Línguas iranianas

As línguas iranianas ou irânicas são um grupo de línguas da família indo-europeia com um número estimado de falantes nativos da ordem de 150 a 200 milhões de pessoas, distribuídos no sudoeste, no centro e no sul da Ásia. O grupo iraniano contém duas das línguas indo-europeias mais antigas já registradas: o avéstico e o persa antigo.^[1]

Classificação

Genetic division of Iranic languages

As línguas irânicas são divididas, cronologicamente, em antigo iraniano, médio iraniano e línguas irânicas modernas. Em relação ao antigo iraniano, o avéstico e o persa antigo são as línguas das quais existem textos supérstites, mas sabe-se da existência de outras línguas, como o medo e o cita.

Falantes

As línguas irânicas modernas são faladas em uma área muito vasta, que vai do Cáucaso (ossético), ao norte de Oman (kumzari) e ao Xinjiang (sarikoli). Entre as línguas mais faladas do irânico ocidental, podem-se citar o persa moderno ou farsi, língua nacional do Irã e uma das duas línguas oficiais do Afeganistão, além da língua curda. As línguas iranianas estão agrupadas em três etapas: iraniano antigo (até 400 aC), iraniano médio (400 aC - 900 dC) e novo iraniano (desde 900 dC). As duas línguas iranianas antigas diretamente atestadas são a língua persa antiga (do Império Aquemênida) e Avéstico antigo (língua do Avestá. Dentre as línguas iranianas médias, as mais compreendidas e registradas são a língua persa média (do Império Sassânida], Parta (do Império Parta) e Bactriano (do Império Cuchana e Império Heftalita).

Em 2008, havia entre 150 e 200 milhões de falantes nativos das línguas iranianas.^[2] Ethnologue estima que haja 86 línguas Iranianas,^[3][4] As três maiores delas são persa, pachto e a língua curda.^[5]

Famílias

São exemplos de línguas do grupo iraniano (em itálico as línguas extintas):

Sub-grupo oriental

• Nordeste
  • Avéstico
  • Corásmio
  • Bactriano
  • Cita
    • Sármata
  • Osseta
• Sudeste
  • Pastó

Sub-grupo ocidental

• Noroeste
  • Azeri antigo
  • Medo
  • Parto
  • Curdo
  • Mazandarani
  • Balúchi
  • Zaza
  • Guiláqui
• Sudoeste
  • Persa antigo
  • Persa médio
  • Persa
  • Dari
  • Tajique

Comparação de vocabulário

Português	Zazaki	Sorani	Curnânji	Pachto	Tati	Talyshi	Balúchi	Mazandarani	Persa	Persa médio	Parta	Persa Antigo	Avéstica	Osseta
'belo	rınd, xasek	nayab, cuwan	rind, delal, bedew, xweşik	x̌kūlay, x̌āista	xojir	ghašang	dorr, soherâ, mah rang, sharr, juwān	xoşgel, xojir	zibā/xuš-čehr(e)/xoşgel(ak)/ghashanq/najib	hučihr, hužihr	hužihr	naiba	vahu-, srîra	ræsughd
sangue	goni	xwên	xwîn, xwûn	wīna	xevn	xun	hon	xun	xūn	xōn	gōxan		vohuni-	tug
pão	nan, non	nan	nan	ḍoḍəi, məṛəi	nun	nun	nān, nagan	nun	nān	nān	nān			dzul
bring	ardene	/anîn, hawerdin	anîn, hînan	(rā)wṛəl	vârden, biyordon	varde	âurten, yārag, ārag	biyârden	āwurdan, biyār ("(you) bring!")	āwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-	xæssyn
irmão	bıra	brader, bira	bra, brarg, brang, brat	wror	bərâr	bira, boli	brāt, brās	birâr	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brātar	brātar-	æfsymær
vir	ameyene	hatin, were	hatin, atin, were,	rā tləl	biyâmiyan	ome	āhag, āyag, hatin	biyamona, enen, biyâmuen	āmadan	āmadan, awar	awar, čām	āy-, āgam	āgam-	cæwyn
chorar	bermayene	girîn, giryan	grîn, griyan	žəṛəl	bərma	berame, bame	greewag, grehten	birme	gerīstan/gerīye	griy-, bram-	barmâdan			kæwyn
escuro	tari	tarî/tarîk	tarî	skəṇ, skaṇ, tyara	ul, gur, târica, târek	toki	tār		tārīk, tār	tārīg/k	tārīg, tārēn	tārīk	sâmahe, sâma	tar
filha	kêna/keyna, çêna/çêneke[6]	kîj, kiç, kenişk, düet (pehlewanî)	dot (daughter) keç(girl)	lūr	titiye, dətar	kinə, kila	dohtir, duttag	kîjâ(girl), deter (daughter)	doxtar	duxtar	duxt, duxtar		duxδar	čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
dia	roce, roje, roze	řoj	roj	wrəd͡z (rwəd͡z)	revj, ruz	ruj	roç	ruz, ruj	rūz	rōz		raucah-	raocah-	bon
fazer	kerdene	kirdin	kirin	kawəl	kardan, kordan	karde	kanag, kurtin	hâkerden	kardan	kardan	kartan	kạrta-	kәrәta-	kænyn
porta	ber, keyber, çêber	derge/derke, derga	derî	wər	darvâca	bə	dar, gelo, darwāzag	dar, loş	dar	dar	dar, bar	duvara-	dvara-	dwar
morrer	merdene	merden	mirin	mrəl	bamarden	marde	mireg, murten	bamerden	mordan	murdan		mạriya-	mar-	mælyn
asno	her	ker	ker	xər	astar, xar	hə, hər	har, her, kar	xar	xar	xar				xæræg
comer	werdene	xwardin	xwarin, xwartin, xartin	xwāṛə, xurāk / xwaṛəl	harden	harde	warag, warâk, wārten	xerâk / baxârden	xordan / xurāk	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr		hareθra / ad-, at-	xærinag
ovo	hak, akk	hêk/hêlke, tum	hêk	hagəi	merqâna, karxâ	morqana, uyə	heyg, heyk, ā morg	merqâne, tîm, balî	toxm, xāya ("testicle")	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag		taoxma-	ajk
terra	erd	zemîn, zawî, ʿerz, erd	erd, zevî	d͡zməka (md͡zəka)	zemin	zamin	zemin, degār	zamîn, bene	zamīn	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem	zæxx
noite	şan, êre	êware	êvar	māx̌ām (māš̥ām)	nomâzyar, nomâšon	shav	begáh	nemâşun	begáh	ēvārag	êbêrag			izær
olho	çım	çaw/çaş	çav	stərga	coš	čaş,gelgan	cham, chem	çəş, bəj	čashm	čašm	čašm	čaša-	čašman-	cæst
pai	pi, pêr	bawk, bab,baba	bav, bab	plār	piyar, piya, dada	piya, lala, po	pet, pes	pîyer, per	pedar, bābā	pidar	pid	pitar	pitar	fyd
medo	ters	tirs	tirs	wēra (yara), bēra	târs	tars	turs, terseg	taşe-vaşe, tars	tars, harās	tars	tars	tạrsa-	tares-	tas
noiva	waşti	dasgîran,xwşavest	dergîstî, xwestî	čənghol [masculine], čənghəla [feminine]	numzâ	nomja	nāmzād	numze	nāmzād	-	-			usag
bem	weş, hewl	xwş	xwaş, xweş, xaş,	x̌a (š̥a), səm, ṭik (Urdu origin)	xojir, xar	xoş	wash, hosh	xâr, xeş, xojir	xoš, xūb, beh	dārmag			srîra	xorz, dzæbæx
dedo	engışte/gışte, bêçıke	engust, pence,angus	tilî, pêçî	gwəta	anquš	anqiştə	changol, mordâneg, lenkutk	angus	angošt	angust			dišti-	ængwyldz
fogo	adır	ager/awir, ahir,ayer	agir	wōr (ōr)	taš	otaş	âch, atesh, âs	taş	ātaš, āzar	âdur, âtaxsh	ādur	âç-	âtre-/aêsma-	art
peixe	mase	masî	masî	kəb	mâyi	moy	māhi, māhig	mâhî	māhi	māhig	māsyāg		masya	kæsag
ir	şiayene	çûn, řoştin, řoyiştin	çûn	tləl	šiyen, bišiyan	şe	shoten	şunen / burden	ro/şo	şow/row	ay-	ai-	ay-, fra-vaz	cæwyn
deus	homa/huma/oma, heq	Yezdan, xwedê, xuda, xodê, xwa(y)	xwedê, xweda, xwadê, xudê	xwədāi	xədâ	Xıdo	xoda,hwdâ	xedâ	xodā, izad, yazdān, baq	xudā/yazdān		baga-	baya-	xwycaw
bom	hewl, rınd, weş	baş, çak,xas	baş, rind	x̌ə (š̥ə)	xâr, xojir	çok	zabr, sharr, jowain	xâr, xeş, xojir	xub, nīkū, beh	xūb, nêkog, beh		vahu-	vohu, vaŋhu-	xorz
relva	vaş	giya/gya	gîya, çêre	wāx̌ə (wāš̥ə)	vâš	alaf	rem, sabzag	vâş	sabzeh, giyāh	giyâ	giya	viş	urvarâ	kærdæg
ótimo	gırd/gırs, pil	gewre,mazen	mezin, gir	lōy, stər	pilla	yol, yal, vaz, dıjd	mastar, mazan,tuh	gat, pilla	bozorg	wuzurg, pīl, yal		vazraka-	uta-, avañt	styr
'mão	dest	dast, das	dest	lās	bâl	dast	dast	das, bāl	dast	dast	dast	dasta-	zasta-	k'ux / arm
'cabeça	ser	ser	ser	sər	kalla	sə, sər	sar, sarag, saghar	kalle, sar	sar	sar		kalli	sairi	sær
coração	zerri/zerre	dil/dił/dir(Erbil)/zil	dil	zṛə	dəl	dıl	dil, hatyr	del, zel, zil	del	dil	dil		aηhuš	zærdæ
cavalo	estor/ostor/astor	asp/hesp/esp, hês(t)ir	esp, hesp	ās [male], aspa [female]	asb, astar	asp	asp	asp, as	asb	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-	bæx
casae	keye/çeye,[7][8] ban	mał, xanu, xang, ghat	mal, xanî, ban	kor	kiya	ka	ges, dawâr, log	sere, xene	xāne	xânag			demâna-, nmâna-	xædzar
fome	vêşan/veyşan	bersî	birçî	lwəga	vašnâ, vešir, gesnâ	vahşian	shudig, shud	veşnâ	gorosne, goşne	gursag, shuy	veşnâg
idioma (also tlíngua)	zıwan, zon, zuan, zuon, juan, jüan	zeman, zuwan	ziman	žəba	zobun, zəvân	zivon	zewān, zobān	zivun, zebun	zabān	zuwān	izβān	hazâna-	hizvā-	ævzag
riso	huyayene	kenîn/pêkenîn, kenîn,xanda,xana	kenîn	xandəl/xənda	xurəsen, xandastan	sıre	hendag, xandag	rîk, baxendesten	xande	xande, xand		karta	Syaoθnâvareza-	xudyn
vida	cuye, weşiye	jiyan,gyian	jiyan	žwəndūn, žwənd	zindәgi	jimon	zendegih, zind	zindegî, jan	zendegi, jan	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-		gaêm, gaya-	card
homem	mêrdek, camêrd/cüamêrd	merd, pîyaw,	mêr, camêr	səṛay, mēṛə	mardak, miarda	merd	merd	mard(î)	mard	mard	mard	martiya-	mašîm, mašya	adæjmag
lua	aşme, menge (for month)	mang	meh, heyv	spūgməi (spōẓ̌məi)	mâng	mang, owşum	máh	ma, munek	mâh, mâng, mânk	māh	māh	mâh-	måŋha-	mæj
mãe	may, mar, dayîke, dadî [9]	dayek	dayik, mak	mōr	mâr, mâya, nana	moa, ma, ina	mât, mâs	mâr	mâdar	mâdar	dayek	mâtar	mâtar-	mad
boca	fek	dam,kat,sardam,sat	dev	xūla (xʷəla)	duxun, dâ:ân	gəv	dap	dâhun, lâmîze	dahân	dahân, rumb			åŋhânô, âh, åñh	dzyx
nome	name	naw, nêw	nav	nūm	num	nom	nâm	num	nâm	nâm		nâman	nãman	nom
noite alta	şew	şaw	şev	špa	šö, šav	şav	šap, shaw	şow	shab	shab		xšap-	xšap-	æxsæv
abrir	akerdene	kirdinewe	vekirin	prānistəl	vâz-kardan	okarde	pāch, pabozag	vâ-hekârden	bâz-kardan, va-kardan	abâz-kardan, višādag		būxtaka-	būxta-	gom kænyn
paz	haşti/aşti	aştî, aramî	aştî, aramî	rōɣa, t͡sōkāləi	dinj	aşiş	ârâm	âştî	âshti, ârâmeš, ârâmî, sâzish	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-	fidyddzinad
porco	xoz/xonz, xınzır	beraz,goraz	beraz,	soḍər, xənd͡zir (Arabic)	xu, xuyi, xug	xug	khug, huk	xî	xūk	xūk			hū	xwy
local	ca	je(jega), ga	cîh, geh	d͡zāi	yâga	vira	ja, jaygah, hend	jâ	jâh/gâh	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-	ran
ler	wendene	xwendin/xwêndin	xwandin, xwendin, xandin	lwastəl, kōtəl	baxânden	hande, xwande	wánag, wānten	baxinden, baxundesten	xândan	xwândan				kæsyn
dizer	vatene	gutin, witin	gotin, bêtin	wayəl	vâten, baguten	vote	gushag, guashten	baowten	goftan, gap(-zadan)	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-	dzuryn
irmã	waye	xweh, xweşk, xoşk, xuşk, xoyşk	xwîşk, xwarg, xwang, xang	xōr (xʷōr)	xâke, xâv, xâxor, xuâr	hova	gwhâr	xâxer	xâhar/xwâhar	xwahar			x ̌aŋhar- "irmã"	xo
pequeno	qıc/qıyt, werdi	giçke, qicik, hûr	biçûk, hûr	kūčnay, waṛ(ū)kay	qijel, ruk	hırd	gwand, hurd	peçik, biçuk, xurd	kuchak, kam, xurd, rîz	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-	chysyl
filho	lac, laj	law/kuř	Pes (son) law (boy)	d͡zoy (zoy)	pur, zâ	zoə, zurə	possag, baç	piser/rîkâ	pesar, pur	pur, pusar	puhr	puça	pūθra-	fyrt
alma	roh, gan	jan, giyan, rewan, revan	can	sā	rəvân	con	rawân	ro, jân	ravân, jân	rūwân, jyân	rūwân, jyân		urvan-	ud
primavera	wesar/usar	bahar, wehar	behar	spərlay	vâ:âr	əvəsor, bahar	bārgāh	vehâr	bahâr	wahâr		vâhara-	θūravâhara-
altol	berz	bilind/berz	bilind/berz	lwəṛ, ǰəg	pilla	barz, bılınd	borz, bwrz	bilen(d)	boland / bârz	buland, borz	bârež		barez-	bærzond
'dez	des	deh/de	deh	ləs	da	da	dah	da	dah	dah		datha	dasa	dæs
três'	hirê/hiri	sê	sê	drē	so, se	se, he	sey	se	se	sê	hrē	çi-	θri-	ærtæ
vila	dewe	gund, dêhat, dê	gund	kəlay	döh, da	di	dehāt, helk, kallag, dê	dih, male, kola	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-	vîs	qæw
querer	waştene	xwastin, wîstin	xwastin, xastin	ɣ(ʷ)ux̌təl	begovastan, jovastan	piye	loath, loteten	bexâsten	xâstan	xwâstan				fændyn
água	awe/awk, owe, ou	aw	av	obə/ūbə	âv, ö	ov, wat(orandian dialect)	âp	ow	âb	âb/aw	aw	âpi	avô-	don
quando	key	key	kengê, kîngê	kəla	key	keyna	kadi, ked	ke	key	kay	ka		čim-	kæd
vento	va	ba, wa (pehlewanî)	ba	siləi	vâ	vo	gwáth	vâ	bâd	wâd	wa		vâta-	dymgæ / wad
lobo	verg	gurg,	guru	lewə, šarmux̌ (šarmuš̥)	varg	varg	gurk	verg	gorg	gurg		varka-	vehrka	birægh
mulher	cıni/ceni	jin,zindage,gyian	jin	x̌əd͡za (š̥əd͡za)	zeyniye, zenak	jen, jiyan	jan, jinik	zan	zan	zan	žan		gǝnā, γnā, ǰaini-,	sylgojmag / us
ano	serre	sal/sał	sal	kāl	sâl	sor, sal	sâl	sâl	sâl	sâl		θard	ýâre, sarәd	az
sim / não / no	ya, heya, ê / nê, ney, ni	bełê, a / na, ne	erê, arê, belê, a / na, no, ne	Hao, ao, wō / na, ya	ahan / na	ha / ne, na	ere, hān / na	are / nâ	baleh, ârē, hā / na, née	ōhāy / ne	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ	o / næ
ontem	vizêr	dwênê, duêka	duho	parūn	azira, zira, diru	zir, zinə	zí	dîruz	diruz	dêrûž		diya(ka)	zyō	znon

Ver também

• Língua armênia
• Línguas indo-arianas
• Pan-iranismo

Referências

1. História do Mundo UOL. Pesquisa em 19/04/17
2. Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. [S.l.]: Routledge Taylor and Francis Group
3. «Ethnologue report for Iranian». Ethnologue.com
4. Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) (2005). «Report for Iranian languages» Fifteenth ed. Dallas: SIL International. Ethnologue: Languages of the World
5. Cardona, George. «Indo-Iranian languages». Encyclopædia Britannica. Consultado em 28 de agosto de 2018
6. http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=k%C4%B1z&z=
7. http://turkcekurtcesozluk.com/peyv.php?peyv_id=keye
8. http://turkcekurtcesozluk.com/peyv.php?peyv_id=ceye
9. http://turkcekurtcesozluk.com/legerin.php?legerin=anne&z=