Ch'antasqa tuktuyuq rikch'aq ayllu

Ch'antasqa tuktuyuq rikch'aq ayllu (familia Compositae icha Asteraceae) nisqaqa huk yurakunap rikch'aq ayllunmi. Ch'antasqa tuktuntin nisqa waytankunaqa achka ch'iñicha tuktuyuq tuktu-tuktum, pila tuktuchakunam, qallu tuktuchakunapas.

Ch'antasqa tuktuyuq rikch'aq ayllu
Aster novi-belgii Aster novi-belgii
Mit'an kamay
Regnum: Plantae Divisio: Magnoliophyta Classis: Magnoliopsida Ordo: Asterales Familia: Asteraceae
Subfamilias
Barnadesioideae Cichorioideae Asteroideae

Inti wayta.

Imaymana ch'antasqa tuktuntinkuna. Kay waytakunaqa manam ch'ulla tuktuchu, aswantaq ch'antasqa tuktuntinkuna: 1. Anthemis tinctoria (Asteroideae), 2. Glebionis coronarium (Asteroideae), 3. Coleostephus myconis (Asteroideae), 4. Glebionis sp. (Asteroideae), 5. Sonchus oleraceus (Cichorioideae), 6. Cichorium intybus (Cichorioideae), 7. Gazania rigens (Cichoireideae), 8. Tithonia rotundifolia (Asteroideae), 9. Calendula arvensis (Asteroideae), 10. Leucanthemum vulgare (Asteroideae), 11. Hieracium lachenalli (Cichorioideae), 12. Osteospermum ecklonis (Asteroideae)

Tuktuchankuna

Carduus: tuktu siq'intin.

Tuktuchakunaqa ch'ulla icha iskay yumanayuqmi, sapsilla pichqa raphimuyum. Wayta raphinkunaqa huñusqam. Akilla raphinkunataq manam kanchu icha suphu hinam, ruru phawananpaq. Huklla sisa raphi muyum, huñusqam, kimsamanta pichqakama sisa raphim. Iskaynintin ruru raphintinqa ukhu tiyaqmi, iskaynintin suni aspiqchayuq.

Iskay layam tuktucha kan: pila tuktucha pichqa wach'illa kaq, qallu tuktucha iskaykinray kaq. Ch'antasqa tuktuyuq yurakunaqa pila tuktuchallayuq, qallu tuktuchallayuq icha iskaynintin laya tuktuchayuq.

Pila tuktuchap tuktu minuywari kay hinam: ${\displaystyle \star K_{0-\infty }\;C_{[(5)}A_{(5)]}\;G_{\overline {(2)}}}$

Qallu tuktuchap tuktu minuywari kay hinam: ${\displaystyle \downarrow K_{0-\infty }\;C_{[(5)}A_{(5)]}\;G_{\overline {(2)}}}$

Rurunqa ch'ulla muru wichq'asqa rurucham.

Rikch'aqkuna

Kaymi huk ch'antasqa tuktuyuq yurakuna:

• warmi-warmi (Ageratum conyzoides)
• marqhu (Ambrosia peruviana)
• ahinhu (Artemisia absinthum)
• ch'illka (genus Baccharis: Baccharis polyantha (Qusqu suyupi), Baccharis salicifolia (Qusqu suyupi, Buliwyapiwan), Baccharis prostata (Buliwyapi). Qhawariy, ch'illka nispa kaykunatapas ninku: Verbesina latisquemata, Fluorencia campestris)
  • t'ula (Baccharis dracunculifolia)
  • miyu-miyu (Baccharis coridifolia)
  • kimsa inchu, kimsa k'uchu (Baccharis genistelloides)
  • sach'a t'ula (Baccharis microphylla)
  • tayanku (Baccharis odorata)
• llawlli (Barnadesia horrida)
• makacha (Bellis sp.)
• muni (Bidens sp.)
• q'illu t'ika, uchuq'aspa (Calendula officinalis)
• chukirawa (Chuquiraga jussieui)
• wamanpinta (Chuquiraga spinosa)
• panti (Cosmos peucedanifolius)
• misuka, misiku (Cosmos sp.)
• phuña (Culcitium sp.)
  • yuraq phuña (Culcitium canescens)
  • puka phuña (Culcitium rufescens)
• sankurima (Espeletia sp.)
• ayapana (Eupatorium ayapana)
• manka p'aki (Eupatorium sternbergianum)
• sinki (Fluorencia tortuosa)
• markhu (Franseria artemisioides, Artemisia arborescens)
• chuqur-chuqur (genus Gnaphalium)
  • wira-wira (Gnaphalium cheiranthifolium, Gnaphalium vira-vira)
  • q'itu-q'itu (Gnaphalium spicatum)
• ch'iri-ch'iri (Grindelia boliviana)
• qutu kiswar (genus Gynoxys)
• inti wayta, inti t'ika (Helianthus annuus)
• taruka rinri (genus Hieracium)
  • suphu-suphucha, wila-wila, taruka rinri/ninri (Hieracium mandonii)
  • urqu taruka rinri (Hieracium fulvipes)
• misk'i pilli (Hypochaeris andina)
• philli-philli, pilli-pilli (Hypochaeris sonchoides)
• pilliyuyu (Lactuca sativa)
• uchuylla p'anqa siya, waku, waska siya (Mikania cordifolia)
• chinchirkuma (genus Mutisia)
  • qinchusuq'una, qincha-qincha, chinchirkuma (Mutisia acuminata)
  • wayurkuma (Mutisia viciaefolia)
  • chinchir wayta (Mutisia hirsuta)
  • kutu-kutu chinchirkuma (Mutisia orbignyana)
• pillwis (Ophryosporus chilca)
• pulika (genus Parastrephia)
  • sipu t'ula, sipu (Parastrephia lepidophylla)
  • uma t'ula (Parastrephia lucida)
  • kulku t'ula (Parastrephia teretiuscula)
• sut'uma (Perezia spp.)
  • qupa sut'uma (Perezia coerulescens)
  • t'ika sut'uma (Perezia multiflora)
  • china sut'uma (Perezia weberbaueri)
  • urqu sut'uma (Perezia pinnatifida)
• lakwas, llakhun (Polymnia sonchifolia)
• killkiña (Porophyllum ruderale)
• piki pichana (Schkuhria octoaristata)
• kachalawa (Schkuhria pinnata, Schkuhria octoaristata)
• wamanripa (genus Senecio)
  • waych'a (Senecio clivicolus)
  • mayu waych'a (Senecio brasiliensis)
  • wachuka (Senecio multidentatus)
  • chachaq'uma (Senecio nutans - ama chachakumawan pantaychu)
  • wira-wira (Senecio oudberkiaefolius)
  • maych'a (Senecio pseudotites)
  • chakampuka (Senecio rudbeckaefolius)
  • urqu wamanripa, chiqap wamanripa, wamanripa (chaylla) (Senecio tephrosioides)
  • asnan qura (Senecio vulgaris)
• qalti (Siegesbeckia orientalis)
• kalastu (Smallanthus glabratus, Smallanthus parviceps)
• khana, qasaqaña (Sonchus sp.)
  • yuyu khana, kichka-kichka, leche-leche (Sonchus asper)
  • llamp'u khana, salsa-salsa, leche-leche (Sonchus oleraceus)
• chikchipa (genus Tagetes)
  • wakatay (Tagetes minuta)
• saqa-saqa, pilli-pilli (Taraxacum officinale)
• q'illu sisa (Verbesina encelioides)
• sunch'u (Viguiera mandonii, Viguiera lanceolata)
• allqukiska (Xanthium spinosum, Xanthium catharticum)

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Ch'antasqa tuktuyuq rikch'aq ayllu.
• Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Ch'antasqa tuktuyuq rikch'aq ayllu