Il Lai da Genevra (franzos: Lac Léman, Le Léman u Lac de Genève; talian: Lago Lemano u Lago di Ginevra; tudestg: Genfersee) è il pli grond lai da la Svizra e da la Frantscha. El è situà al cunfin tranter la Svizra romanda en il sidvest da la Svizra e la regiun Rhône-Alpes en l’ost da la Frantscha. La part dal lai en il sidvest tutga tar il chantun da Genevra, la riva nord tar il chantun Vad, la riva sid per gronda part tar il Département Haute-Savoie (Frantscha). Daspera fa ina pitschna part da la riva en il sidost dal lai part dal chantun Vallais. Il lai vegn sutdividì en las parts Haut Lac, Grand Lac e Petit Lac.
| Lai da Genevra | |
|---|---|
 |
|
| Datas | |
| Situaziun: | Svizra (Genevra, Vad, Vallais), Frantscha |
| Surfatscha | 580 km² |
| Profunditad maximala: | -310 m |
| Affluents: | Rodan, Venoge, Dranse, Aubonne divers auters flums |
| Sbuccada: | Rodan, vers la Mar Mediterrana |
| meters sur mar: | 372 m |
| Lieus a la riva: | Genevra (CH), Lausanne (CH), Evian (F), Montreux (CH), Thonon (F), Vevey (CH) |
| Inslas: | 7 (vesair glista) |
| Charta | |
 | |
Geografia
Infurmaziuns generalas
Suenter il Balaton en l’Ungaria dal Vest furma il Lai da Genevra il segund grond lai da l’Europa Centrala. El giascha 372 m s.m., ha ina grondezza da 580,03 km² (da quai 345,29 km² [59,53 %] sin territori svizzer e 234,74 km² [40,47 %] sin territori franzos) ed ina profunditad maximala da 310 m.[1] El è cun quai er il pli profund lai da la Frantscha. Il cuntegn d’aua munta en media ca. 89 km³, quai che fa dad el il lai cun la pli bler’aua en tut l’Europa Centrala.[2]
Affluenza e deflussiun
Il Lai da Genevra vegn surtut spisgentà dal Rodan che cula sur in delta a Le Bouveret en il lai. Il segund grond affluent è la Dranse, alura suondan la Venoge e l’Aubonne. A Genevra banduna il Rodan puspè il Lai da Genevra. En media dovra l’aua 11,4 onns per percurrer il lai. Il livel da l’aua vegn regulà a Genevra cun agid dal Barrage du Seujet.[3] La media annuala da la deflussiun munta a ca. 270 m³ per secunda.
Impurtantas citads situadas sper il lai
A la riva dal Lai da Genevra èn situadas duas grondas citads svizras: en il sidvest giascha la chapitala chantunala Genevra, a la riva nord Losanna, la chapitala dal chantun Vad. Ulteriuras citads da renum internaziunal furman Montreux e Vevey en il nordost. La pli gronda citad franzosa al Lai da Genevra furma Thonon-les-Bains, la pli enconuschenta Évian-les-Bains.
Inslas
- L’insla cun il Chastè da Chillon (5070 m²)
- Île Rousseau (a Genevra, deflussiun dal Rodan, 3390 m²)
- Île de la Harpe (sper Rolle VD) (2368 m²)
- Île de Salagnon (Île aux Mouettes, sper Clarens VD) (1450 m²)
- Île de Choisi (sper Bursinel VD) (120 m²)
- Île de Peilz (sper Villeneuve VD) (40 m²)
A Genevra existan plinavant las Pierres du Niton che na furman dentant naginas inslas per propi, mabain grips.
Sutdivisiun dal lai
A basa da la differenta istorgia da furmaziun (sedimentaziun, faudaziun tectonica, erosiun glaziala) vegn il lai partì en trais parts[4]:
- Haut Lac (Lai Sura), la part orientala da la sbuccada dal Rodan fin a la lingia Meillerie–Rivaz
- Grand Lac (Lai Grond), il pli grond e pli profund batschigl dal lai cun la pli gronda ladezza dal lai
- Petit Lac (Lai Pitschen), la part pli graschla e pli pauc profunda en il sidvest a partir da la lingia Yvoire–Promenthoux sper Prangins fin a la deflussiun dal Rodan a Genevra.
Riva sid
A sanestra da la sbuccada dal Rodan giascha ina pitschna zona da riva ch’appartegna al chantun Vallais (da Le Bouveret fin a Saint-Gingolph). Il lieu da cunfin cumpiglia duas vischnancas politicas ch’èn spartidas d’in dutg: Saint-Gingolph VS en il chantun Vallais e Saint-Gingolph (Haute-Savoie) en il Département Haute-Savoie (F).
- La Rive gauche du Lac de Genève / La riva sanestra dal Lai da Genevra
Ina gronda part da la riva sid tutga tar la Frantscha (Département Haute-Savoie). La pli gronda citad è Thonon-les-Bains. Pli enconuschenta è dentant la citad dad Evian-les-Bains; l’aua minerala da quest lieu vegn tratga a niz dapi il 19avel tschientaner e distribuida oz internaziunalmain.
- La riva sid da Genevra
En il sidvest appartegna ina part da la riva sid a la chapitala chantunala Genevra ed a sia aglomeraziun.
Riva nord
Lausanne, Nyon e Rolle en il chantun Vad sco er Versoix en il chantun da Genevra èn situads a la riva al nordvest.
Ulteriuras enconuschentas citads situadas a la riva al nordost èn Montreux e Vevey. Qua sa chatta la Riviera Vadaisa cun il chastè da Chillon al sidost da Montreux.
A Vevey sa chatta la sedia principala da Nestlé, a Nyon la sedia europeica da l’Associaziun da ballape UEFA e Montreux è in lieu turistic apprezià cun enconuschentas occurrenzas da film e da musica. A Losanna sa chattava pli baud la sedia da la Societad da las naziuns (l’organisaziun precursura da las Naziuns unidas). Oz ha qua l’IOC, il Comité olimpic internaziunal, sia centrala.
La riva tranter Genevra e Nyon sa numna Le Genevois, tranter Nyon e Lausanne La Côte, tranter Lausanne e Vevey Lavaux, tranter Vevey e Villeneuve Riviera e tranter Villeneuve e Saint-Gingolph Chablais (tranter Villeneuve e Noville Chablais vaudois e tranter Port-Valais e Saint-Gingolph Chablais vallesan).
Survista tabellara
| Riva sid | Riva nord | |
|---|---|---|
| Grand Lac |
|
|
| Petit Lac | ||
Access al lai
Cumbain che las grondas citads n’enconuschan betg quest fenomen, appartegnan numerusas parcellas a la riva dal lai, spezialmain en vischnancas pli pitschnas en il district da Nyon, en il district da Morges ed en vischinanza da Genevra a proprietaris privats. Ils abitants da La Tour-de-Peilz e da Gland han cuntanschì tras votaziuns communalas il 2010 e 2012 che tut la riva communala saja accessibla a la publicitad. Questa discussiun vegn er a cuntinuar en ulteriuras vischnancas.
Furmaziun dal lai
Il lai è vegnì splanà tras plirs glatschers alpins en il decurs da plirs temps da glatsch. Il punct il pli bass giascha davant Losanna. Tar la part pli graschla en il sidvest, numnada Lai Pitschen, sa tracti da la vallada da ruptura da las massas d’aua ch’eran vegnidas retegnidas da deposits da glera ch’il glatscher aveva stumplà davant sai e ch’èn restadas enavos en furma da morenas finalas.
Clima
Il Lai da Genevra influenzescha il clima da ses conturn en quel senn ch’el mitigescha in pau il clima d’enviern e sfradenta in pau durant la stad. L’atun, cura che l’aua è per part anc pli chauda che la terra, po sa furmar localmain tschajera.
Livel da l’aua
Ils livels da l’aua varieschan da stagiun a stagiun per ca. 60 cm. Il livel il pli bass vegn mesirà dal schaner a l’avrigl. Quel vegn regulà a Genevra.
Istorgia
Derivanza dal num
Gia Caesar ed ils geografs da l’antica han duvrà la denominaziun lacus lemanus. Il term lemanus deriva dal celt lem ed an (translatà: ‹aua gronda›, pia ‹lai›). Tar il num lacus lemanus sa tracti pia d’in pleonassem, pertge che lacus signifitga per latin medemamain lai. A partir dal segund tschientaner s.C. è il num lac de Lausanne vegnì duvrà pli stediamain. Questa denominaziun cumpara tranter auter en l’Itinerarium Antonini (lacus lausonnius) sco er sin la Tabula Peutingeriana (lacus Losanete). En il decurs dal 17avel tschientaner è quest num puspè svanì.
Il term Léman è puspè vegnì en diever tar ils umanists e cartografs dal 16avel tschientaner. Tranter auter al dovran Sebastian Münster (l’onn 1552) e Gerhard Mercator (vers il 1575) sco er il magistrat e las autoritads da Berna dal temp da la revoluziun. Da quai èn er sa sviluppadas pli tard las regiuns dal Chantun Léman e l’anteriur Département Léman franzos.
Ils abitants da Genevra han gia numnà baud il lai suenter lur citad. François Bonivard menziunescha il 1592 il lai sco lac Lemanne, dentant cun agiuntar la precisaziun qu’est nostre lac de Genesve (il qual è noss Lai da Genevra). Suenter che la citad da Genevra è daventada adina pli impurtanta, è quest toponim er vegnì translatà en autras linguas. Per rumantsch ha il lai num Lai da Genevra, per tudestg Genfer See resp. Genfersee en la scripziun svizra (che cumpara gia en il 15avel tschientaner), per englais Lake of Geneva, entant ch’il talian fa tant diever da Lago Lemano sco er da Lago di Ginevra.
Emprims colonisaturs
Suenter la retratga dals glatschers a la fin dal davos temp da glatsch èn s’installads a la riva dal Lai da Genevra palissaders. Pli tard è il livel da l’aua s’auzà ed els èn stads sfurzads d’abandunar lur vitgs situads a la riva e sin palissadas en il lai. Las restanzas da quests edifizis èn sa mantegnidas sut l’aua e fan oz part dal Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Ils temps en ils quals il livel da l’aua è stà aparti bass (ca. 3 meters sut il livel ordinari) èn stads vers la fin dal temp neolitic (3100 fin 2700 a.C.) e durant il temp da bronz (ca. 1100 fin 850 a.C.).
Eveniment da Tauredunum
L’onn 563 s.C. èsi vegnì en l’ost dal lai ad ina bova ch’ha era mess en moviment las massas da sediment che sa chattavan en il delta dal Rodan. Quai ha manà ad in’undada d’in autezza da fin 13 meters. La crudada da crappa ha destruì plirs vitgs, l’undada ha mess sut l’aua l’emprim Losanna e silsuenter Genevra, nua ch’è t.a. vegnida destruida la punt sur il Rodan.[5] Tals tsunamis sin lais interns èn er enconuschents dal Lai dals Quatter Chantuns (ils onns 1601 e 1687) e dal Lai da Lauerz (1806).
Il procès du Léman
En il 19avel tschientaner n’ha il livel dal lai betg be varià per motivs natirals, mabain er sut l’influenza da l’uman. A Genevra han ins numnadamain cumenzà a trair a niz il Rodan per producir forza idraulica. La nivellaziun dal lai ch’è stada colliada cun quai, ha provocà la gritta dals Vadais, quai ch’ha manà al procès du Léman ch’è ì a finir avant il Tribunal federal. Il 1884 ha la finala pudì vegnir fatg in contract ch’ha satisfatg als basegns da tut las partidas.
Ecologia
Qualitad da l’aua
Per survegliar la qualitad da l’aua è responsabla la Commission internationale pour la protection des eaux du Léman (CIPEL). L’aua è da buna qualitad, uschia che pon vegnir purifitgads mintg’onn 80 milliuns m³ aua da lai ad aua da baiver. Entamez il lai e tar las indesch staziuns da pumpar en tut las parts dal lai ademplescha l’aua las valurs necessarias areguard metal, pesticids ed ulteriurs indicaturs.
La concentraziun da nitrit giascha lunsch sut il limit ed è stabil dapi 15 onns. La concentraziun da fosfor croda percunter vinavant grazia a divers projects da sanaziun. L’onn 2005 muntava la concentraziun en media a 27,7 micrograms per liter. La finamira da la CIPEL è da sbassar la cumpart da fosfor sut 20 micrograms per liter.
Percunter observa la CIPEL che algas, l’uschenumnà fitoplancton, sa derasan adina dapli, e quai fin en regiuns fitg profundas. Questas algas a fil impedeschan da stad ils pestgaders, damai che las raits da pestgar vegnan visiblas per ils peschs, ed er d’enviern sa derasa la planta vinavant.
Er sch’i vegnan per part observads onns en ils quals n’ha lieu nagina maschaida cumpletta da l’aua dal lai, hai tuttina avunda oxigen era en las regiuns profundas dal lai.[6]
Muntada economica
Muntada sco via da traffic
Il Lai da Genevra giascha a la cruschada tranter l’Italia e la Mar dal Nord sco er tranter la Frantscha dal Sid e l’Europa Centrala. Perquai è el gia adina vegnì utilisà per la navigaziun commerziala. Transportada vegniva surtut rauba greva sco laina u crappa per la construcziun d’edifizis, ma er granezza, vin, sal u chaschiel. Cumbain che las martganzias stuevan vegnir transtgargiadas a Villeneuve, Vevey, Morges e Genevra, valeva il transport cun la nav sco speditiv e favuraivel. Suenter il Lai da Genevra, tranter la citad da Genevra e Seyssel, giascheva in tschancun da sfundrada; perquai stueva la rauba vegnir transportada qua per via terrestra.
Tranter ils onns 1638 e 1648 è vegnì bajegià il Canal d’Entreroches a Cossonay en il nordvest da Losanna. La finamira era da colliar il Rodan sur il Lai da Neuchâtel ed il Lai da Bienna cun l’Aara e sur quella cun il Rain. Per motivs finanzials n’ha la davosa etappa tranter Cossonay ed il Lai da Genevra betg pudì vegnir realisada. E cun l’entschatta da la viafier han ils flums e lais en general pers lur muntada sco via da traffic.
Fin en il 18avel tschientaner cursavan sin il lai en emprima lingia bastiments cun in funs planiv ed ina vela quadratica. Per mancanza d’in timun valevan quests bastiments sco difficils da manischar. Pir en il decurs dal 19avel tschientaner è vegnì fatg diever dals bastiments pli gronds cun velas en furma da triangul ch’ins vesa sin blers maletgs. Quasi a medem temp ha cumenzà l’era dals bastiments a vapur.
Per far valair lur dretgs territorials han ils differents stadis er fatg diever sin il lai da pitschnas flottas militaras. A partir dal 1288 avevan ils conts da Savoia en diever pliras galeras genuaisas. En il 17avel tschientaner ha er Berna utilisà cun il ‹Grand-Ours› ed il ‹Petit-Ours› dus bastiments da guerra ch’èn daventads enconuschents. E la citad da Genevra possedeva ina galera cun diesch chanuns. Dapi il 1940 èn en servetsch sin il lai divers bastiments rapids da la polizia, da la duana sco er da l’armada svizra.
A l’entschatta dal 19avel tschientaner ha cumenzà a sa sviluppar il turissem ch’ha dumandà suenter ulteriuras pussaivladads da pudair transportar passagiers sin il lai. Sin iniziativa da l’American Edward Church è vegnida messa en funcziun il 1823 la nav a vapur ‹Guillaume Tell› cun ina capacitad da 200 persunas. Quai è stà l’emprima nav a vapur sin in lai svizzer insumma. Ses success ha dumandà suenter ulteriurs bastiments, tant sin il Lai da Genevra sco er sin ils ulteriurs lais.
Sin il Lai da Genevra èn diversas societads da navigaziun sa concurrenzadas a l’entschatta, ma gia l’onn 1840 han ins pudì serras emprimas cunvegnas per la finala sa liar l’onn 1873 a la Compagnie générale de navigation sur le lac Léman (CGN). Durant la belle époque ha la navigaziun da passagiers pudì giudair ses temp da fluriziun. Avant l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala il 1914 possedeva la societad betg main che 19 bastiments. Las guerras e diversas crisas han chaschunà grondas difficultads, e quai cumbain ch’è vegnida introducida il 1934 la transmissiun diesel-electrica ch’ha gidà a reducir massivamain ils custs da manaschi.
Dapi ils onns 1960 è la situaziun puspè sa megliurada marcantamain. Actualmain curseschan sin il Lai da Genevra otg bastiments a rodas da pala (che furman uschia la pli gronda flotta da quest gener sin il lai europeic) ed otg bastiments a spirala. En pli mainan a Genevra pitschnas navettas (che vegnan numnadas ‹Mouettes›, per rumantsch muettas) passagiers d’ina riva a l’autra.
Pestga
Emprimas prescripziuns davart la protecziun dals peschs en il Lai da Genevra dateschan dal 14avel tschientaner. Fin il 1880 èn ils dretgs da pestga vegnids reglads tras la noblezza u las citads. Las raits e la quantitad da pestga vegn controllada dapi il 16avel tschientaner per evitar ina surexplotaziun dals effectivs.
Il 1880 è entrada en vigur ina cunvegna internaziunala tranter la Frantscha e la Svizra areguard la pestga sin il Lai da Genevra. Ils pestgaders da professiun dal chantun da Vad han dentant insistì da schliar questa cunvegna. En ils onns 1980 è puspè entrada en vigur ina cunvegna che dat als pestgaders per hobi la libertad da pestgar sin tut il lai, entant che pestgaders da professiun èn liads vi dals cunfins naziunals. Actualmain va la tendenza puspè en direcziun da zonas surstatalas er per ils pestgaders da professiun.
Féra e gravenche, las duas spezias da peschs endemicas che vegnivan tschiffads il pli savens en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner, valan oz sco extinguidas, per part pervia da surexplotaziun.[7]
Cultura
Attracziuns ed edifizis
Ina da las attracziuns las pli enconuschentas al Lai da Genevra furma il chastè d’aua Chillon sper Montreux al nordost dal lai. Igl è quai in dals edifizis istorics che vegnan visitads il pli savens en l’entira Svizra. Il chastè è situà sin in nas da grip en il lai.[8]
Davant La Tour-de-Peilz, tranter Montreux e Vevey, sa chatta il vrac da la ‹Hirondell› en ina profunditad da 40 fin 60 meters. Il bastiment era sfundrà ils 10 da zercladur 1862 suenter esser siglì en ina furmaziun da grippa.
Da Vevey fin avant Losanna èn situadas las terrassas da viticultura dal Lavaux che fan part dal Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Tranter Losanna e Genevra giascha Nyon cun il Musée du Léman che preschenta la furmaziun e l’istorgia dal lai.[9] L’ensaina da Genevra furma il Jet d’eau – ina funtauna siglienta d’ina autezza da fin a 140 meters.
Tecnica e sport
Ils 28 d’avust 1910 è Armand Dufaux partì cun in biplan, construì d’el sez ensemen cun ses frar Henri, sper Noville/St. Gingolph ed è sgulà sur il lai fin a Genevra. Per ils radund 66 kilometers ha el duvrà 56 minutas; quai è stà da quel temp il pli lung sgol sur aua averta. Uschia ha Dufaux gudagnà il premi dal pionier d’automobil Perrot Duval per la traversada dal Lai da Genevra.
Fin oz èn quatter sutmarins sfunsads en il Lai da Genevra: il mesoscaf dad Auguste Piccard (en rom da l’Exposiziun naziunala svizra dal 1964), la F.-A. Forel (1979) e dus sutmarins russ il 2011.
Dapi il 1939 vegn manada tras mintg’onn la regatta a vela Bol d’Or che maina da Genevra a Le Bouveret ed enavos.
Il gir enturn il Lai da Genevra è ordvart popular tar ils ciclists. Il percurs da bundant 173 kilometers è fitg planiv e maina tras cuntradas variadas e per part davent dal traffic motorisà.
Annotaziuns
Litteratura
Colliaziuns
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
