Кубрат (хаан)

Кубрат хаан (болг. Кубрат, гир. Χουβρατις), Кробат (болг. Кробат)^[1], Курбат, Курт (болг. Куртъ) — уногундур диэн булҕар бииһин баһылыга^[2].

Кубрат хаан бэлиэтэ

Кубрат хаан Дуло диэн аҕа уустан төрүттээх буолуон сөп.

Чинчийээччилэр үксүлэрэ саныылларынан Кубрат хаан VIII–IX үйэлэргэ булҕар биистэрин түмпүт уонна Византия былыргы кинигэлэригэр Улуу Болҕар (Булҕар) сирэ дэнэр саҥа дойдуну тэрийбит^[3].

Кубрат хаан уонна кини уолаттара. Димитар Гүдьэнов уруһуйа (1926 сыл)

И. О. Гавритухин диэн археолог этэринэн Улуу Болҕар сирин хаана Кроват өлбүтүн кэннэ (641 уонна 668 сыллар ыккардыгар) болҕардар ыһыллыбыттар уонна сорохторо хазардарга бас бэриммиттэр, атыттар буоллаҕына куоппуттар. Ол эрээри бу этиллибит Кроват уонна Кубрат биир киһи буолаллара мөккүөрдээх^[2].

Олоҕо

Былыргы кинигэлэргэ ахтыы

Кубрат (гир. Куврат, Коврат, Кроват; былыргы эрмээннии Хубраат, Худбадр; болгардыы Курт да дииллэр)^[3] Константинопольдааҕы Никифор суруйбут "Бревиариятыгар" (быһа холоон 780–790 сыллар), Феофан Исповедник "Хронографыгар" (810 уонна 814 сыллар ыккарда), "Эрмээн географиятыгар" (680-с сыллар), "Именник" (IX үйэ бүтүүтэ) диэн Дунайдааҕы Болҕар сирин баһылыктарын испииһэгэр ахтыллар

Олоҕун туһунан

Кубрат хаан төрөөбүт уонна өлбүт сыллара чопчу биллибэттэр.

Украина сирин Полтава уобалаһыгар баар Малая Перещепина диэн бөһүөлэк таһыгар Кубрат хаан өйдөбүнньүгэ

634 уонна 640 сыллар ыккардаларыгар Кубрат хаан авардар былаастарыттан босхоломмут^[3].

Ол кэннэ кини булҕар биистэрин түмпүт уонна Византия былыргы кинигэлэригэр Улуу Болҕар (Булҕар) сирэ дэнэр саҥа дойдуну тэрийбит.

Кубрат хаан өлбүтүн кэннэ Улуу Болҕар сирэ ыһыллыбыт. Номоххо этиллэринэн Улуу Болҕар сирин Кубрат хаан биэс уолаттара, чуолаан Батбайан, Котраг, Аспарух, Күбэр уонна Альцэк бэйэлэрин ыккардаларыгар үллэстибиттэр, хас биирдии бэйэтин ордуутун салайбыт. Бу ордуулар сомоҕолоһуута суох буоланнар хазардар сэриилэригэр кыайан утарсыбатахтар. 660-с сылларга хазардар Улуу Болҕар сирин сэриилээн ылбыттара.^[3].

Кубрат хаан уолаттара

Феофан Исповедник диэн Византия историга суруйарынан Кубрат 5 уоллаах эбит.

• Кубрат хаан улахан уола Батбайан (Безмер) дойдутугар хаалбыт уонна хазардарга бас бэриммит. Кинилэри кэлин "хара болҕардар" диэн ааттаабыттара.

Улуу Болҕар сирэ уонна булҕардар көһүүлэрэ

• Кубрат иккис уола Котраг Дон өрүһү туораабыт уонна Батбайан сирин утары олохсуйбут. Бу булҕардар холбоһуулара кэлин хоту диэки көһөн Волгатааҕы Булҕар сирин тэрийбит буолуом сөп.
• Кубрат үһүс уола Аспарух дьонун кытта Дунай диэки көспүт уонна быһа холоон 680 сыллаахха Болҕар дойдутун тэрийбит. Олохтоох славян тыллаах биистэр болҕардарга бас бэриммиттэрэ, ол эрээри кэлин болҕардар славяннары кытта булкуһан кинилэр тылларын ылыммыттар. Ол курдук билиҥҥи болгардар үөскээбиттэр.
• Кубрат төрдүс уола Күбэр Улуу Болҕар сирин хотугулуу арҕааҥы улууһун баһылыга этэ. Феофан Исповедник этэринэн кини авардарга бас бэриммитэ.

• Кубрат бэһис уонна саамай кыра уола Альцэк диэн ааттаах. Феофан Исповедник этэринэн кини билиҥҥи Италия сиригэр диэри тиийбит уонна лангобард ыраахтааҕытын былааһын ылыммыт^[4].

Эбии көр

• Улуу Булҕар сирэ
• Булҕардар
• Волгатааҕы Булҕар сирэ

Быһаарыылар

1. Комар А. В. Ранние хазары в Северном Причерноморье (постановка проблемы)
2. Гавритухин И. О. Великая Болгария Архыыптаммыт 2018, Тохсунньу 25 күнүгэр. // Большая российская энциклопедия
3. Комар А. В. Кубрат Архыыптаммыт 2018, Тохсунньу 25 күнүгэр. // Большая российская энциклопедия
4. Мингазов Ш. Р. Наследники Великой Болгарии в Западной Европе Архыыптаммыт 2022, Тохсунньу 20 күнүгэр. // Филология и культура. Philology and Culture. — 2012. — № 1 (27). — С. 201—207.

Кинигэлэр

• Мингазов Ш. Р. Кубрат — правитель Великой Болгарии и Кетрадес — персонаж Иоанна Никиусского. — Казань: Институт истории АН РТ, 2012.
• Николаев В. В. Чуваши. Этническая история и традиционная культура, Москва, 2000.
• Николаев В. В. История предков чувашей. XXX в. до н. э. в. — XV в.н. э., Чебоксары, 2005.
• Сиротенко В. Т. Введение в историю международных отношений в Европе во второй половине IV — начале VI вв. Часть I. Источники. Пермь, 1973.
• Сиротенко В. Т. История международных отношений в Европе во второй половине IV — начале VI в. Пермь, 1975
• Коллективная монография «Сокровища хана Кубрата. Перещепинский клад» В. Н. Залесская, З. А. Львова, Б. И. Маршак и др. Гос. Эрмитаж. — СПб. : Славия, 1997. — 335 с.