Волгатааҕы Булҕар сирэ

Волгатааҕы Булҕар сирэ (Болҕарскай ханствота^[1], Волга-Кама Булгарията; тат. Идел Болгар, чуваш. Атӑлçи́ Пӑлха́р) — X үйэттэн XIII үйэҕэ диэри Волга уонна Кама өрүстэр хочолоругар баар буола сылдьыбыт түүр тыллаах булҕардар дойдулара.

История

Моҕол сэриитин иннинэ

VII үйэ иккис аҥарыгар Кубрат хаан тэрийбит Улуу Булҕар сирэ ыһыллыбытыгар кини иккис уола Котраг кутригур биистэри салайан хоту диэки көспүт уонна Волга Кама өрүстэр хочолоругар олохсуйбут.

Булҕардар сыыйа-баайа олохтоох финн-угор уонна түүр тыллаах биистэри, холобур, барадьар, барсил, савир, эсэгэлэй, билэр уо.д.а. баһылаабыттар. Ол түмүгэр VIII үйэҕэ Волга өрүс хочотугар күүстээх булҕар биистэрин холбоһуга үөскээбит, бу холбоһук Волгатааҕы булҕардар дойдуларыгар кубулуйбута. Кэлин булҕардарга түүр тыллаах оҕус-печенегтэр, кыпчактар уонна ыаллыы финн-угор тыллаах биистэр (буртастар, мадьардар, муромалар уо.д.а) холбоспуттара.

922 сыллаахха Алмуш диэн ааттаах булҕардар баһылыктара хазардары утары араабтары кытта холбоһоору Баҕдадтан илдьиттэри ыҥырар уонна ислам итэҕэлин ханафит салаатын ылынар. Ол түмүгэр Волгатааҕы Булҕар сирэ мусульман дойдута буолбут, баһылыга "эмир" дэммит, Алмуш буоллаҕына аатын Дьафар ибн Абдаллаһ диэҥҥэ уларыппыт^[2]. Ол эрээри Волгатааҕы Булҕар сирин иккис киһитэ, саван бииһин баһылыга Вираг ислам ылыытын утарбыт, ол иһин булҕар тойотторо икки аҥы арахсыбыттар. Алмуш утарбыт дьону өлөрүөх буолан куттаабыт, онон утарааччылар эмиэ ислам итэҕэлин ылыммыттар. Бу туһунан Баҕдадтан Волгатааҕы Булҕар сиригэр айаннаабыт арааб илдьитэ Ибн Фадлан суруйан хаалларбытта^[3].

Алмуш кэнниттэн кини уола Микаил ибн Дьафар баһылыктаабыт, ол кэннэ Алмуш сиэнэ Абдуллаһ ибн Микаил баһылык буолбута^[4].

965 сыллаахха Хазар хаҕаната суох буолбутун кэннэ Волгатааҕы Булҕар сирэ босхоломмута. Ол эрээри аны славяннары кытта сэриилэр саҕаламмыттара.

Х үйэ устатыгар рустар түөртэ булҕардарга сэриинэн бара сылдьыбыттара: 977, 985. 994 уонна 997 сылларга.

1025 сыллаахха Волгатааҕы Булҕар сирэ уонна атын дойдулар

XI үйэҕэ булҕардар уонна рустар сүрүннээн атыы-эргиэнинэн дьарыктаммытара. XII үйэҕэ булҕардар Суздаль куораты сэриилээн ылбыттара.

Моҕол сэриитэ

1223 сыллаахха Калка кыргыһыытын кэнниттэн моҕол сэриилэрэ илин диэки, Волгатааҕы Булҕар сиригэр эргиллибиттэрэ, ол эрээри онно булҕардарга хотторбуттара^[5]. 1229 сыллаахха моҕоллор булҕар половец холбоспут сэриитин кыргыбыттара уонна 1232 сыллаахха Кама өрүскэ тиийбиттэрэ.

1236 сыллаахха Сүбэдэй Волгатааҕы Булҕар сирин сэриилээн ылбыта. Бу курдук Волгатааҕы Булҕар сирэ көҥүлүн сүтэрбитэ уонна автономия быһыытынан Моҕол дойдутугар киирбитэ, кэлин Дьүчи улууһун (Алтан Ордуу) сороҕото буолбута.

Эбии көр

• Улуу Болҕар сирэ
• Кубрат хаан
• Булҕардар
• Хазардар
• Хазар хаҕаната

 Быһаарыылар

1. Малая Советская Энциклопедия
2. Экономические контакты и монетная чеканка в Восточной Европе X — начала XI в.
3. Ибн-Фадлан «Записка» о путешествии на Волгу.
4. ИСТОРИЯ ТАТАРСТАНА (учебное пособие) (Ф. Х. Хузин, И. А. Гилязов, В. И. Пискарев, Б. Ф. Султанбеков, Л. А. Харисова, А. А. Иванов, А. Г. Галлямова) — § 6. Образование Булгарского государства Архыыптаммыт 2013, Муус устар 10 күнүгэр.
5. Фахрутдинов Р. Г. Очерки по истории Волжской Булгарии. — М.: Наука, 1984.

• Волжские монеты Бунт Емельяна Пугачева 1773 - 1775 годов История Суваро Булгары

Кинигэлэр

• Гагин И. А. Волжская Булгария: Очерки истории средневековой дипломатии (X — первая четверть XIII в.). — Рязань: СПбГУ; РОИРО, 2004. — 240 с.
• Ковалевский А. П. О степени достоверности Ибн-Фадлана // Исторические записки. — 1950. — Т. 35. — С. 265—293.
• Смирнов А. П. Волжские булгары. — М.: Государственный исторический музей, 1951. — 276 с.
• Фахрутдинов Р. Г. Очерки по истории Волжской Булгарии. — М.: Наука, 1984. — 216 с.
• Чолов П. Волжка България (VII—XVI век). — София: КАМА, 2008. — 240 с. — ISBN 978-954-9890-84-6 (болг.)
• Павлов П., Владимиров Г. Златната орда и българите. — София: Военно издателство ЕООД, 2009. — 176 с. — ISBN 978-954-509-418-7 (болг)