттар, тугу да харыстаабаттар, бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэллэр, үлэлии-хамсыы үөрүйэхтэрэ аҕыйах, туохха барытыгар, ол иһигэр киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро охсоорулар, уруттаан түһэн иһэллэриттэн сыыһа-халты туттуналлара элбээтэ.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарбат буолуу сору, эрэйи билбэттэн үөскүүрэ ордук элбэх. Бэлэмҥэ, маанылана сылдьар оҕо эрэйи, кыһалҕаны билбэккэ эрэ улаатара «Үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат» буола улаатыытыгар тириэрдэр. Маннык олоххо улааппыт оҕо, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэтиттэн, ордук чэпчэкитик оҥоруллар куһаҕаны урутаан оҥорон кэбиһэрэ элбиир кыахтанар. Биһиги олохпутугар өссө даҕаны куһаҕан быһыылар суох буола иликтэриттэн «Туох барыта үчүгэй буолла» диэн өйдөбүлгэ оҕону иитии өйө-санаата халыйыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат буолуутугар тириэрдэринэн куһаҕан быһыылары элбэтиэн сөбүн таба сыаналыахпыт этэ.
Сордоох, сордоммут, эрэйи, кыһалҕаны билбит, ол аата олору кыайан туораабыт киһи өйө-санаата аһара барара аҕыйыырыттан олоҕу сыаналыыр, үрдүктүк тутар, дьону аһынар санаата улаатар. Эрэйи, кыһалҕаны билии киһини амарах, аһыныгас оҥорор. Ол иһин үлэһиттэр, дьадаҥылар аһынар санаалара элбэх. Онтон баайдар, бэлэмҥэ үөскээбиттэр ас-таҥас хантан кэлэрин билбэттэриттэн аһынар санаалара отой аҕыйах. Ол курдук эрэйи, кыһалҕаны билбэтэх киһи аһынар санаата суох эбэтэр лаппа аҕыйах буолар.
Сору, эрэйи, кыһалҕаны билбит киһи сыыһа-халты, аһара туттунара лаппа аҕыйыырыттан, өйө-санаата күүһүрэриттэн элбэх туһалаах дьыалалары оҥороро элбиир. Ол иһин соргу диэн тыл үчүгэй өйдөбүлэ олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсыбыт уонна олох ыарахаттарын тулуйан, олору кыайан, туоратан күүһэ-кыаҕа элбээбит диэн быһаччы өйдөбүллэнэр.
Сорсуннаах диэн ситтэриэ да суоҕу ситэр кыахтаах хотоойу-хорсун булчут киһи аата. Ол аата бу киһи элбэхтик эрэйдэнэн, үлэҕэ буһан-хатан эрчиллибит буоларынан булду баһыйан ситэр кыахтаммытын бэлиэтээн итинник этиллэр.
Тыл номоҕор: «Соргулаах киһи», «Соргута тостубут киһи» диэн тыллар иҥэн сылдьаллара соргу диэн эрэйи, кыһалҕаны билэн, олору туораан күүһүрбүт санаа буоларын быһаарар. Эрэйи, ыараханы кыайыы-хотуу кэнниттэн соргу үрдээһинэ бэлиэтэнэр.
Олох былыр, үөрүү, өрөгөй буоллаҕына «соргу тутуута» диэн туому толороллор эбит.
«Соргу түөрэҕэ» диэн өйдөбүл өйгө-сүрэххэ иҥэн сылдьар.
Онон эрэй, кыһалҕа, сор диэн киһини олох үөрэҕэ эрчийэрин, дьарыктыырын аата. Эрэйи, кыһалҕаны билии, олору дьүккүйэн, өсөһү киллэрэн туорааһын киһи өйүн-санаатын бөҕөргөтөн олоххо күүстээх буоларыгар тириэрдэр. Олору, ыарахаттары этэҥҥэ туорааһын киһи санаата туоларын, дуоһуйарын үөскэтэн, дьолу билэригэр тириэрдэрэ дьоллоох-соргулаах диэн холбуу этии үөскүүрүгэр тириэрдибит.
Санаа туолуута дьолу аҕалар. Хаһан да баҕа санаата туолбатах киһи дьол диэни билбэтигэр сөп. Эрэйи, кыһалҕаны, сору билбит киһи кыра да үчүгэйи улаханнык сыаналаан дьолу билэр кыаҕа улаатарын, бу дьоллоох-соргулаах диэн этии эмиэ биллэрэр.
Онон эрэйи-кыһалҕаны, сору билбэккэ улаатыы эдэрдэри туруга суох өйдөөх-санаалаах оҥороруттан, бу соргу диэн тылбыт харыстыа этэ. Ол иһин соргу диэн тылбытын урукку үчүгэй өйдөбүлүн сото, симэлитэ сатаабаккытыгар баҕарабыт. (1,46).
- Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
