From Wikipedia, the free encyclopedia
Il nas (latin nasus; grec vegl ῥίς rhīs) furma entaifer l’anatomia l’organ dals vertebrats che cumpiglia las foras-nas (u ils narischs) e la chava dal nas. Tar l’uman e tar la gronda part dals ulteriurs mammals è il nas situà en il center da la fatscha resp. orasum il piz dal gniv. Davos la zona dal nas sa chatta la gula, en la quala sbuccan da sutensi la trachea (pop. giargiatta) ed il schiliez.
Il corp dals invertebrats è construì tut auter che quel dals vertebrats. Tuttina disponan blers invertebrats d’ina ‹tecnica› fitg sumeglianta da percepir odurs. Quella è be pachetada in pau autramain. Lur organ da l’odurat n’è betg il nas, mabain las antennas u autras parts dal corp expostas. Sin las antennas sa chattan bleras millis sensillas da l’odurat, quai èn chavellins che pon percepir odurs a moda sumeglianta sco las cellas sensitivas dals vertebrats.
Tar tschertas tgirallas producescha per exempel la femella ch’è pronta da sa paregliar il feromon bombicol – en glondas che sa chattan vi da la part davos dal corp – e lascha derasar quel en l’aria. Sco ch’ins ha pudì observar èn mastgels abels da percepir quest signal fin en ina distanza d’in kilometer.
Er en in stadi da furmiclas succeda ina gronda part da la communicaziun sur differentas substanzas odurusas. Furmiclas sa servan da vias d’odur per arrivar a funtaunas da nutriment e puspè enavos. A basa da messadis d’odurs vegnan las larvas nutridas differentamain e sur substanzas odurusas vegnan las furmiclas er a savair sch’il stadi vegn attatgà. Las furmiclas disponan vi dal chau, vi dal pèz e vi da la part davos dal corp da radund in tozzel differentas glondas d’odur. E mintgina da quellas na producescha betg be ina substanza chemica, mabain ina maschaida da pliras.
Il nas dals peschs sa cumpona per ordinari da quatter foras-nas exteriuras e da las duas chavas dal nas. En questa structura sa chatta l’organ sensitiv chemic che vegn er numnà tar ils peschs odurat. Per blers peschs è il senn olfactoric da pli gronda muntada che la vesida, e quai tant per percepir funtaunas da nutriment sco er per avertir d’inimis. Tar nagins dals peschs recents serva il nas però a respirar; a la gronda part dals peschs manca schizunt ina colliaziun tranter il nas e la chavorgia da la bucca. La respiraziun succeda tar els exclusivamain sur las branschas; pir tar ils amfibis è sa sviluppada la respiraziun tras il nas.
Tar ils amfibis e reptils sa cumpona l’odurat da dus sistems independents cun organs ch’èn spartids in da l’auter: per l’ina dal senn olfactoric originar, per l’autra da l’uschenumnà organ da Jacobson u organ vomeronasal situà en la chavorgia da la bucca. Quest ultim cumpara en l’evoluziun l’emprima giada tar ils amfibis e dueva cuntanscher tar ils reptils ses pli aut stadi da svilup. Cun stender la lieunga or da la bucca e muventar quella sin tut las varts vegnan recepidas da las serps e da blers luschards substanzas odurusas e preschentadas a l’organ vomeronasal che sa chatta dad omaduas varts da la chavorgia da la bucca (perquai è la lieunga savens dividida en la part davant). L’organ vegn er numnà suenter il chirurg danais Ludwig Levin Jacobson (1783–1843), il qual ha rescuvert il 1809 quest organ che Frederik Ruysch aveva descrit l’emprima giada tar serps.
Tar blers utschels n’èn las foras-nas betg visiblas ed uschia èn ins stà ditg da l’avis che utschels na disponian da nagin odurat. Sco excepziun valeva il kiwi da la Nova Zelanda, tar il qual las foras-nas sa chattan orasum il bec, ed il qual s’orientescha surtut suenter l’odur. En il fratemp san ins che l’odurat è sviluppà – pli pauc u er pli fitg – er tar ulteriuras spezias d’utschels.
Sumegliant als amfibis e reptils dispona er ina gronda part dals mammals tant dals recepturs olfactorics situads en la pel mutschignusa da l’odurat sco er da l’organ vomeronasal. L’organ da l’odurat sco tal – situà en la part superiura da la chava dal nas (l’uschenumnà tetg dal nas) – serva en emprima lingia a percepir odurs che derivan dal conturn e che servan a chattar funtaunas da nutriment u ad avertir da privels (savur dad ars) u d’inimis. L’organ vomeronasal percunter è sa sviluppà tar ils mammals surtut ad in med da recepir signals olfactorics che servan a la communicaziun tranter members da la medema spezia. Cun agid da feromons u d’auters odorants specifics po in individi per exempel signalisar sia situaziun reproductiva u sia posiziun ierarchica. Per pudair percepir spezialmain bain odurs sur l’organ vomeronasal han tschertas spezias sviluppà schemas da moviment specifics (per exempel l’auzar il lef superiur che sa lascha observar tar numerus mammals sco chamutschs, tschiervs, chavals, chauns, giats, elefants, chamels; quest cumportament vegn numnà en tut las linguas tenor il tudestg ‹flehmen›).
La noziun ‹feromon› è vegnida introducida en ils onns 1950 per ina substanza che vegn secretada cun l’intenziun da svegliar sur il sistem olfactoric d’in auter animal da la medema spezia ina reacziun specifica.
A l’exteriur differenziesch’ins tar il nas tranter la ragisch dal nas (scientific er glabella), il dies dal nas, il piz dal nas e las alas dal nas. Tar l’uman è situada a l’intern da la ragisch dal nas la Spina nasalis anterior. La part superiura dal dies dal nas vegn sustegnida tar l’uman tras l’oss dal nas, entant ch’il piz dal nas vegn be stabilisà tras carlac.
Anatomicamain fa il nas part da las vias respiratoricas exteriuras e superiuras. Las foras-nas mainan a l’intern dal nas, mintgamai l’emprim en l’atrium dal nas ch’è cuvert cun ina pel exteriura pailusa e silsuenter en la chava dal nas sco tala. La chava dal nas vegn separada tras la spartida dal nas en duas partiziuns separadas ed è cuverta d’ina pel mucosa cun chavellins. La chava dal nas dretga e sanestra èn mintgamai sutdivididas tras las conchiglias nasalas che vegnan sustegnidas da parts ossusas. Tranter las conchiglias nasalas sa chattan trais chavas dal nas.
Tar l’uman exista ina stretgezza natirala a l’entrada dal nas che vegn numnada aletta dal nas. Questa stretgezza sa chatta tranter l’ur inferiur dal triangul laringial e la spartida dal nas; da dadora è ella visibla en furma d’ina foppa survart ils carlacs da las alas che stabiliseschan l’entrada exteriura dal nas.
Tar intginas gruppas da mammals èn sa sviluppadas furmas dal nas che varieschan marcantamain dal model usità: Tar las balenas è il nas sa spustà sin la vart sura dal chau ed è munì cun foras-nas che sa laschan serrar. Tar ils elefants èn il nas ed il lef sura sa sviluppads ensemen ad in lung e musculus organ da palpar e da manipular, la tromba.
Tras il nas vegn respirà ed expirà il flad. Aria fraida vegn stgaudada a la surfatscha da la pel mucosa dal nas, aria sitga vegn umidifitgada. Ils chavels dal nas filtreschan particlas estras pli groppas, il secret dal nas particlas pli finas. Il secret dal nas vegn transportà cuntinuadamain tras il moviment dals chavellins en direcziun da la gula. Secret ch’è danvanz, particlas estras ed allergens sco pollen pon vegnir transportads andetgamain vers anora tras il reflex da starnidar.
Grazia al nas pon ins er trair flad cun bucca serrada. Da quai profita gia in poppin cura ch’el vegn tezzà: durant ch’el baiva il latg da la mamma respira ed expira el tras il nas. Tut ils mammals (cun excepziuns da las balenas e da las vatgas da mar) èn dependents suenter lur naschientscha – uschè ditg sco che la mamma lascha tettar – da la respiraziun tras il nas.
Las conchiglias nasalas da l’uman furman uschenumnads corps erectils fauss che pon midar considerablamain lur grondezza.
En stadi da paus na respira l’uman betg regularmain tras omaduas foras-nas. Quest fenomen numnan ins il ciclus dal nas. Il current d’aria entra mintgamai d’ina vart a moda reducida, uschia che la mucosa po sa generar. Suenter in temp mida il current principal tar l’autra fora-nas; tar in nas saun che funcziuna normal succeda questa midada senza ch’ins la percorschia.[1]
En la regio olfactoria dal nas sa chatta l’organ da l’odurat (popular er organ dal fried u organ da l’iesen) nua ch’ha lieu la percepziun olfactorica (cf. sutvart).
Malsognas dal nas fan part da l’otorinolaringologia (la medischina dal culiez, dal nas e da las ureglias). Dumandada è savens ina participaziun interdisciplinara tranter la dermatologia e la chirurgia da la bucca, missella e fatscha.
Il nas po er servir sco entrada per medicaments (daguts, sprays, inhalaziuns) e per products da giudiment e drogas (tubac da trair, cocain). En cas d’alimentaziun artifiziala po vegnir messa al pazient ina sonda tras il nas (transnasal) fin en il magun.
Tar l’odurat u la recepziun olfactorica (dal latin olfacere ‹odurar/savurar›) sa tracti da la recepziun d’odurs. Il funcziunament da quest organ sensitiv ordvart cumplex vegn perscrutà da l’osmologia u osfresiologia.
A la recepziun olfactorica pon esser participads divers sistems sensorics: sper il sistem olfactoric sco tal (stimuls d’odurs) er il sistem nasal-trigeminal (stimuls tactils e chemics) sco er per part il palat (stimuls gustativs).
Tar la recepziun olfactorica sa tracti dal senn chemic il pli cumplex. Las cellas sensitivas da l’odurat èn munidas cun recepturs d’odurs specificas e sa chattan tar ils vertebrats per ordinari en il nas. Intginas odurs na vegnan betg recepidas a moda conscienta (cf. organ da Jacobson).
Tar la naschientscha è la recepziun olfactorica gia pli u main sviluppada a fin. Las cellas sensitivas correspundentas en la stresa d’epitel vegnan remplazzadas tar l’uman mintga 30 fin 60 dis. Las cellas da l’odurat che moran vegnan remplazzadas tras giuvens neurons che sa sviluppan da la divisiun da cellas basalas.
En la pel mutschignusa da l’odurat pon moleculs da substanzas odurusas sa cumbinar cun moleculs receptivs che sa chattan en la membrana da cellas d’odur. Questa colliaziun activescha in protein che metta ad ir ina cascada da signals intracellulara.
L’uman dispona da radund 10 milliuns cellas d’odur. Quellas sa laschan divider en ca. 350–400 differents tips (tar chauns e ratuns dapli che 1000) ch’èn tuts munids cun in protein da recepziun d’odur specific. In tal protein reagescha sin ina caracteristica da structura entaifer in molecul d’odur (odorant). Sa cumbinescha in molecul d’odur cun ses receptur specific, vegn mess ad ir en la cella d’odur correspundenta la cascada menziunada che rinforza il signal.
Sur ils neurits da las cellas d’odur arrivan ils signals tras las foras da l’oss perfurà a l’intern da la chavazza. Da qua davent vegnan quels tramess a sinapsas cumplexas che sa chattan en il bulbus olfactorius (ina part vieuta ora dal tscharvè). Qua transmettan savens dapli che 1000 axons (da recepturs d’odur dal medem tip) l’infurmaziun ad in singul neuron che maina vinavant il signal.
Gia ils dus bulbi olfactorii vegnan attribuids al tscharvè d’odur resp. tscharvè final. Sper colliaziuns tranter questas duas parts existan en furma da la via d’odur projecziuns en il cortex olfactoric primar e da là davent en autras regiuns dal tscharvè, surtut en talas da l’ipotalamus e dal sistem limbic.
Tut en tut elavuran las colliaziuns entaifer il sistem central da la gnerva stimuls che derivan da substanzas odurusas en trais differentas modas: Sper la lavur d’identificaziun da l’odur sco tala vegn arcunada en la memoria il lieu e la situaziun ed en pli vegn attribuì a la recepziun da signals d’odur in aspect emoziunal.
La zona da recepziun dal sistem olfactoric sa chatta a l’intern dal nas. En mintga chava dal nas tanschan trais structuras scufladas nà da las varts exteriuras dal nas vers l’intern, numnadamain las conchiglias nasalas che dirigian il current da l’aria. La regiun olfactoric sa restrenscha a la pel mucosa situada survart la conchiglia nasala superiura, l’uschenumnada regio olfactoria, e vegn er numnada organ da l’odurat.
Quest sectur, che sa distingua da ses conturn tras sia colur melna fin brina, ha tar l’uman ina grondezza da be 2 × 5 cm² (tar il chaun 2 × 25 cm²). Qua sa chattan tut las cellas sensitivas ch’èn sa spezialisadas sin moleculs da substanzas odurusas.
Normalmain arrivan be pitschnas quantitads d’aria en la regio olfactoria. Il current d’aria sa lascha augmentar cun fufragnar, vul dir cun tschitschar l’aria en pitschens stauschs tras il nas. Da quai sa servan tant l’uman sco er ils animals per intensivar l’analisa sensorica.
Ils stimuls ch’arrivan en il tscharvè vegnan l’emprim analisads ed elavurads en ils dus bulbi. Il bulbus olfactorius è collià sur gnerva cun l’ipotalamus che gioga ina rolla centrala areguard l’ingestiun ed il cumportament sexual.
La percepziun sapientiva da las singulas odurs, la quala po esser colliada fermamain cun emoziuns, regurdientschas e giudicats edonistics, ha alura lieu en parts dal tscharvè plitost nunspecificas ch’èn sa furmadas relativamain baud entaifer il svilup evolutiv. En la medema part dal tscharvè ha lieu tant l’analisa da la cumposiziun chemosensorica dal flad sco er dals aromas da spaisas che derivan da la regiun retronasala.
Per pudair vegnir recepida sco odur sto ina substanza esser volatila. La relaziun tranter las caracteristicas chemicas e fisicalas dals singuls aromas ed il sentiment d’odur che vegn percepì n’è anc betg perscrutada a fund. Tar la gronda part da las substanzas volatilas sa tracti en tutta cas da cumposiziuns da carbon.
Co ch’ils singuls aromas vegnan percepids dependa fermamain dal status dals ormons e da la motivaziun mumentana. In aut spievel d’estrogen augmenta per exempel la sensibilitad, entant ch’in aut grad da saziada sbassa la tenuta edonistica envers singuls aromas. Sco che retschertgas han mussà, sa furma il giudicat edonistic areguard ils aromas volatils tar l’uman per gronda part en il decurs dals emprims 5 fin 10 onns da vita; tar ils aromas che vegnan percepids sur il palat/gust sa furma e sa mida il giudicat percunter sur in spazi da temp bundant pli lung.
Tuttina sco tar la percepziun gustatorica ha er lieu tar la percepziun olfactorica ina codificaziun vectoriala da las impressiuns. Questa codificaziun explitgescha l’immensa variaziun da las impressiuns olfactoricas ed er quant ferm ch’il mund da las percepziuns d’ina creatira s’engrondescha sch’i dat be ina furma da recepturs dapli (p.ex. 7 enstagl 6) u ina pli auta resoluziun (p.ex. 30 stgalims differenziabels enstagl da 10). Er d’in uman a l’auter s’effectueschan pitschnas differenzas en la recepziun a moda drastica. Pli baud valevan l’uman ed auters primats sco ‹microsmats› (‹creatiras che savuran pauc›) en congual cun ils ‹macrosmats› sco chauns u ratuns. En il fratemp san ins però che la prestaziun da savurar dals primats è areguard tschertas savurs superiura a quella da chauns u ratuns. Uschia reageschan chauns bain extremamain sensibel sin la savur d’acids da grass (ch’èn p.ex. cuntegnids en il suaditsch da la preda); cumpareglià cun tscherts primats èn els però bundant main sensibilisads envers savurs da fritgs.
I vegn stimà che l’uman saja abel da differenziar radund 1 billiun maschaidas da savurs.[2] La mancanza d’expressiuns linguisticas correspundentas limitescha però nossa abilitad da communitgar a moda differenziada las nianzas olfactoricas. Entant che persunas senza exercizi èn ablas da reconuscher e d’attribuir correctamain radund 50 % d’odurs che las vegnan preschentadas, pon persunas trenadas augmentar considerablamain questa quota (fin a 98 %). Savens èn experientschas intensivas cun savurs specificas colliadas cun in tschert lieu u cun in eveniment (uschenumnada memoria episodica-autobiografica). Co ch’ina savur vegn valitada, po pia sa differenziar da persuna tar persuna; questa valitaziun d’ina savur ha lieu avant che la savur sco tala vegn reconuschida.
Per il pli fan ins la differenza tranter la memoria da savurs implicita, presemantica, e quella semantica. Tar la memoria presemantica cloma ina savur specifica directamain en memoria in lieu. Quai succeda savens cun agid dal sistem visual, en quel senn che nus ans imaginain in lieu/ina situaziun e l’atmosfera correspundenta (p.ex. Nadal). En il cortex olfactoric sez na vegnan las singulas savurs betg visualisadas; perquai vegnan quellas colliadas cun attribuziuns spazialas e represchentadas per ina buna part cun agid dal cortex visual, uschia ch’ellas daventan quasi plasticas. Per pudair reproducir ina savur linguisticamain dovri in ulteriur referiment semantic, cun agid dal qual la savur vegn identifitgada resp. cun agid dal qual vegn attribuì a la savur in num (p.ex. chanella).
Per la cumponenta emoziunala da la percepziun da savurs è responsabel in cirquit da faschs da gnerva che collia tranter auter l’ipotalamus lateral cun la part basala dal tscharvè davant e cun parts dal cortex. Infurmaziuns ch’èn colliadas cun emoziuns sa laschan emprender meglier, damai ch’ellas na vegnan betg be arcunadas a moda explicita sur la memoria semantica, mabain er implicitamain sur la memoria episodica.
Tar l’uman pon tschertas odurs malempernaivlas manar a reflexs da protecziun (il magun che sa tira ensemen e.a.). La stretga connexiun da l’odurat cun il sistem limbic e l’ipotalamus ha per consequenza ch’ils process d’emprender funcziuneschan qua in pau auter: Cuntrari a quai ch’igl è usità tar il cundiziunament classic, pon ils intervals tranter il stimul nuncundiziunà ed il stimul cundiziunà vegnir extendids extremamain. Malgrà fitg gronds intervals poi uschia dar ina reacziun cundiziunada (per exempel malesser e vomitar pervi da disgust) a basa d’in stimul ch’era oriundamain neutral (p.ex. in’odur specifica) ch’è restà arcunà sur fitg lung temp sco stimul cundiziunà.
Tar feromons sa tracti da substanzas olfactoricas che vegnan percepidas a moda inconscienta. Quellas pon influenzar process fisiologics u cumportaments ch’èn colliads cun la multiplicaziun. Ils stimuls da feromons na vegnan betg percepids cun l’organ da l’odurat ch’è situà en la part superiura da la chava dal nas, mabain sur in sistem accessoric. Quel è per part – ma betg adina – sviluppà en furma da l’uschenumnà organ vomeronasal, vul dir d’ina gruppa da recepturs sensorics ch’èn ordinads enturn ina pel mucosa ch’è colliada cun la chavorgia da la bucca e dal nas. Quest organ sa sviluppa en la fasa embrionala, ma regredescha silsuenter puspè tar ina buna part da las persunas creschidas. Feromons influenzeschan il cumportament sexual, la simpatia ed antipatia ed ils contacts socials.
In uman posseda radund 30 milliuns cellas da l’odurat sin ina surfatscha da 2×5 cm² pel mucosa che sa chatta en la part superiura da la chava dal nas e che furma l’organ da l’odurat. Sin questas cellas sa chattan radund 400 differents tips da recepturs olfactorics (sin ina singula cella da l’odurat per ordinari be in tip).[3] Las cellas dal medem tip – mintgamai plirs millis – èn repartidas sur l’entir organ da l’odurat. Per percepir substanzas cun in’odur spezialmain intensiva bastan 10–100 milliuns moleculs, quai èn 10−15 fin 10−14 mol d’ina substanza. Substanzas odurusas vegnan enconuschidas a basa da lur structura chemica e pledentan per ordinari plirs differents tips da recepturs specifics resp. cellas da l’odurat. Las cellas vegnan excitadas tras colliaziuns chemicas che sa sumeglian e ch’èn segnadas da las medemas caracteristicas; il grad da sensibilitad per talas classas po però esser sviluppà a moda fitg differenta. La gronda part da las substanzas odurusas han ina massa molara sut 300 g/mol.[4]
Areguard la prestaziun da l’odurat uman differenziesch’ins tranter la quantitad minimala d’ina substanza odurusa ch’è necessaria per percepir in’odur e la concentraziun ch’è necessaria per pudair distinguer quella.
Sa chattan en ina halla da 500·100·20 (= 106 m³ aria) quatter micrograms da la substanza metilmercaptan ch’è cuntegnida en l’agl, sche basta quai gia per dar a l’uman l’impressiun «ch’i savuria». Da tals stimuls fitg pitschens u schizunt inconscients fa er diever la publicitad subliminala.
Per ch’ina substanza specifica sa laschia distinguer a basa da si’odur, dovri però concentraziuns bundant pli autas. Tar il metilmercaptan è quai per exempel ina valur ch’è radund tschuncanta giadas pli auta che tar il cunfin da percepziun e munta a ca. 4·10−15g/dm³. Blers mammals disponan d’ina percepziun olfactorica bundant pli fina che l’uman (tar il chaun-nurser per exempel per il factur 1000).
Ina classificaziun da las qualitads da las odurs tenor Günther Ohloff, ch’è stà in dals pli impurtants scienzads sin il sectur da las substanzas aromaticas, preschenta la suandanta tabella:
| Odur da basa: | flurus | fritgus | verd | savurus | lainus | da rascha | animalic | da terra |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| impressiun olfactorica |
|
|
|
|
|
|
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
