Ikwayur icha Ikwathur (kastilla simipi: Ecuador, "Chawpipacha") nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Kitu llaqtam. Ikwayur Runaq Imayka 13.212.742 runakunam kawsachkanku (2006).
- Chawpipacha nisqa Tiksimuyup sinrinmanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.
| Ikwathur República del Ecuador  | |||||||||
 Ikwathurpa⠀wallqanqan |
 Ikwathurpa unanchan |
||||||||
| |
|||||||||
| |||||||||
| Llaqta qayanqillqa | « Allah,Vətən və Azadlıq "
|
||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Llaqta taki | Ikwadurpa llaqta takin | ||||||||
| Kamachiy | |||||||||
| Kamachina laya | Republika
|
||||||||
| Umalliq | Daniel Noboa |
||||||||
| Umalliq ministru | Daniel Noboa
|
||||||||
| Parlamento | Asamblea Nacional de Ecuador (es) 
|
||||||||
| Simikuna | Qhichwa simi, Kastilla simi Wak shimikuna aswan |
||||||||
| Uma llaqta | Kitu | ||||||||
| Allpa-saywachiy | |||||||||
| Arya | 255 586,91 km 2 |
||||||||
| Suyukuna | Asway marka Bolívar marka Kañar marka Karchi marka Chimpurasu marka Kutupaksi marka Kuri marka culonas Galápagos (qug) Wayas marka aswan |
||||||||
| Hatunnin llaqta | Wayakil |
||||||||
| Hanaq-kay | Min. Pasiphiku mama qucha (0 m)
Max. Chimpurasu (6263,47 m) |
||||||||
| Yaku | % | ||||||||
| Pacha UTC | UTC-05:00 (es) UTC−6 (es) Pacific/Galapagos (en) America/Guayaquil (en)
|
||||||||
| Runa-kaqnin | |||||||||
| Runap-sutin | Ikwathur-runa | ||||||||
| Runakuna | 16 938 986 (2022) hab. | ||||||||
| Density | 66,27 hab./km2 | ||||||||
|
|||||||||
| Wiñaykawsay | |||||||||
| Paqarisqan pacha | phiwriru 16, 1840
|
||||||||
| Ekonomiya | |||||||||
| Sutichasqa RLR | 103 056 619 000 $ (2017) 4 442 647 000 (2016)
|
||||||||
| RLR (RKK) | 193 048 599 950 dólar internacional (es) (2017)7 984 016 196 (2016)
|
||||||||
| Sutichasqa RLR per cápita | 6273 $ (2017)174 (2016)
|
||||||||
| RLR (RKK) per cápita | 11 612,045 dólar internacional (es) (2017)317,335 (2016)
|
||||||||
| Llamkanaqkaq indisi | 5 %
|
||||||||
| RPI | 0,74 (2021) | ||||||||
| Inflasyun | 1,1 % (2016) −2,3 (2015)
|
||||||||
| Llaqtaqullqi | Amirikanu dollar, sucre ecuatoriano (es) -wan peso ecuatoriano (es)
|
||||||||
| Aswanraq | |||||||||
| ISO tuyru | EC
|
||||||||
| Internet tuyru | .ec | ||||||||
| Karurimana tuyru | +593 | ||||||||
| Kaypi wankurisqa | Asociación Internacional de Fomento (es)  Awya Yala Mama Llaqtakunap TantanakuyninBanco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es)  Comunidad AndinaCorporación Financiera Internacional (es) aswan |
||||||||
Allpa saywachi
- Urqukuna: Chimpurasu, Impapura, Pichincha, Qutuphaqsi, Tunqurawra, Kayampi urqu, Sangay nina urqu
- Quchakuna: Impaqucha - P'uchqu qucha - Quwiqucha
- Mayukuna: Wayas mayu - Pastasa mayu - Napu mayu
- Wat'akuna: Yawatisuyu
Yurakuna wiwakunapash
Wiñay kawsay
Ñawpa pachapi
Kunan pacha Ikwadur icha Chawpipacha nisqa suyupiqa, ancha ñawpa pacha achka runa llaqtakunas tiyarqan. Ahinataq Waltiwya (Valdivia) nisqa runakunas Manawi markapi Santa Elena markapipas kawsarqan, 3500 kñ - 1800 kñ watakunapi. Paykunaqa sumaq k'apra ruraqsi karqan. Awya Yalapiqa manas ñawpaq huktaq runakunachu k'aprakunata rurayta yacharqan.
Achka wiñay kawsay yachaqkuna Juan de Velasco yachaq hina yuyarqan, aslla watamanta, Inkakunap hamusqankama, huk mamallaqta hatun pusaq Kitupi kawsarqan, pay Chawpipachap Antinkunatas kamachirqan, Puruha runallaqtamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaqtaman (Karchi markapi). Chay hatun pusaqqa Shyri nisqas karqan. Kunanqa manam tukuy wiñay kawsay yachaqkunachu pay hina yuyan. Astawan yachaqkuna yuyan, Chawpipachapi, Inkakunap hamusqankama, manas huklla hatun pusaqchu tiyarqan, aswantaq achka kurakakunas tiyarqan, huk kurakaqa achka ayllu llaqtakunatas kamachirqan[1]. Qhipaqa Inkakuna Tupaq Inka Yupanki Wayna Qhapaqpas Chawpipachapi Antikunatas kamachirirqan, qhipa Chawpipacha Antikunap runankuna Tawantinsuyupi, Chinchaysuyu markapi kawsarqan. Kimsa chunka wata qhipa, Ispañulkunas hamurqan, Francisco Pizarro sutiyuq pusaqninqa 1533 watapi Atawallpa Inkatas wañuchirqan. 1534 watapiqa Kunkistadur Sebastián de Belalcázar Kitu llaqtatas hap'irqan, chay llaqta Ispañapaqmi nispa. Kunkistadurkunaqa hamurqaptinsi, Rumiñawi sutiyuq awqaq pusaqqa Kitu k'itipi tukuy wasikunatas ruphachirqan, Ispañulkuna ama tukuyta chaskinanpaq nispa, hinaspas quri imakunata khuyaylla rumikunatapas urqukunamansi apamurqan.
Kastilla Kamachiy pachapi
1534 watamanta 1822 watakama Kitu mamallaqtaqa ispañul sarushka llaqtas karqan. Chay watakunapiqa indihina runakuna anachatas llakikurqan. Ispañulkunaqa tukuy sumaq allpakunatas hap'irqan asindakunata ruranapaq. Chay asindakunapiqa kichwa runakuna sinchi-sinchilla ispañul, mistikunapaq llamk'aspas mana allin mikhunakunata chaskirqan. Misti asindadukunaqa indihinakunata anchatas maqarqan. Ispañulkunaqa hatun inlisyakunatas rurarqan, ahinataq Kitupi kaq Iglesia de la Compañia nisqata. Hinallataq achka runakuna astawan sumaq kapchiykunatas Kitupi rurakurqan. Chay runakunaqa Kitupi yachay wasi (escuela Quiteña) nisqas, paykunaqa Indihinakunap ispañulkunappas yawarniyuqsi, yuyayniyuqpas karqan.
Republika pachapi
Ispaña Amirika Kacharikuna Awqanakuy nisqapi Antonio José de Sucre, Simón Bolívar sutiyuq awqaq pusaqkuna Ispañulkunawan maqanakurqaptin 1822 watamanta Ikwadur nisqa suyuqa Hatun Kulumbyaman kapuq markam karqan. 1830 watakunapi chay Hatun Kulumbya manaña tiyaptinsi Ikwadur huk musuq mamallaqtas tukurirqan. Juan José Flores Ikwadurpa huk ñiqin mamallaqta hatun pusaqsi tukurirqan. Hinaptinpas allpayuq mistikunaqa hinallataqsi indihinakunata maqarqan, sinchitas llamk'achisparaq. Astawantaqsi kichwa runakunaqa wasipunku nisqapi kawsarqan, mistikunapaq allpankunapi llamk'aspa, uchuylla allpayuq kaspa, chay uchuylla allpankunapi mikhuchikunanpaq llamk'aspa. Allpasapakunaqa, Kathuliku Inlisyapas tukuykunata kamachirqan. 1895 watapi Eloy Alfaro sutiyuq runas Ikwadurpa hatun pusaqnin tukurirqan, indihinakunata ñawpaq ñiqin yanapaqsi hatun pusaq kaspa.
1941 watapi Ikwadurqa Piruwwansi maqanakurqan. Chay maqanakuy qhipaqa Piruw mamallaqta Amarumayu sach'a-sach'a suyupi achka allpakunata Ikwadurmantas hapirqan. Chay qhipaqa iskay maqanakuyraqsi karqan, 1981 watapi, 1995 watapipas, hinaptinqa chay maqanakuykunamanta Ikwadurqa mana Piruwmantachu, Piruwtaq mana Ikwadurmantapas ima allpatapas hap'irqanchu. 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapas umalliqninkunaqa rimanakurqan, kay hina ninakurqan, amaña maqanakuy kachunchu, nispa. Hinallataqsi Jamil Mahuad, Alberto Fujimori sutiyuq umalliqninkuna mamallaqtapura qasi kaytas ruranakurqan.
1990 watamanta CONAIE sutiyuq tantanakuy ECUARUNARI tantanakuypas achka runakunap hatariykunatas qayakurqan, chay hatariykunamanta 2000 watapi Jamil Mahuad sutiyuq hatun pusaq kamachiyninmanta lluqsinanmi karqan. 1996 watamantataq huk Pachakutik nisqa runakunap pulitiku tantanakuyninmi tiyan. 2003 watapi chay Pachakutik nisqaqa yanaparqan Lucio Gutiérrez sutiyuq hatun pushaqta akllanakuykunapi akllayta. Payqa 2005 watapi huk hatariymanta karu llaqtamanmi ayqirqan, chaymantataqmi Alfredo Palacio hatun pushaqmi tukurqan. 2007 watapitaq, kutinmanta 2009 watapipas, Ikwadur runakunaqa Rafael Correa sutiyuq runata hatun pushaqmanmi akllarqan. Payqa huk musuq Susyalismutam Ikwadurpi ruranata munan. Pachakutik nisqaqa payta ñawpaqta yanapaspanpas, kunantaq manañam arí ninakunchu.
Ikwadur mamallaqtap mamakamachiynin
Ikwadur mamallaqtap mamakamachiyninqa 2008 watapim qillqasqam karqan. Chay mamakamachiyqa kaman, huk hatun pusaqmi tiyan, payqa Presidente de la República nisqam.[2]
Markakuna kitikunapas
Ikwadur mamallaqtapiqa iskay chunka tawayuq markam kachkan, sach'a-sach'akunapi suqta markam, Chalapi suqta markam, Antikunapitaq chunka hukniyuq marqam, Yawatisuyupitaq huklla markam kachkan. Sapa markapiqa achka kitikunam kachkan.
| Marka | Runakuna (2001) | Kichwa runakuna (2001) | Hallka k'iti kanchar km² | Uma llaqta | Runakuna (2001) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 Asway marka | 599.546 | 7.060 | 8.639 | Tumipampa | 277.374 |
| 2 Bolívar marka | 169.370 | 17.230 | 3.254 | Waranta | 20.742 |
| 3 Kañar marka | 206.981 | 23.660 | 3.908 | Asuwi | 27.866 |
| 4 Karchi marka | 152.939 | 335 | 3.699 | Tulkan | 47.359 |
| 5 Chimpurasu marka | 403.632 | 116.205 | 5.287 | Rispampa | 124.807 |
| 6 Kutupaksi marka | 349.540 | 45.879 | 6.569 | Latakunka | 51.689 |
| 7 Kuri marka | 525.763 | 478 | 5.988 | Machala | 204.578 |
| 8 Esmeraldas marka | 385.223 | 144 | 15.216 | Esmeraldas | 95.124 |
| 9 Yawatisuyu | 18.640 | 372 | 8.010 | Puerto Baquerizo Moreno | 5.539 (2006 watapi) |
| 10 Wayas marka | 3.309.034 | 3.326 | 20.502,5 | Wayakil | 1.985.379 |
| 11 Impapura marka | 344.044 | 55.220 | 4.599 | Ibarra | 108.535 |
| 12 Loja marka | 404.835 | 6.738 | 11.027 | Loja | 118.532 |
| 13 Mayukuna marka | 650.178 | 141 | 6.254 | Babahoyo | 76.869 |
| 14 Manawi marka | 1.186.025 | 111 | 18.400 | Portoviejo | 171.847 |
| 15 Morona Santiago marka | 115.412 | 332 | 25.690 | Makas | 13.602 |
| 16 Napu marka | 79.139 | 33.377 | 13.271 | Tena | 16.669 |
| 17 Orellana marka | 86.493 | 19.698 | 20.733 | Puerto Francisco de Orellana | 18.298 |
| 18 Pastasa marka | 61.779 | 12.072 | 29.520 | Puyu | 24.432 |
| 19 Pichincha marka | 2.388.817 | 22.125 | 12.938 | Kitu | 1.399.378 |
| 20 Santa Elena marka (++) | . | . | . | Santa Elena | 27.351 |
| 21 Santo Domingo de los Tsáchilas marka (++) | . | . | . | Santo Domingo de los Colorados | 322.080 (2007 watapi) |
| 22 Sukumpiyu marka | 128.995 | 6.722 | 8.330.6 | Musuq Loja | 34.106 |
| 23 Tunkurawra marka | 441.034 | 34.003 | 3.333,6 | Ampatu | 154.095 |
| 24 Zamora Chinchipi marka | 76.601 | 3.140 | 23.110,8 | Zamora | 10.355 |
(++) Kamasqa wata: 2007
Runakuna
Rimaykuna
- Kastilla simi (ufisyal nisqa): 11.000.000 rimaq
- Kichwa simi: 2.000.000 rimaq
- Shuwar simi: 110.000 rimaq
- hukkunapas
Iñiy
Hatun llaqtakuna
Rikchakuna
Ikwadurpa saywitun
Ikwadur (NASA)
Wayakil, Ikwadurpa astawan hatun llaqtan
Pukyukuna
Hawa t'inkikuna
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
