From Wikipedia, the free encyclopedia
Ils mammals (Mammalia), er numnads mamifers u animals lactants, furman ina classa dals vertebrats. Tar las caracteristicas da questa gruppa d’animals tutga il laschar tettar sco er il pail ch’als renda, en cumbinaziun cun la temperatura dal corp constanta, relativamain independents da la temperatura da l’ambient. Cun fitg paucas excepziuns (animals da cloaca) sa tracti tar ils mammals d’animals vivipars. La gronda part da las spezias da mammals vivan sin terra, ma i dat er mammals che populeschan l’aria e l’aua. Il spectrum da cumportament dals mammals è vast e flexibel; intginas gruppas mussan in cumportament social cumplex. Actualmain (situaziun dal 2018) èn enconuschentas e vegnan differenziadas en tut il mund radund 6400 spezias recentas da mammals.[1] Ils mammals vegnan attribuids a trais sutclassas: ils mammals che ovan (Protheria), ils bursalins (Marsupialia u er Metatheria) ed ils mammals superiurs u mammals cun placenta (Eutheria), als qual appartegna er l’uman.
Ils mammals tutgan entaifer il taxon dals vertebrats (Vertebrata) tar ils vertebrats da la terra (Tetrapoda) e disponan oramai da las caracteristicas da questa gruppa, las qualas na vegnan betg tractadas qua en detagl.
In pail che consista da chavels furma ina da las caracteristicas principalas dals mammals. Er sche tschertas spezias (p.ex. las balenas) n’han praticamain nagins chavels, èn ellas tuttina sa sviluppadas da perdavants cun pail ed èn segnadas almain en lur stadi embrional da la creschientscha da chavels. La pluralitad da las spezias da mammals portan durant tut lur vita vi da la gronda part dal corp chavels. Ils chavels consistan surtut dal protein cheratin e pon avair las suandantas funcziuns:
Ils mammals han per ordinari ina dentadira eterodonta, vul dir ch’è caracterisada da plirs tips da dents. Per il pli èn quai ils quatter tips incisivs, dents chanins, premolars e molars. La dentadira eterodonta è in impurtant segn distinctiv per differenziar ils mammals dals reptils cun dentadira omodonta; quai è surtut impurtant en connex cun la determinaziun da fossils. Tar la gronda part dals mammals ha lieu ina giada ina midada dals dents. L’emprim creschan ils dents da latg, ils quals vegnan pli tard remplazzads tras ils dents stabels. Sulettamain ils molars na vegnan betg remplazzads, mabain creschan pir cun ils dents stabels.
Ina retscha da gruppas da mammals disponan da dents senza ragischs, ils quals creschan l’entira vita e vegnan tegnids curts cun isar. Tar quest tip da dents tutgan per exempel ils dents dals ruiders ubain ils dents lungs dals elefants, da l’unicorn da mar, dal chaval da mar e d’autras spezias.
Ils mammals che ovan na dispona sco animals creschids da nagins dents, sulettamain ils animals che naschan disponan d’in fendacrosa sco ils utschels, cun il qual els perforan la crosa da l’ov.
La dentadira dals bursalins sa differenziescha en intgins puncts da quella dals mammals superiurs. Uschia han tuttas spezias cun excepziun dals vombats in different dumber d’incisivs en la missella sura e missella sut; en pli han bleras da questas spezias 40 fin 50 dents, pia bundant dapli che animals da placenta cumparegliabels.
Ils mammals superiurs avevan oriundamain la furmla da dents 3/3-1/1-4/4-3/3, disponivan pia da 44 dents. Questa furmla oriunda è anc sa mantegnida tar intginas spezias, sco per exempel il portg selvadi; en la gronda part dals cas ha però, pervi dal nutriment specific, gì lieu ina reducziun dal dumber dals dents. Intginas spezias sco ils magliafurmiclas u ils pangolins (animals cun squamas) han pers dal tuttafatg ils dents. Il cas cuntrari, vul dir in augment dal dumber da dents en il decurs da l’evoluziun, hai be dà en paucs cas: l’armadigl gigant dispona en ses gnif lunghent da fin a 100 dents en furma da claviglias; igl è quai il pli aut dumber da dents da tut ils mammals che vivan sin terra. In cas spezial furman las balenas cun dents, tar las qualas ils dents èn puspè vegnids unifurms (omodonts). Tschertas spezias da delfins han fin a 260 dents.
Ina caracteristica exclusiva dals mammals èn ils trais ossichels da l’ureglia martè, mazza e staffa. Quels sa chattan en l’ureglia da mez; els retschaivan las vibraziuns dal schumber e mainan vinavant quellas a la fanestra ovala en l’ureglia interna.
Entaifer il svilup evolutiv èn ils ossichels da l’ureglia sa sviluppads dad ossa che furman tar ils auters vertebrats da la terra la giugadira da la missella. Tar ils mammals han alura auters oss surpiglià la funcziun da la giugadira da la missella.
Sco ulteriuras caracteristicas dals mammals sa laschan enumerar:
En il decurs da lur evoluziun han ils mammals colonisà quasi tut ils spazis da viver e sviluppà uschia in fitg grond dumber da furmas. Ina retscha da spezias è s’adattada ad ina moda da viver aquatica; spezialisadas il pli fitg en quest reguard èn las balenas, las qualas han sumeglientschas anatomicas cun ils peschs. Las extremitads èn sa transfurmadas en nudaglias lateralas e nudaglia davos. Tar autras taxa sco las focas u las vatgas da mar è l’adattaziun a la mar avanzada main ferm. Ils animals mezmieur èn sper ils utschels ed ils saurs sgulants ch’èn morts ora ils sulets vertebrats ch’èn abels da sgular activamain. Lur detta ch’è prolungada fitg ferm stenda la pel da sgular. Daspera han diversas gruppas da mammals sviluppà independentamain ina da l’autra membranas da planegiar che lubeschan in sgol planiv passiv; tar quellas tutgan ils colugos, tschertas spezias d’animals ruiders e tschertas famiglias da bursalins. Differentas spezias da mammals èn er s’adattadas ad ina moda da viver sut terra. Quels èn segnads d’ina furma da corp cilindrica cun extremitads curtas ch’èn savens adattadas per chavar. Autras spezias mainan ina vita arboreala (en e sin plantas); quellas èn per ordinari caracterisads tras toppas ch’èn adattadas per tschiffar (cun polesch oppost) e da cuas lungas medemamain ablas da tschiffar. Ils abitants da pastgiras e d’auters habitats averts han savens in dumber reducì da la detta-pe e sviluppà dets cornus u tschaccas, intgins disponan da chommas davos fitg lungas e sa movan cun dar sigls. Bleras spezias, surtut pli pitschnas che vivan en il zuppà, han da l’autra vart sviluppà ina statura bratga cun extremitads plitost curtas, tranter quellas blers ruiders ed insectivors.
Er la grondezza variescha considerablamain: Ils mammals ils pli pitschens, il misarogn etrusc ed ina spezia d’utschè-mezmieur endemica da la Tailanda e dal Myanmar (Craseonycteris thonglongyai) paisan mintgin be 2 grams. La balena blaua percunter vala sco pli grond animal ch’ha insumma vivì insacura sin la Terra; ella cuntanscha en cas excepziunals in pais da fin a 150 tonnas, quai ch’è 75 milliuns giadas dapli ch’il pli lev mammal.
Ils mammals èn derasads en tut il mund, ins als chatta sin tut ils continents, en tut ils oceans sco er sin la gronda part da las inslas. Mammals da cloaca vivan be en l’Australia e Nova Guinea, bursalins en l’Australia ed Oceania sco er en l’America dal Nord, America Centrala ed America dal Sid. Mammals superiurs èn derasads en tut il mund, eran però represchentads en l’Australia avant l’arrivada da l’uman cun be paucas spezias, en spezial cun animals mezmieur e cun mieurs. Sin inslas isoladas devi fin l’arrivada da l’uman be ina fauna da mammals reducida; uschia eran sin bleras inslas allontanadas, tranter auter la Nova Zelanda, animals mezmieur ils sulets mammals.
Mammals han occupà quasi tut las regiuns da la Terra e cumparan en la gronda part dals spazis da viver. Ins als chatta er en deserts e guauds selvadis, en l’auta muntogna ed en las regiuns polaras. Tar las paucas regiuns en las qualas vivan nagins mammals tutga l’intern da l’Antarctica. Pliras gruppas da mammals èn s’adattadas ad ina vita aquatica; en la profunditad da las mars fruntan ins però be sin paucas spezias da balenas spezialisadas.
Uschè differents sco ch’ils mammals èn areguard lur constituziun dal corp e spazis da viver, uschè differentas èn er lur modas da viver. I dat spezias ch’èn activas da di, da notg, tranter stgir e cler ed er talas ch’èn activas tant il di sco er la notg. Er areguard il cumportament social existan grondas differenzas. Sper spezias che mainan ina vita solitaria datti talas che vivan en gruppas da fin a milli animals. Tschertas spezias han sviluppà musters da cumportament cumplexs, els etableschan entaifer la gruppa in urden ierarchic rigid e communitgeschan tranter pèr cun tuns, gests e posiziuns dal corp. Cumbain che quai furma l’excepziun, datti er mammals che dovran tissis per sa defender u per ir a chatscha.
Intgins mammals guntgeschan temps climatics extrems e la mancanza da nutriment ch’è colliada cun quels cun passentar in sien d’enviern u ina marvezza (durant periodas fraidas u sitgas). En quests cas croda la temperatura dal corp quasi sin la temperatura da l’ambient, la respiraziun e las battidas dal cor daventan pli plaunas ed il metabolissem sa reducescha.
L’odurat gioga in’impurtanta rolla en la moda da viver dals mammals, tranter auter en tschertga da nutriment u en connex cun la multiplicaziun, nua che feromons signaliseschan la prontezza da sa paregliar. Er per il cumportament territorial è l’odurat impurtant: numerusas spezias marcheschan lur territori cun urin ed excrements ubain cun agid da secrets da glondas spezials.
Er l’udida è per ordinari sviluppada bain tar mammals. Ina furma speziala è l’ecolocaziun; tar quella lubescha l’eco d’undas sonoras che l’animal emetta sez d’eruir l’atgna posiziun u da localisar preda. Tar las balenas cun dents e tar ils utschels-mezmieur è l’ecolocaziun sviluppada spezialmain ferm, ma quella cumpara er tar intginas autras gruppas da mammals.
Il palp serva medemamain a percepir l’ambient. Bleras spezias han sviluppà per quest intent pails da palpar specifics (vibrissae), ils quals èn spezialmain sensibels e sa laschan diriger tras moviments da musculs. Er la pel sezza è in organ sensitiv; tschertas parts dal corp disponan d’in dumber da mecanorecepturs spezialmain aut, sco per exempel ils pizs da la detta dals primats ubain la regiun dal nas resp. da la tromba da bleras spezias. Menziunads sajan en quest connex er ils fins electrorecepturs en il bec dals animals da cloaca che reageschan sin animals da preda. Er en l’interacziun sociala è il palp savens impurtant, per exempel en connex cun la tgira vicendaivla dal pail che vegn tgirada da blers animals.
La muntada da la vesida variescha fitg ferm. Savens gioga quella ina rolla secundara, surtut tar animals che vivan sut la terra e tar ils quals ils egls èn savens regredids. Gronds egls ed ina vesida ch’è sviluppada relativamain bain han percunter per exempel ils giats ed ils primats. Er la posiziun dals egls è decisiva: entant che chatschaders han per ordinari egls drizzads enavant, ils quals lubeschan ina vesida spaziala e pussibiliteschan uschia da stimar distanzas a moda vaira precisa, sa chattan ils egls d’animals da preda savens da la vart, quai che lubescha da guardar quasi enturn enturn e d’enconuscher uschia il pli baud pussaivel in privel.
In tratg communabel dals mammals è il fatg ch’els basegnan en congual cun auters animals da medema grondezza blera energia ed oramai bler nutriment, quai ch’è ina consequenza da la temperatura dal corp constanta. Intginas spezias consumeschan mintga di ina quantitad da nutriment che correspunda quasi a l’agen pais. Areguard la paletta da nutriment exista ina fitg gronda variaziun: i dat mammals che maglian be plantas (erbivors), tals che maglian charn (carnivors) ed er animals che maglian tant plantas sco charn (omnivors). Il dumber e la construcziun dals dents sco er la concepziun dal tract digestiv furman in spievel da la moda da sa nutrir da l’animal. Tar ils carnivors è la beglia curta per pudair guntgir ils tissis da marschira che sa sviluppan svelt en lur nutriment. Erbivors, dals quals il nutriment è en general pli grev da digerir, han sviluppà in’entira retscha da strategias per pudair trair a niz il meglier pussaivel las substanzas cuntegnidas en lur nutriment. Tar quellas tutgan tranter auter beglia pli lunga, in magun a pliras chombras (p.ex. tar ils remagliaders u tar ils kengurus) ubain la caecotrofia, vul dir il magliar anc ina giada ils excrements, sco che fan quai ruiders e lieurs. Spezias folivoras, vul dir che consumeschan exclusivamain feglia da plantas, tiran a niz il meglier pussaivel lur nutriment che cuntegna paucas substanzas nutritivas cun far fitg lungas pausas.
Ina furma d’emprender tar ils mammals è la fasa da memorisaziun; la memorisaziun olfactorica, vul dir la sensibilisaziun per diversas odurs è qua pli derasada che tar autras gruppas da vertebrats. Savens serva la memorisaziun ad enconuscher parents, per exempel la mamma u fragliuns. Cun experientschas cumparegliablas sa lascha er explitgar la preferientscha per tschertas mangiativas. Acziuns emprendidas pon er vegnir tradidas, vul dir dadas vinavant ad auters individis. La premissa persuenter è la convivenza en gruppas cun structuras socialas. La gronda part dals mammals mussan en la fasa giuvenila in cumportament da gieu, intginas spezias schizunt fin en la vegliadetgna. Savens han lieu gieus socials en ils quals vegnan exercitads cun partenaris da gieu il s’avischinar a preda u la fugia.
La gronda part da las spezias da mammals èn ubain poligins (in um sa pareglia cun pliras femellas) ubain promiscuitivs (mastgels e femellas sa pareglian cun plirs partenaris). Damai che las femellas basegnan bler temp ed energia cun purtar ora e dar latg, pudessan ils mastgels schendrar dapli animals giuvens che quai che las femellas pon parturir. Da quai resulta en blers cas in cumportament poligin, tar il qual relativamain paucs mastgels sa pareglian cun bleras femellas e nua ch’i na sa porscha a blers mastgels nagina pussaivladad da sa paregliar. Ina consequenza da quai èn savens cumbats da rivals tranter ils mastgels per il dretg da paregliaziun ed en intgins cas la pussaivladad d’elecziun da vart da la femella. Cun quai èn colliads tar blers mammals cumportaments cumplexs u caracteristicas anatomicas en vista a la multiplicaziun. Bleras spezias èn er segnadas d’in dimorfissem tranter las schlattas (ils mastgels èn savens cleramain pli gronds e pli grevs che las femellas), quai er sco consequenza dal squitsch da selecziun dals mastgels en vista a meglierar las schanzas da paregliaziun.
Tenor stimaziuns vivan trais procent da tut las spezias da mammals en relaziuns monogamas, en las qualas in mastgel sa multiplitgeschan durant il temp da paregliaziun be cun ina suletta femella. En quests cas sa participescha il mastgel per ordinari almain parzialmain a la tgira dals pitschens. Magari dependa il cumportament da paregliaziun er da las cundiziuns da l’ambient: èn las resursas stgarsas, sa pareglia il mastgel be cun ina femella e sa participescha a la tgira dals pitschens, è percunter avant maun nutriment en abundanza, po la femella trair si persula ils pitschens ed ils mastgels sa pareglian cun pliras partenarias.
La poliandria (ina femella sa pareglia cun plirs umens) datti be darar en il reginavel dals mammals, per exempel tar tschertas schimgias dal nas lartg. Tar quests animals s’occupa surtut il mastgel dals pitschens.
Menziunadas sajan anc intginas spezias dals Bathyergidae, ina gruppa da ruiders che viva en l’Africa, sco per exempel il ratun niv da sablun. Quellas tgiran ina moda da viver eusociala. Sumegliant a tscherts insects è en ina colonia ina suletta femella, la ‹regina›, fritgaivla e sa pareglia cun plirs mastgels, entant ch’ils auters animals s’occupan sco lavurants nunfritgaivels dal provediment da la gruppa.
Areguard las modas da parturir sa differenzieschan surtut las trais sutclassas dals mammals ina da l’autra.
La caracteristica dals animals da cloaca è in’avertura dal corp communabla per ils organs da secreziun e da multiplicaziun, la cloaca. Il penis dal mastgel maina sulettamain sem ed è fendì al piz. Ils animals da cloaca sa differenzieschan da tut ils auters mammals en quai ch’els na furman betg spezias viviparas (= che partureschan pitschens vivents), mabain mettan ovs. Quels èn pitschens (lur diameter munta a radund 10 fin 15 millimeters) e sumeglian cun lur crosa sco pel ed il grond mellen d’ov plitost ovs da reptils che ovs d’utschels.
Ils ovs (per ordinari 1 fin 3) vegnan cuads da la femella radund diesch dis. Animals da cloaca novnaschids èn nivs e pitschens e sa laschan cumparegliar en lur stadi quasi embrional cun bursalins novnaschids. In exempel per in animal da cloaca furma l’ornitorinc che viva a la costa orientala da l’Australia.
Ils bursalins sa distinguan areguard la construcziun da lur organs da multiplicaziun cleramain da mammals superiurs. Tar els è il tract da multiplicaziun dublegià, las femellas han dus uterus e duas vaginas ed er ils mastgels disponan d’in penis sfess u dubel cun il satget dals testiculs davantvart. Il temp da purtanza è curt (12 fin 43 dis); il pli curt temp da purtanza insumma, cun 10,5 fin 11 dis, è enconuschent da Sminthopsis macroura, ina spezia da mieur-bursalin. La gronda part da las spezias na sviluppan nagina placenta; tar intgins bursalins (p.ex. coalas u bursalins dal nas lung) è percunter avant maun ina placenta primitiva. La descendenza nascha tras in chanal che sa chatta tranter las vaginas ed il qual vegn endrizzà tar bleras spezias aposta per la naschientscha. Bursalins gist naschids èn pitschens e, cumpareglià cun mammals superiurs, sutsviluppads. Il pais da tut ils novnaschids munta adina a main che 1 % dal pais da la mamma; ils pitschens dals bursalins da la tromba paisan schizunt be 5 milligrams e furman uschia ils pli pitschens novnaschids tranter tut ils mammals. Bursalins gist naschids disponan d’organs ch’èn be conturads a moda rudimentara; sulettamain las extremitads davant èn sviluppadas bain, damai ch’ils pitschens ston ruschnar d’atgna forza tar ils tettels da la mamma.
Blers, ma per lunschor betg tut ils bursalins disponan d’in burset, en il qual sa chattan ils tettels. Las femellas da tschertas spezias han in burset permanent, tar autras vegn quel pir furmà durant il temp da purtanza; tar autras spezias pendan ils pitschens libramain vi dals tettels da la mamma, zuppads sulettamain tras il pail u faudas da la pel. Novnaschids sa pendan cun la bucca vi dal tettel e restan fermads permanentamain vi da quels durant las emprimas emnas da vita. Il temp da tettar dura bundant pli ditg che tar mammals superiurs.
Pli baud resguardavan ins la moda da parturir dals bursalins sco metoda primitiva, sutsviluppada en cumparegliaziun cun quella dals mammals superiurs. Er il fatg che baininqual bursalin è vegnì chatschà a l’ur tras animals da placenta importads ha contribuì a quest pregiudizi. Abstrahà dal fatg ch’ins ha en general substituì en la sistematica quest ‹pregiudizi dal progress› vers il svilup da l’uman, sa lascha constatar che diversas spezias da bursalins han pudì extender cun grond success lur territori da derasaziun e che la moda da multiplicaziun dals bursalins ha er ses avantatgs: Per l’ina è il temp da purtanza, ch’è fadius per la mamma, reducì; per l’autra po uschia, en cas ch’il pitschen naschì avant avess da murir, vegnir parturì bundant pli spert nova descendenza che tar ils animals da placenta.
Ils mammals superiurs u animals da placenta cumpiglian per lunschor la gronda part da las spezias da mammals. Omadus nums per quest taxon han però lur flaivlezzas: Per l’ina sugerescha il pled ‹superiur› in svilup che na sa lascha betg giustifitgar tenor la sistematica moderna, per l’autra disponan er intgins bursalins d’ina placenta simpla.
La caracteristica-clav dals mammals superiurs furma il trofoblast (la stresa da cellas exteriura d’in ov fructifitgà). Questa stresa furma ina barriera immunologica e pussibilitescha da crescher ditg en il venter da la mamma. Tar ils bursalins, che na disponan da nagin trofoblast, sto il temp da purtanza esser terminà, avant che la defensiun immunitara da la mamma ha cuntanschì sia vigur cumpletta. La placenta dals mammals superiurs è segnada da zotlas che procuran per in’alimentaziun pli effizienta dal scherm.
La durada dal temp da purtanza ed il dumber dals novnaschids dependa er da la moda da viver. Cratschs u scuagnieus (p.ex. carnivors u ruiders) han in temp da purtanza plitost curt ed in grond dumber da pitschens, entant che mitschagnieus (p.ex. mammals cun unglas pèr u balenas) èn segnads d’in lung temp da purtanza e d’ina pitschna grondezza da la tratga. Uschia furma il temp da purtanza tar tschertas spezias da raspuns be 16 dis, tar l’elefant african però fin 25 mais.
Ina da las caracteristicas centralas dals mammals è il fatg che la femella nutrescha ils pitschens cun latg, in liquid nutritiv che vegn producì en las glondas da latg. Quellas furman cumplexs da glondas che fineschan per ordinari mintgin en in tettel, tar l’uman er numnà chavadin u chavadè. In’excepziun furman ils mammals da cloaca, tar ils quals ils novnaschids litgan il latg directamain dals champs da glondas da latg or dal pail da la mamma. Il dumber da cumplexs da glondas sa differenziescha da spezia tar spezia ed è collià cun la grondezza da la tratga usitada. Uschia han per exempel umans u chavals be dus, tschertas spezias da tenrecs percunter 24 u fin a 32 tettels. Il dar latg (laschar tettar resp. tar l’uman tezzar) pratitgeschan las mammas fin ch’ils animals giuvens èn abels da consumar nutriment cumpact.
Il tettar ha grondas consequenzas er per ils novnaschids. Quels obtegnan senza gronds sforzs in nutriment ritg da grass e da substanzas alimentaras, il qual garantescha ina svelta creschientscha. Da l’autra vart èn els dependents da la preschientscha da la mamma e na pon per il pli betg surviver senza quella. In cumportament da baila, vul dir ch’in’autra femella che la mamma dat latg als pitschens, è be enconuschent tar paucas spezias (t.a. tar liuns). Cun il tezzar è per ordinari er colliada ina tgira dal cuaditsch intensiva ed in cumportament premurus ed affectus da vart da la mamma.
Uschè differentas sco che sa preschentan l’anatomia e la moda da viver dals mammals, uschè differenta è er lur aspectativa da vita. En general vivan spezias pli pitschnas main ditg che spezias pli grondas; ils animals mezmieur furman però l’excepziun entaifer quest muster. Entant ch’ils mastgels da tschertas spezias da mieurs-bursalin moran en la vegliadetgna dad indesch mais, suenter ch’els èn sa reproducids l’emprima giada, pon mammals pli gronds cuntanscher ina vegliadetgna da plirs decennis. Da las spezias che vivan sin terra na cuntanscha nagina la vegliadetgna da l’uman; grazia al progress da la medischina è en il fratemp cumprovà tar quel ina vegliadetgna maximala da 122 onns (Jeanne Calment). Sper ils umans èn probabel ils elefants ils mammals da la terra cun la pli auta aspectativa da vita (fin 80 onns). Tschertas spezias da balenas cuntanschan però vegliadetgnas bundant pli autas: la pli auta vegliadetgna d’in mammal ch’è cumprovada è stà ina balena arctica da 211 onns.
Remartga: Cumbain che er l’uman è ord vista zoologica in mammal, na vegn quel betg tractà qua. Enstagl vegn tematisada la relaziun da l’uman tar ils ulteriurs mammals.
Ils mammals han influenzà decisivamain l’istorgia da l’umanitad. Da vegl ennà ha l’uman consumà lur charn ed elavurà lur pails e lur ossa. Diversas spezias èn vegnidas duvradas sco animals da lavur e per ir a chaval; fin oz servan tscherts mammals per exempel sco furniturs da latg, sco animals da guardia u vegnan duvrads en il labor. Da l’autra vart ha l’uman influenzà fermamain la moda da viver da fitg bleras spezias da mammals. Intgins geners han pudì engrondir grazia a l’um fitg ferm lur territori da derasaziun u èn penetrads ensemen cun quel en regiuns dal tuttafatg estras. Savens ha la chatscha e la destrucziun dals spazis da viver però reducì a moda drastica las populaziuns ed ils territoris da derasaziun. Ed in’entira retscha da mammals è schizunt, pervi da l’influenza directa u indirecta da l’uman, svanida a moda irrevocabla.
Ina retscha da spezias da mammals tegna l’uman per ordinari pervi da lur niz economic. Animals ch’èn vegnids domesticads per quest intent, vegnan numnads animals da niz. Ultra da quai fa l’uman chatscha sin animals selvadis u vegnan tegnids en il liber animals mez domesticads e tschiffads pli tard (p.ex. bovs u chavals en l’America).
In dals motivs principals per far chatscha u per la tegnida da mammals è il consum da lur charn ch’è ritga da proteins e da grass. En l’Occident vegn surtut consumà charn-bov e charn-portg ed en segunda lingia la charn da nursas, chauras, chavals e selvadi. En las differentas culturas e stirpas enturn il globus vegn però fatg chatscha sin ils pli differents mammals, dals armadigls che valan en l’America dal Sid sco delicatessa, fin als erizuns dal pichel lung che vegnan consumads gugent en la Nova Guinea.
Er il pail e la pel dals pli differents mammals tutgan tar las resursas che l’uman tira a niz. Las nursas vegnan tundidas, la pel da bovs e d’auters animals elavurads a tgirom; pli baud servivan las pels dals animals a producir vestgadira, cuvertas e bler auter. Mantegnì fin oz sia muntada ha l’industria da pellitschas, la quala vegn però crititgada da la protecziun dals animals.
Sper la charn e la pel vegnan u vegnivan tratgas a niz autras parts dal corp. Latiers tutgan per exempel las cornas e l’ossa, che vegnivan elavurads ad utensils u duvrads sco material da construcziun, l’ieli da balenas, ivur u er parts che servivan ad intents religius u a la medischina populara.
Mammals vegnan en pli tegnids per gudagnar latg. Cun 85 % en tut il mund è qua il bov l’animal per lunschor il pli impurtant. Daspera vegn er gudagnà latg da nursas, chauras, chavals, asens, biffels, rens ed autras spezias.
Pervi da lur grondezza e forza vegnan tscherts mammals duvrads per purtar u trair chargias u per ir a chaval. Latiers tutgan tranter auter chavals, asens, bovs, biffels, elefants (asiatics), chamels e chauns. Pervi da la motorisaziun da l’agricultura e la derasaziun dal traffic d’autos, è quest intent d’utilisaziun daventà adina main impurtant en ils pajais industrialisads e vegn per il pli pratitgà oz sco passatemp u sco sport. En las regiuns dal mund ch’èn economicamain main sviluppadas ha quest diever dals animals però mantegnì fin oz sia muntada.
Per ils medem motivs (grondezza, forza), ha l’uman duvrà mammals dapi l’antica per intents militars. Fin la fin dal 19avel tschientaner furmava il chaval en furmaziuns da chavallaria la premissa per operaziuns sveltas sin il champ da battaglia, las qualas eran savens da muntada decisiva. Medemamain dapi l’antica (Hannibal) e fin en il temp modern tempriv è vegnì fatg diever d’elefants da guerra per rumper tras las retschas da cumbat adversarias. En armadas modernas èn mammals per part vinavant en servetsch en unitads spezialas (p.ex. chauns).
Fitg derasada è la pratica da duvrar mammals en experiments cun animals. Per quest intent vegnan surtut duvrads primats (t.a. macacs e saimiris) e ruiders. Davart il niz da questas praticas vegn manada ina discussiun ordvart cuntraversa.
In’ulteriura pussaivladad da trair a niz mammals è da metter lur organs sensitivs en il servetsch da l’uman, quai per exempel per sustegnair persunas cun impediments (chauns per tschorvs) u per tschertgar rauba (portgs che tschertgan triflas, chauns da polizia).
Sco animals da cumpagnia vegnan designads animals ch’ins na tegna betg per in niz economic direct. Tscherts mammals vegnan tegnids surtut per quest intent, sco per exempel portgets da mar, furmanters aurads, mieur e ratuns, daspera er cunigls. Er chauns e giats, che vegnivan tegnids pli baud surtut sco animals da guardia u da chatscha, èn oz savens en emprima lingia animals da cumpagnia.
Per blers dals motivs surmenziunads n’ha l’uman betg be fatg chatscha, mabain ha er empruvà da tegnair tschertas spezias da mammals en sia vischinanza e d’als allevar. La domesticaziun d’animals da niz ha cumenzà avant almain 10 000 fin 15 000 onns; tar il chaun laschan studis genetics supponer che quest process haja gia cumenzà avant bundant 100 000 onns. L’otgavel millenni a.C. eran probablamain gia domesticads la chaura, la nursa ed il bov, in pau pli tard er il portg. Oriundamain servivan ils animals da niz surtut sco furniturs da vivonda, pli tard als han ins alura er duvrà per lavurar, uschia dapi ca. 3000 a.C. il chaval ed il lama. Sco che studis genetics laschan supponer, pudess il process da domesticaziun da bleras spezias avair gì lieu independentamain en differentas regiuns.
Sco animals nuschaivels vegnan designadas spezias che pon far donn a l’uman. La noziun dependa d’ideas da las valurs e resplenda surtut ina perspectiva economica; i na sa tracta oramai betg d’ina noziun che deriva da la biologia.
Ina retscha da mammals valan sco animals nuschaivels per l’agricultura e las victualias, vul dir ch’els sa nutreschan al lieu da producziun da victualias ubain al lieu da conservaziun da quellas. Intgins animals sa nutreschan directamain dals fritgs dal funs, auters chaschunan donns vi da las ragischs tras lur moda da viver sutterrana (p.ex. talpas). Tar ils mammals che chaschunan donns al lieu da conservaziun da victualias tutgan surtut mieurs e ratuns.
Ils allevaturs d’animals ed ils chatschaders vesan en animals che maglian charn, surtut en ils carnivors, concurrents da vivonda. Il medem vala per focas ed auters animals che sa nutreschan da peschs.
Quant gronds ch’ils donns chaschunads èn propi vegn discutà a moda cuntraversa. Savens furma l’uman sez il motiv principal, numnadamain cura ch’el intervegna a moda massiva en ils spazis da viver natirals dals animals e sforza quels uschia d’ir en tschertga d’auters habitats.
L’uman po magari er esser expost ad ina smanatscha directa tras mammals. Francads en la schientscha collectiva èn ils gronds predaturs che tschiffan umans (surtut il tigher). Ils cas d’umans che moran vi da morsas d’animals da rapina gronds sa restrenschan però ad in pitschen dumber ad onn. Bler pli privlus èn ils mammals percunter sco transmetturs da malsognas. Uschia moran mintg’onn 40 000 fin 70 000 umans vi da la frenesia, ils blers dad els èn pajais en svilup. Il motiv da transmissiun principal furman morsas d’animals infizads sco chauns, giats, tais, ursets americans u utschels-mezmieur. In’ulteriura malsogna fitg temida è la pestilenza, la quala vegn transmessa tras pileschs che vivan sin ratuns ed auter ruiders ed excepziunalmain er a moda directa.
Blers mammals giogan in’impurtanta rolla en l’istorgia culturala. Animals spezialmain gronds, ferms u privlus servan sco animals da vopna, sco totem u sco simbol da clans. Sco ‹animals sontgs› vegnan consideradas tschertas spezias che valan sco manifestaziuns dals dieus (vatgas en l’India u giats e schacals en la Veglia Egipta); talas spezias giaudan ina protecziun speziala. Da l’autra vart valan tscherts mammals sco represchentants da forzas demunicas, per exempel utschels-mezmieur u giats. Imaginaziuns stereotipas areguard las caracteristicas da singuls mammals, sco l’asen stinà u la vulp maliziusa èn da chattar en blers raquints e paraulas.
Entras vastas intervenziuns en la natira è l’uman responsabel per la diminuziun u l’extincziun da bleras spezias da mammals. Quant enavant che la chatscha ha furmà il motiv per l’extincziun da blers mammals gronds a la fin dal pleistocen (avant 50 000 fin 10 000 onns) è contestà; en tutta cas correlescha quest’extincziun almain parzialmain cun la derasaziun da l’uman en tut il mund. Er la situaziun odierna è fitg critica per diversas spezias da mammals. Ina cumissiun da l’Uniun internaziunala per il mantegniment da la natira e da sias resursas (UICN) che sa cumpona da radund 1700 scienziads or da 130 pajais vegn a la conclusiun che almain 20–25 % da tut ils mammals che vivan sin la terra ed en la mar sajan smanatschads (categorias ‹periclitads›, ‹fermamain periclitads› u ‹en privel da svanir›).[2] Medemamain enumerescha l’UICN 73 spezias da mammals ch’èn mortas ora ils ultims tschientaners, tranter quellas spezias da bursalins, da kengurus, il luf da Tasmania, differentas spezias da gazellas, d’utschels-mezmieur, da ruiders ed auters pli.
Ils mammals furman probablamain ina gruppa monofiletica, vul dir ch’els derivan tuts d’in perdavant communabel e cumpiglian er tut ils descendents da quest perdavant. Las trais sutgruppas mammals da cloaca, bursalins e mammals superiurs furman mintgamai medemamain taxa monofileticas. La gronda part da las sistematicas subsummeschan ils bursalins e mammals superiurs sut il taxon Theria e mettan quel sin il medem stgalim sco ils mammals da cloaca; intgins perscrutaders èn però da l’avis ch’ils mammals da cloaca sajan sa sviluppads dals bursalins. Bundant pli cumplex, per betg dir nunsurvesaivel, vegn il maletg sch’ins resguarda en la sistematica er spezias e geners fossils. Da blers da quels han ins chattà be dents e parts da la missella; l’analisa detagliada dals dents furma perquai in dals criteris-clav per determinar l’evoluziun dals mammals.
Igl è incontestà ch’ils mammals èn sa sviluppads dals sinapsids, ina gruppa da reptils ch’è caracterisada d’ina suletta fanestra da la tempra e la quala ha gì ses temp da fluriziun durant il perm. Entaifer ils sinapsids èn sa sviluppads ils terapsids, ils uschenumnads ‹reptils che sumeglian mammals› che disponan gia d’intginas caracteristicas dals mammals da pli tard sco ina dentadira differenziada ed eventualmain in pail. Entaifer ils terapsids èn ils Cynodontia stads segnads d’in tscharvè pli grond e d’ina furma da la missella speziala. Ils mammals e lur parents vegnan attribuids al taxon Eucynodontia, dal qual il pli enconuschent represchentant è Cynognathus.
Tut las spezias da terapsids che n’appartegnevan betg als mammals han ils dinosaurs stgatschà successivamain; e quests ultims duevan la finala murir ora a la fin da la perioda da crida (avant ca. 65 milliuns onns).
Contestada è la dumonda tge animal che duaja valair sco il pli vegl mammal. Intginas spezias mussan en la construcziun da l’ureglia, da la missella e dals dents in stadi transitoric tranter reptils e mammals. Tscherts scienziads defineschan la noziun mammals a moda pli vasta (sensu lato) e resguardan quellas gia sco mammals. Auters als designeschan sco Mammaliaformes u Proto-Mammalia e n’als attribueschan betg als mammals en il stretg senn dal pled (sensu stricto).
Ils mammals en il stretg senn dal pled (Mammalia sensu stricto) vegnan definids sco la gruppa che cumpiglia l’ultim perdavant communabel da tut ils mammals odierns ed ils descendents da quel. Quest taxon è cumprovà il pli tard durant il giura mesaun; l’evoluziun entaifer questa gruppa vegn però discutada a moda fitg cuntraversa.
En general eran ils mammals dal mesozoicum pitschens, la gronda part dad els cuntanscheva be la grondezza da mieurs u ratuns. Da la dentadira concludan ins che la gronda part da las spezias sa nutriva d’insects e d’auters invertebrats, da la furma dal tscharvè e dals organs sensitivs suppon’ins ch’els eran surtut activs da notg.
Excepziunalmain pudevan mammals er daventar in pau pli gronds; ins suppona però per part che la dominanza dals dinosaurs haja impedì fin la fin dal mesozoicum l’ulteriur svilup en questa direcziun. Il pli grond mammal ch’è enconuschent dal temp da crida tempriv, Repenomamus ch’è vegnì a la glisch en China, cuntanscheva ina lunghezza dad 1 meter e pasava 12 fin 14 kilograms. El sa nutriva er da pitschens dinosaurs.
En il decurs dal temp da crida èn ils mammals sa spartids vinavant en plirs suturdens, quai ch’è anc vegnì promovì tras il fatg che Gondwana è dà dapart. La basa per eruir questas spartiziuns furman però en emprima lingia calculaziuns da la genetica moleculara; chats da fossils da mammals superiurs en il temp da crida tardiv èn fitg rars e fin uss cumprovads be en l’America dal Nord e l’Asia da l’Ost.
Tar ils geners ils pli enconuschents da quest temp tutgan Asioryctes, ils Leptictida (evtl. ils antenats dals insectivors), ils Zalambdalestidae (evtl. ils antenats dals ruiders), ils Zhelestidae (evtl. ils antenats dals animals cun ungla) ed ils Cimolestes (evtl. ils antenats dals carnivors). En general èn però tuttas emprovas da vulair far la punt da quests mammals temprivs als geners odierns contestadas; mammals ch’èn parentads senza dubi cun spezias odiernas cumparan pir en il paleocen.
Sper ils dinosaurs – ch’èn svanids dal tuttafatg – vegnan er bleras lingias lateralas dals mammals ad esser mortas ora a la fin dal temp da crida.
Cun l’extincziun dals dinosaurs èn vegnidas libras bleras nischas ecologicas. En quellas èn passadas numerusas novas gruppas da mammals ch’èn sa sviluppadas da quel temp. En il decurs dal cenozoicum èn ils mammals avanzads sin terra a la gruppa da vertebrats dominanta. Igl èn sa furmads ils urdens odierns, però tuttavia betg a moda lineara. Las lingias da svilup da singulas gruppas (p.ex. dals chavals u dals elefants) èn documentadas relativamain bain a basa da chats da fossils.
Ina rolla tut speziala ha giugà da quel temp l’America dal Sid, la quala è restada isolada en il cenozoicum durant lung temp dad auters continents. Qua è sa sviluppada ina fauna unica, la quala dueva però, suenter ch’è sa furmada cun l’America Centrala la colliaziun sur terra vers l’America dal Nord e l’Eurasia, vegnir stgatschada per gronda part dals mammals ch’èn emigrads nà dal nord.
La gronda part dals urdens dals mammals èn cumprovads dapi l’eocen, tranter auter ils perdavants da las gruppas bain las pli spezialisadas, ils animals mezmieur e las balenas. A medem temp èn sa furmadas las emprimas furmas giganticas sco Uintatherium; quest svilup dueva culminar en Paraceratherium (er enconuschent sut ils nums Baluchitherium u Indricotherium), cun in’autezza da las spatlas da 5,5 meters ed in pais da 10 fin 15 tonnas il pli grond mammal da la terra ch’è enconuschent.
La pli gronda variaziun da spezias han ils mammals cuntanschì en il miocen; dapli lura èn las cundiziuns climaticas sa pegiuradas cuntinuadamain, fin als temps da glatsch dal pleistocen. Las midadas climaticas e pli en pli l’influenza da l’uman han effectuà che la varietad da las spezias è sa diminuida dapi lura cuntinuadamain.
A la fin dal pleistocen (avant 50 000 fin 10 000 onns) hai dà en tut il mund ina mort en massa da mammals gronds. Cun excepziun da l’Africa e da l’Asia dal Sid èn mortas ora tut las spezias che pasavan dapli che 1000 kg e 80 % da tut las spezias cun in pais tranter 100 e 1000 kg. Tar ils mammals ch’èn morts ora en l’Europa vers 10 000 a.C. tutgan tranter auter il mamut pailus (Mammuthus primigenius), il rinoceros pailus (Coelodonta antiquitatis), il tschierv gigant (Megaloceros giganteus), il bison da la steppa (Bos priscus), il liun da cuvels (Panthera spelaea) e l’urs da cuvels (Ursus spelaeus).
Schebain quai è surtut d’attribuir a midadas climaticas ubain a la chatscha tras l’uman vegn anc adina discutà a moda cuntraversa. D’ina vart coincida l’extincziun almain parzialmain cun la derasaziun mundiala da l’uman; da l’autra vart èn er morts ora ils mammals gigants per exempel a Madagascar, nua che l’uman viva pir dapi ca. 1500 onns. Las tesas las pli novas collian per ordinari ils dus facturs numnads e rendan attent a l’effect da domino d’intervenziuns ecologicas. In exempel: En quel mument ch’è svanida ina part substanziala dals mammals gronds che pasculavan sin pastgiras, èn ils guauds sa derasads adina dapli, quai ch’ha da sia vart gì consequenzas fatalas per las populaziuns restantas.
Ils mammals vegnan sutdividids en trais sutclassas cun radund 25 fin 30 urdens. Tar ils bursalins e mammals superiurs vegnan quels anc attribuids supplementarmain a dus resp. quatter sururdens.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
