From Wikipedia, the free encyclopedia
L’evoluziun da l’uman descriva il svilup ch’ha manà dals antecessurs ominins a l’uman modern (Homo sapiens). Quest process evolutiv ha cumenzà cun la spartiziun da la davosa populaziun d’antenats communabla dal schimpans e da l’uman (avant ca. 5–6 milliuns onns). Tut ils geners da la sutpopulaziun or da la quala dueva sa sviluppar l’uman dad oz vegnan numnads Hominini. La successiun da quests geners e da las singulas spezias dal Homo vegn per regla inditgada suandantamain:
Sco l’entira evoluziun è er il svilup da l’uman in process constant che perdura vinavant. Sco disciplina scientifica cunfinescha la perscrutaziun da l’evoluziun da l’uman percunter cun la preistorgia (che tracta il svilup da l’umanitad dals emprims guaffens da crappa enfin tar las emprimas funtaunas en furma scritta).
In dumber creschind da fossils bain mantegnids ha lubì ils davos decennis da gudagnar adina novas enconuschientschas davart l’origin da l’uman. Tuttina èn anc avertas bleras dumondas areguard ils singuls geners dals Hominini, lur temp da vita e lur derasaziun. Sco cumprovà vala percunter che l’uman dad oz e ses antenats han lur ragischs en l’Africa ed èn sa derasads da là successivamain sur tut ils continents.
Avant che tractar ils ominids, pia ils perdavants per propi da l’uman dad oz, duai vegnir skizzà curtamain la genesa dals mammals ch’èn – ord vista filogenetica – ils pli sviluppads.
Avant radund 160 milliuns onns ha cumenzà a sa sviluppar entaifer ils mammals la sutclassa dals mammals cun placenta. Dals mammals che ovan e dals bursalins sa differenziescha questa gruppa tras in temp da purtanza baintant pli lung. Da quai resulta in stadi da svilup pli avanzà il mument da la naschientscha. Tuttina sa divergeschan er ils mammals cun placenta fermamain tranter els: la gravidanza po durar da duas emnas (tscherts raspuns) enfin 25 mais (elefant african); ed ils novnaschids èn ubain scuagnieus (per exempel ils carnivors ed ils ruiders) ubain mitschagnieus (per exempel ils mammals cun unglas pèr u las balenas).
Schegea che las emprimas furmas dals mammals cun placenta cumparan gia fitg baud, ha in svilup ed ina derasaziun pli vasta gì lieu pir avant ca. 65 milliuns onns. Suenter l’extincziun dals dinosaurs èn numnadamain vegnidas libras bleras nischas ecologicas ch’èn vegnidas occupadas da novas furmas da mammals. La gronda part da quels appartegneva a la sutclassa dals mammals cun placenta che cumpiglia oz radund 94 % da tut ils mammals. Be en l’America dal Sid, en l’Antarctica (enfin a la furmaziun da glatsch) ed en l’Australia han pudì sa mantegnair cumparts da bursalins pli grondas.
Dals differents urdens ch’appartegnan als mammals cun placenta ans interesseschan qua ils primats. Entaifer l’evoluziun èn cumprovadas furmas primaras da quest urden a partir da ca. 80–90 milliuns onns. Ils primats sa dividan en dus suturdens che cumpiglian – per simplifitgar – d’ina vart ils lemurs, da l’autra vart las schimgias per propi. Entaifer il suturden da las schimgias vegn differenzià tranter las schimgias da nas stretg (Africa ed Asia) e las schimgias da nas lad (America).
Entaifer las schimgias da nas stretg datti trais famiglias. Quella da las schimgias cun cua cumpiglia betg main che 135 spezias, tranter auter ils pavians, ils macacs ed ils nasuns. La segunda famiglia – che vala sco famiglia-sora da la terza – furman ils gibuns. E la terza famiglia cumpiglia las schimgias antropomorfas u ominids ed enserra er l’uman.
La famiglia dals ominids dumbra otg spezias recentas (viventas), numnadamain duas spezias d’orangutans (Pongo), trais spezias da gorillas, duas spezias da schimpans (Pan) e l’uman modern, il Homo sapiens. Ord vista paleontologica tutgan er tut ils antecessurs morts ora da l’uman modern tar ils ominids.
Ils ominids èn sa sviluppads avant ca. 18 enfin 15 milliuns onns ad in taxon che sa lascha differenziar da gruppas parentadas. Sco quai ch’ils fossils cumprovan, han ils ominids bainprest cuntanschì ina fasa da fluriziun. Dals numerus geners ch’eran sa sviluppads da quel temp furman ils ominids dad oz be pli ina pitschna restanza spezialisada.
Ina dumonda che fatschenta vinavant la scienza è quella davart il ‹missing link›, pia davart il cunfin tranter ils antecessurs dals ominids e da l’uman. Oz èn ins plitost da l’avis che questa dumonda na sa laschia betg respunder definitivamain e na datescha betg pli uschè lunsch enavos il cunfin sco che quai vegniva fatg pli baud. Perquai na vegnan geners sco Dryopithecus, Oreopithecus e Proconsul betg pli attribuids als ominids.[2]
Avant 17 enfin 14 milliuns onns è il clima daventà pli sitg en l’Africa. A medem temp è creschida la differenza da temperatura annuala. Sco reacziun sin questa midada da las relaziuns ecologicas sa lascha cumprovar enturn 16 enfin 15 milliuns onns per l’emprima giada ina colonisaziun da territoris ordaifer l’Africa. Quels duevan la finala cumpigliar vastas parts da l’Eurasia. En l’Europa è quest svilup per exempel cumprovà tras chats en Spagna. Ma ulteriuras midadas climaticas, succedidas en l’interval avant 10 enfin 6 milliuns onns, han manà en l’Europa a l’extincziun da tut las furmas d’ominids. Er en l’Asia duevan la finala be ils gibuns ed ils orangutans surviver quest’emprima fasa da derasaziun dals ominids e da lur parents ordaifer lur continent d’origin.
Uschè lunsch questa survista generala dal svilup dals mammals enfin a las schimgias antropomorfas. Sco proxim pass evolutiv sa tschenta la dumonda cura ch’ils ominins – pia ils antecessurs per propi dals umans dad oz – èn sa spartids dals perdavants dals schimpans. Sco tar bleras dataziuns entaifer ils ominids, vegnan er tratgas a niz per respunder questa dumonda las metodas da l’analisa ADN. Tenor las enconuschientschas actualas è questa spartiziun succedida avant ca. 6,3 enfin 5,4 milliuns onns.
Davart ils emprims ominins san ins anc fitg pauc. Enturn l’onn 2000 han scienziads preschentà a basa da singuls chats ils geners Sahelanthropus, Orrorin ed Ardipithecus ch’han ina vegliadetgna da radund 7 enfin 5 milliuns onns. Schebain quests chats fan propi part dals perdavants dal gener Homo è contestà. Medemamain n’èsi betg enconuschent, tge geners che fissan lur antecessurs u eventualas alternativas per declerar ils differents pass evolutivs dal schimpans a l’uman.[3]
Pli evidentas èn percunter las caracteristicas che differenzieschan l’uman da las ulteriuras schimgias antropomorfas. Il tratg significativ dals Hominini è l’ir sidretg. Cun il moviment sin duas chommas èn colliadas ulteriuras caracteristicas anatomicas che furman midadas essenzialas en il plan da basa oriund dals primats:
Ils Australopithecina ed en spezial il gener Australopithecus tutgan tar ils perdavants da l’uman ch’èn documentads relativamain bain tras chats fossils. Igl è cumprovà che las singulas spezias gievan gia sidretg. Betg anc sclerida dal tuttafatg è percunter la dumonda co ch’ellas èn parentadas tranter pèr sco er lur relaziun da parentella tar las singulas spezias dal Homo.
L’Australopithecus anamensis vala oz sco «gener ominin il pli vegl ch’è incontestà».[4] In’impurtanta plazza d’exchavaziun da l’Australopithecus en l’Africa dal Sid vegn perquai considerada sco ‹tgina da l’umanitad›. Chats singuls ch’èn daventads famus furman Lucy, il skelet giuvenil DIK 1–1 e l’uschenumnà Uffant da Taung. En la Chavorgia d’Olduvai (Tansania) han ins chattà passidas fossilas che cumprovan cleramain che l’Australopithecus afarensis chaminava sidretg.
Schebain il Kenyanthropus platyops, ch’è vegnì chattà il 1999 en Kenia, appartegna al gener Australopithecus è contestà. Percunter è la scienza perina ch’il Paranthropus tutgia medemamain tar ils Australopithecina. Quest gener sa distingua tras ina dentadira extremamain robusta. Il svilup da quella vegn attribuì a la sfradentada dal clima succedida avant 2,5 milliuns onns. Da quel temp ha cumenzà la glazialisaziun da l’Antarctica; en pli è s’auzada la platta tectonica da l’Africa da l’Ost. Tut quai ha effectuà precipitaziuns pli bassas, uschia ch’il spazi vital dals antecessurs dal Paranthropus è sa midà en ina cuntrada da savanna.
En quest nov ambient èn sa sviluppads dus tips dals Hominini. In è s’adattà a l’erva sco nov nutriment – che sa cumpona da fibras bler pli diras che la feglia da las plantas – tras sviluppar ina musculatura da mastegiar fitg ferma e molars marcants. Individis dal segund tip han cumenzà a resguardar pli e pli fitg er la charn dals animals da la savanna sco part da lur nutriment. Probablamain han els fatg quai sco magliacadavers u cun engular ad animals da rapina la preda, damai ch’els na possedevan betg l’abilitad da far sezs chatscha sin animals pli gronds ed avevan er betg griflas e dents adattads per mazzar in animal da preda. Percunter èsi fitg probabel ch’emprims guaffens èn vegnids duvrads da quel temp en furma da crappa che serviva ad avrir l’ossa da la preda per arrivar al magugl.
D’ina spezia da l’Australopithecus èn sa sviluppads avant radund 3 enfin 2 milliuns onns ils emprims represchentants dal gener Homo. Il motiv per attribuir fossils da quell’epoca al nov gener, furman en spezial ils numerus chats d’utensils.
I dat en egl ch’er quest svilup ha gì lieu en ina fasa, en la quala il clima en l’Africa da l’Ost era danovamain segnà da setgira. Questa fasa è cumprovada en furma da deposits da pulvra che cumenzan avant 2,8 milliuns onns e che cuntanschan lur maximum avant 1,8 fin 1,6 milliuns onns. A medem temp èn s’extendidas las savannas, quai che mussan ils numerus chats d’antilopas e d’auters bovids. Il zenit da questa setgira croda ensemen cun ils emprims chats dal Homo erectus.
Las duas spezias las pli veglias dal gener Homo furman il Homo rudolfenis (numnà tenor il Lai da Rudolf – oz Lai Turkana – en Kenia) ed il Homo habilis. Co che questas duas spezias èn parentadas ina cun l’autra e cun las spezias dals Hominini che suondan n’è betg sclerì dal tuttafatg. En cumparegliaziun cun l’Australopithecus ha la chavazza da questas duas spezias in volumen dal tscharvè ch’è in pau pli grond. En pli è la missella pli pitschna e la musculatura da mastegiar main marcanta. En cumparegliaziun cun spezias dal Homo pli giuvnas è la distanza tranter ils egls percunter anc pli gronda. Tar Homo habilis han la coissa ed il pe anc l’anatomia da l’Australopithecus, entant che Homo rudolfensis s’avischina gia al pass da l’uman dad oz.
Avant ca. 2 milliuns onns è sa sviluppà il Homo ergaster. Ses status sco atgna spezia è dentant contestà; numerus scienziads al vesan plitost sco furma tempriva dal Homo erectus. Il Homo erectus è cumprovà a partir da ca. 1,8 milliuns onns. El furma l’emprima spezia dal gener Homo ch’è sa derasada extendidamain ordaifer l’Africa. Fossils dal Homo erectus han ins chattà davent da l’Engalterra sur l’India fin en China ed a Java. L’emprima cumprova dal Homo ordaifer l’Africa furman dentant ils fossils ominins da Dmanisi en Georgia (avant 1,8 milliuns onns) che tutgan eventualmain tar il Homo habilis.
En Spagna han ins chattà fossils d’ina vegliadetgna da ca. 1,2 milliuns onns. Igl è contestà schebain quels furman ina varianta locala dal Homo erectus, ubain sch’i sa tracta qua d’ina nova spezia (numnada da lur scuvriders Homo antecessor). Sco ulteriura atgnadad è da menziunar il Homo floresiensis ch’ins ha scuvert il 2003 sin l’insla Flores (Indonesia). Quest chat vegn per il pli interpretà sco furma nanina tardiva dal Homo erectus. Members da quest gener – numnà per spass ‹Hobbit› – han survivì fin avant 12 000 onns.
.png)
Avant ca. 800 000 onns è sa sviluppada dal Homo erectus ina furma cun in pli grond volumen dal tscharvè che vegn numnada Homo heidelbergensis. En la paleoantropologia angloamericana vegn questa varianta classifitgada sco atgna spezia, entant che la paleoantropologia europeica la tracta sco sutspezia dal Homo erectus. Dal Homo heidelbergensis resp. Homo erectus heidelbergensis deriva en l’Europa l’uman da Neandertal (Homo neanderthalensis). Da las populaziuns dal Homo erectus restadas en l’Africa è sa sviluppà a medem temp il Homo sapiens, l’uman dad oz.
Ultra da l’uman da Neandertal è anc da menziunar l’uman da Denisova ch’ha vivì avant 40 000 onns en la Muntogna d’Altai (al cunfin tranter la Russia, il Kasachstan, la Mongolia e la China). Tenor la perscrutaziun actuala[5] sa tracti d’ina populaziun che mussa geneticamain in tschert grad da parentella cun l’uman da Neandertal, ma ch’ha probablamain percurrì in’istorgia da populaziun independenta da var 250 000 onns.
Durant tschertas epocas han differents geners dal Homo, numnadamain il Homo erectus, l’uman da Neandertal, l’uman da Denisova, il Homo floresienis ed il Homo sapiens, populà a medem temp l’Eurasia. Quai cumprovan tranter auter fossils dal Homo erectus chattads en lieus isolads (insla Java) ch’han ina vegliadetgna da ‹be› 50 000 onns.
Davart l’origin dal Homo sapiens èn las opiniuns stadas ditg divididas. A basa da l’entira paletta da chats da fossils actuala vala oz la supposiziun sco cumprovada ch’il Homo sapiens saja sa sviluppà en l’Africa (l’uschenumnada teoria ‹Out-of-Africa›). Tenor quella èn las furmas arcaicas dal Homo sapiens sa sviluppadas avant 200 000 fin 100 000 onns.
Ils fossils ils pli vegls da l’uman modern ch’èn vegnids a la glisch enfin oz èn radund 195 000 (Omo 1 ed Omo 2) resp. 160 000 onns vegls (Homo sapiens idaltu). Els derivan dal nordost dal continent; schebain il Homo sapiens è sa sviluppà en questa regiun, ubain sch’el deriva dal sid da l’Africa furma actualmain in dals temas da perscrutaziun centrals. La discussiun scientifica vegn tranter auter manada a basa da cumparegliaziuns geneticas cun etnias africanas odiernas.[6]
A basa dals emprims Homo sapiens sa laschan anc ina giada recapitular las atgnadads anatomicas da l’uman modern: En il decurs dal svilup evolutiv che vegn numnà ominisaziun èn tranter auter sa sviluppads l’ir sidretg ed ina dentadira caracteristica. Ulteriurs segns distinctivs èn la maturitad sexuala tardiva e l’augment dal volumen dal tscharvè. Quel ha furmà la basa per ils ulteriurs svilups culturals e socials che caracteriseschan l’uman modern e ch’al differenzieschan da las ulteriuras schimgias antropomorfas.
La derasaziun da l’uman modern en autras regiuns dal mund ha cumenzà avant ca. 60 000 fin 70 000 onns sur il Proxim Orient (che tutgava da quel temp ecologicamain tar l’Africa). En in’emprim’unda è vegnida colonisada l’Asia dal Sid e l’Australia. Per gronda part è questa derasaziun succedida per lung las costas. Tant pli remartgabla è la colonisaziun primara da l’Australia, da la quala ils Aborigins dattan perditga enfin oz.
En ina segund’unda d’emigraziun (avant ca. 40 000 onns) è vegnida populada l’entira Eurasia e l’Europa. Ils emprims Europeans vegnan per regla numnads umans da Cro-Magnon, tenor in lieu da chat en il sidvest da la Frantscha. La pli veglia chavazza da l’uman modern chattada en l’Europa deriva da la Rumenia ed è ca. 40 500 onns veglia. Ils proxims fossils europeics derivan da la Tschechia e da l’Engalterra ed èn ca. 32 000 fin 30 000 onns vegls. Quests chats appartegnan a la cultura d’Aurignacien a la quala vegnan er attribuids chats da la Svevia (Schwäbische Alb) e da l’Austria Bassa (Willendorf).
La colonisaziun da l’America è succedida nà da la Sibiria da l’Ost. Enfin avant ca. 15 000 onns era la Via da Bering, la suletta colliaziun terrestra tranter l’Eurasia e l’America, englatschada. Silsuenter sa laschan cumprovar l’immigraziun da l’uman e da diversas spezias d’animals che n’eran oriundamain betg da chasa en l’America (p.ex. il grizzly).
Sper chats archeologics èn las dataziuns numnadas vegnidas cumplettadas e specifitgadas en il decurs dal 20avel tschientaner tras analisas da las gruppas da sang (a partir dals onns 1910) e da la DNA umana (a partir dals onns 1970). A basa da mutaziuns geneticas specificas sa laschan eruir oz la vegliadetgna e la derasaziun da las singulas populaziuns dal mund cun in’exactadad quasi matematica.[7]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
