Күөх Ордуу

Күөх Ордуу (Көк Орда) – Алтан Ордуу (Дьүчи улууһун) илиҥҥи эбэтэр атыннык эттэххэ хаҥас аҥара^[1]. Күөх Ордуу сирдэрэ билиҥҥи Казахстаан уонна Арҕаа Сибиир этэ.

Күөх Ордуу (Көк Орда) уонна Маҥан Ордуу (Ак Орда)

Былыргы суруктарга Күөх Ордуу (Көк Орда) уонна Маҥан Ордуу (Ак Орда) диэн өйдөбүллэр буккуллар буоланнар, билиҥҥи чинчийээччилэр бу икки дойду бэйэ-бэйэлэриттэн уратыларын чопчу кыайан быһаарар кыахтара суох.

Холобур, мусульманнар суруйбут кинигэлэригэ (араабтыы, перстыы, түүрдүү) Күөх Ордуу (Көк Орда), Маҥан Ордуу (Ак Орда) уонна Дьүчи Улууһа диэн өйдөбүллэр бүтүн Алтан Ордууну да бэлиэтииллэр, Алтан Ордуу сорох улуустарын да бэлиэтииллэр, ол иһин бу үс өйдөбүл кыраныыссатын быһаарар уустук^[2].

Алтан Ордуу илиҥҥи аҥара

Арассыыйа чинчийээччилэрэ үгэс быһыытынан былыргы нуучча сурукатыргар олоҕураллар. Ол кинигэлэргэ Күөх Ордуу (Көк Орда) диэн Алтан Ордуу илиҥҥи аҥара ааттанар. Б. Д. Греков, А. Ю. Якубовскай^[3] уонна Г. А. Федоров-Давыдов^[4] саныылларынан Күөх Ордуу Маҥан Ордууттан (Алтан Ордуу арҕааҥы аҥара) тутулуктаах этэ, тоҕо диэтэр Маҥан Ордуу хааннара Бату убайын Орду Ичен сыдьааннара этилэр^[5].

Нуучча суруктарыгар Күөх Ордуу Волга өрүстэн илиҥҥи кытылыттан саҕаланар. Летописьтэргэ Күөх Ордуу иккитэ ахтыллыбыт: бастакытын Тохтамыш кэмигэр сыһыаннаах («царь с востока, именем Тохтамыш, из Синие Орды») уонна иккиһин Тимур (Тамерлан) 1395 сыллаахха сэриинэн кэлэригэр^[6].

Алтан Ордуу арҕааҥы аҥара

Бастакы версияттан ураты Күөх Ордуу Алтан Ордуу арҕааҥы аҥара буоларын туһунан версия баар. 1840 сыллаахха Австрия чинчийээччитэ Й. Хаммер-Пургшталь Алтан Ордуу историятын суруйбут уонна ол үлэтигэр бу версияны эппит. Кини XV үйэҕэ суруллубут «Мунтахаб ат-таварих-и Му‛ини» Му‛ин ад-Дина Натанзи диэн киһи үлэтигэр олоҕурар^[7].

Алтан Ордуу илиҥҥи аҥарын чааһа

Каһаах чинчийээччилэрэ сабаҕалыылларынан Күөх Ордуу (Көк Орда) уонна Маҥан Ордуу (Ак Орда) диэн арахсыы Алтан Ордуу илиҥҥи аҥарыгар эрэ сыһыаннаах. Бу сабаҕалааһынынан Күөх Ордуу (Көк Орда) Шибан улууһа буолар^[8].

Быһаарыылар

1. Чингиз-наме
2. Б.Д. Греков A.Ю. Якубовский Золотая орда и её падение. Академия наук СССР. Архыыптаммыт 2015, Бэс ыйын 10 күнүгэр.
3. Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1950.
4. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. М.: МГУ, 1973 с 40-50
5. В. Л. Егоров. Историческая география Золотой Орды. М.,1985.; Архыыптаммыт 2012, Тохсунньу 10 күнүгэр. А. П. Григорьев. Золотоордынские ханы 60-70-х гг. XIV века: Хронология правлений //«Историография и источниковедение стран Азии и Африки», вып VII. Л., 1983.;
6. Ускенбай К. Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда // Тюркологический сборник. 2005: Тюркские народы России и Великой степи.;
7. Тизенгаузен В. Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. М., 1941.
8. К. Ускенбай. Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда // Тюркологический сборник. 2005: Тюркские народы России и Великой степи.; Зардыхан К. Взгляды Л. Н. Гумилева на вопросы образования государственности у кочевых народов // Доклад на конференции в г. Казани. 29.10.2003 г. Архыыптаммыт 2007, Ахсынньы 17 күнүгэр.

Литература

1. Большая советская энциклопедия. Т. 3. — М.: Изд-во «Совет. энц.», 1970.
2. Татарская энциклопедия. Т. 1. — Казань: Ин-т тат. энц., 2002.
3. Кузембайулы А., Адиль Е. История Республики Казахстан, — Астана, 2002 г.

Өссө маны көр

• Алтан Ордуу
• Маҥан Ордуу