From Wikipedia, the free encyclopedia
لیبیریا په انګلیسي Republic of Liberia) چې رسمي نوم یې د لایبیریا جمهوریت دی د افریقا په لویدیځ کې پروت یو هیواد دی. پلازمینه یې د مونروویا ښار او رسمی ژبه یې انګلیسي ده، لیبیریا ۳۶۹'۱۱۱ کیلومتره مساخت او ۰۰۰'۴۸۹'۳ میلیونه وګړي لري، د یاد هیواد د پیسو واحد د لیبریا ډالر دی (LRD).
| لیبریا | |
|---|---|
 بیرغ
|
 نښان
|
.svg) Location of لیبریا (dark blue) in Africa (light blue) | |
| شعار | |
| ملي ترانه: | |
| ځمکه او استوګنه | |
| کوارډينېټ | 6.533333°شمال 9.75°لويديځ [۱] |
| ټيټه سيمه | اتلانتيک سمندر (0 متر ) |
| پراخوالی | 111369 کیلومتره مربع |
| پلازمېنه | مونروویا |
| رسمي ژبې | انګرېزي ژبه |
| مشرتابه | |
| بنسټ اېښودنه او واکمنۍ | |
| خپلواکۍ نېټه | ۷ جنوري ۱۸۲۲ |
| د عمر محدودیتونه | |
| د واده عمر | 21 کلن ، 18 کلن |
| بې کارۍ کچه | 4 سلنه (۲۰۱۴)[۲] |
| نور مالومات | |
| پیسې | د لیبریا ډالر |
| تګلوری | ښي لورۍ [۳] |
| هېواد کوډ | LR |
| د زنګ وهنې نړیوال کوډ | +231 |
 | |
ليبريا (/laɪˈbɪəriə/) چې په رسمي ډول د ليبريا جمهوريت دی، د لويديځې افريقا پر ساحل باندې پروت هېواد دی. شمال لويديځ ته له سيراليون، شمال ته له ګينه، ختيځ ته له ايوري ساحل (Ivory Coast) او سوېل او سوېل لويديځ ته له اتلانتيک سمندر سره پوله لري. نږدې ۵ ميليونه نفوس لري او ۱۱۱۳۶۹ کېلو متر (۴۳۰۰۰ ميل مربع) سيمه پوښي. انګليسې يې رسمي ژبه ده، مګر له ۲۰ څخه زياتې هېوادنۍ ژبې په کې ويل کېږي، چې د هېواد توکميز او کلتوري راز راز والی (تنوع) په ډاګه کوي. د هېواد پلازمېنه او لوی ښار مورنوويا (Mornovia) ښار دی.
ليبريا د امريکايې استعمار ټولنې (American Colonization Society (ACS)) د يوې پروژې په توګه د ۱۹ پېړۍ په لومړيو کې پيل وکړ، چې د باور له مخې به تور پوستي وګړي په افريقا کې د متحده ايالتونو په پرتله د خپلواکۍ او نېکمرغۍ له غوره موکو سره مخامخ شي. د ۱۸۲۲ او په ۱۸۶۱ کې د امريکا د کورنۍ جګړې د پيل تر منځ له ۱۵۰۰۰ څخه زيات خپلواک شوي يا په خپلواک ډول زېږېدلي تور پوستي د ۳۱۹۸ افريقايي الاصل کارابيني وګړو تر څنګ، چې په متحده ايالتونو کې له ټولنيز او حقوقي فشار سره مخامخ شول؛ بېرته په ليبريا کې ځای پر ځای يا استوګن شول. يادو استوګنو چې په پرله پسې ډول يې «امريکايي ليبريايي» پېژندنه (شناخت) رامنځته کړ، له خپل ځان سره خپل کلتور او دود ولېږداوه. د ليبريا اساسي قانون او توغ د متحده ايالتونو له اساسي قانون او توغ څخه وروسته موډل شول، په داسې حال کې چې پلازمېنه يې د امريکايې استعمار ټولنې (ACS) د ملاتړ کوونکي او د متحده ايالتونو د ولسمشر جيمز مونرو (James Monroe) څخه وروسته نومول شوې وه. ليبريا د ۱۸۴۷ جولای پر ۲۶ خپلواکي اعلان کړه، چې متحده ايالتونو د ۱۸۶۲ فبروري تر ۵ نېټې پورې په رسميت ونه پېژندله. د ۱۸۴۸ جنوري پر ۳ جوزف جنکينس روبرټس (Joseph Jenkins Roberts) چې د متحده ايالتونو د ويرجينيا ايالت يو خپلواک زېږېدلی افريقايي الاصله امريکايی او د ليبريا استوګن و، د خلکو له لورې د خپلواکۍ له اعلان څخه وروسته د ليبريا د لومړني ولسمشر په توګه وټاکل شو. [۴][۵]
ليبريا لومړنی افريقايي جمهوريت و، چې خپله خپلواکي يې اعلان کړه او د افريقا لومړنی او تر ټولو لرغونی معاصر جمهوريت دی. دا هېواد د هغو محدودو هېوادونو له ډلې څخه و، چې افريقا لپاره د تيت او پرک کولو (Scramble) پر مهال يې خپله خپلواکي وساتله. د دويمې نړيوالې جګړې پر مهال دې هېواد د المان پر وړاندې د متحده ايالتونو د جګړې د هڅې ملاتړ وکړ او په خپل وار سره يې په جوړښت کې د پام وړ امريکايي پانګه اچونه ترلاسه کړه، چې د هېواد له شتمنۍ او پرمختګ سره يې مرسته وکړه. ولسمشر ويليم ټبمېن (William Tubman) سياسي او اقتصادي بدلونونه وهڅول، چې د هېواد نېکمرغي يا هوساينه او نړېواله څېره يې هسکه کړه. ليبريا د ملتونو ټولنې، ملګرو ملتونو او د افريقايي يووالي سازمان بنسټګره غړې وه.
د امريکا ليبريايي استوګنو په هغو ذاتي يا هېوادنيو وګړو پورې په ښه ډول اړه نه درلوده، چې دوی يې مخالفت وکړ؛ په ځانګړي ډول له هغو خلکو سره چې په يو څه ګوښه دننيو سيمو کې يې ژوند کاوه. “Kru” او “Grebo” له خپلو کورنيو مشريو څخه پر مستعمراتي اوسېدونکو باندې بريدونه وکړل. د امريکا ليبريايي وګړو د اصلي وګړو د ماموريتونو او ښوونځيو د جوړولو په موخه مذهبي بنسټونو ته وده ورکړه، چې د هېواد اصلي وګړي وروزي. ياد ليبريايي وګړي په يوه کوچنۍ ځانګړې او ممتازه ډله کې رامنځته [راټول] شول، چې نابرابر سياسي واک يې وساته او بومي يا ذاتي افريقايان تر ۱۹۰۴ پورې د هغوی په خپله خاوره کې له طبيعي حق څخه بې برخې وو. [۶][۷]
په ۱۹۸۰ کال کې د ويليم ار ټولبرټ (William R. Tolbert) له حکومت څخه سياسي کړکېچونه د پوځي کودتا لامل شو، چې پر مهال يې ټولبرټ ووژل شو؛ يادو پېښو په هېواد کې د امريکايي ليبريايي حکومت پای او له دوه لسيزو څخه د زياتې سياسي بې ثباتۍ پيل په نښه کړ. د خلکو د پېر شورا (People’s Redemption Council) له لورې د پينځه کالونو پوځي او د ليبريا د ملي ديموکراتيک ګوند له لورې پينځه کالونه ملکي حکومتونه د ليبريا له لومړۍ او دويمې کورنۍ جګړو څخه مخکې وو. يادې جګړې د ليبريا اقتصاد تر ٪۹۰ پورې د ټيټېدلو تر څنګ د ۲۵۰۰۰۰ تنو (نږدې ٪۸ نفوس) د مړينې او د نورو زياتو د بې ځايه کېدنې لامل شوې. په ۲۰۰۳ کال کې د سولې يو تړون په ۲۰۰۵ کې ديموکراتيکو ټاکنو ته لاره هواره کړه، چې “Ellen Johnson Sirleaf” په کې ولسمشره وټاکله شوه او په دې سره يې په لويه وچه کې د لومړنۍ ښځينه ولسمشرې تاريخ جوړ کړ. ملي جوړښت (زېربنا) او بنسټيز ټولنيز خدمتونه د شخړو او همدارنګه د (۲۰۱۶-۲۰۱۳) کالونو د ايبولا د خپرېدنې له امله سخت اغېزمن شول، چې تر ۲۰۱۵ پورې د هېواد ٪۸۳ وګړو د نړېوال فقر تر کرښې لاندې ژوند کاوه. [۸][۹]
په لويديځه افريقا کې د اولډووان لرغونې تېږي دورې (Oldowan Earlier Stone Age (earliest ESA)) د لاسي صنعتونو شتون د مايکل اوميليوا (Michael Omelewa) له لورې تاييد شوی دی، چې د لرغونو انسانانو شتون ثابتوي. [۱۰]
د تېږې لرغونې دورې د بې نېټې “Acheulean” دورې لاسي صنعتونه په ټوله لويديځه افريقا کې په ښه ډول لاسوند (مستند) شوي دي. د تيږې د منځنۍ دورې د نېټې معلومونې د ثبت راڅرګندېدل څرګندوي، چې لږ تر لږه د منځنۍ پليسټوسين «Middle Pleistocene» (۱۲۶-۷۸۰ زره کالونه زرګونه کاله پخوا) راهيسې د لويديځي افريقا په شمالي، پرانيستو ساحلي (Sahelian) حوزو او هغو سيمو کې د هستې او پتري ټيکنالوژي شته دی، چې دوی د لويديځ افريقا په شمالي او سويلي دواړو سيمو کې د پليسټوسين يا هولوسين تر وروستنۍ (Terminal Pleistocene/Holocene) پولې (۱۲ زره کالونو) پورې پرې ټينګار وکړ. دا حالت دوی په افريقا کې د بل هر ځای په پرتله، د منځنۍ تيږې دورې (Middle Stone Age (MSA)) د دې ډول ټيکنالوژۍ ځوانه بېلګه جوړوي. په ځنګلونو کې د MSA شتون يوه پرانيستې پوښتنه پاتې کېږي، که څه هم ښايي ټيکنالوژيکي توپيرونه د ژوند چاپيريال په بېلابېلو سيمو پورې اړه ولري. د تيږې وروستۍ دورې (Later Stone Age (LSA)) وګړي د کوچنيو او سترو ډبرينو دودونو په ګډون د پام وړ ټيکنالوژيکي توپير ثابتوي. [۱۱]
ثبت ښيي چې په لويديځه افريقا کې د تيږې وروستۍ دورې د سيراميک يا کلالۍ او اسيراميک ټولنې په تاريخي ډول يو بل رانغاړي او له ساحل څخه د شمال پر لور د مايکرولايتيک يا د کوچنۍ ډبرې د صنعتونو بدليدونکي تراکمونه په جغرافيوي ډول جوړ شوي دي. دا بڼې کېدای شي ټولنيزې شبکې يا د ژوند چاپيريال له بدلون سره د يو ځای شوې کلتوري خپرېدنې يو څه بڼه وړاندې کړي.[۱۱]
له کلالۍ سره يو ځای د مايکرولايتيک يا د کوچنۍ ډبرې صنعتونه د ژوو يا ځنګي خواړو څخه د ګټې اخيستنې د يوې روښانه سختۍ په ملتيا د منځنۍ هولوسين “Mid-Holocence” دورې له لورې عام شول. دا ټولنې د له ۳،۵ څخه تر ۴ زره کالونو تر منځ په پرله پسې ډول د خواړو توليدونکو ټولنو ته بدلې شوې. يادې ټولنې ښايي د شمال له کرنيزو او کليوالو وګړو سره د اړيکې له لارې ځکه بدلې شوې وي، چې چاپيريال ورته خورا شاړ يا وچ شو. که څه هم ښکاري راټولېدونکي تر ډېره وروسته مودې پورې د لويديځې افريقا په يو څه ځنګلي برخو کې ژوندي پاتې شوي دي، چې په ياده سيمه کې د ايکولوژيکي پولو پياوړتيا ثابتوي. [۱۱]
د مرچک ساحل “Pepper Coast” کې چې د غلې ساحل (Grain Coast) په نوم هم پېژندل کېږي، لږ تر لږه ۱۲ پېړۍ کې د افريقا اصلي وګړي استوګن شول. د Mande ژبې ويونکي وګړي له سوډان څخه د لويديځ پر لور وغځېدل، چې زياتې کوچنۍ توکمي ډلې يې سوېل لور ته د اتلانتيک سمندر پر لور اړ کړل. د Dei, Bassa, Kru, Gola او Kissi په سيمه کې د لرغونو مستندو وګړو ځيني توکمونه يا خلک وو. [۱۲]
د يادو ډلو نفوذ په ۱۳۷۵ کې د سويلي سوډان د مالي سترواکۍ او په ۱۵۹۱ کې د “Songhai” سترواکۍ په شاتګ يا زوال په واسطه يو ځای شوی و. دا چې د هېواد (کورني) مذهب د دښتې له منځه وړنه وزغمله، اوسېدونکي يو څه لوند ساحل ته لاړل. دې نويو اوسېدونکو د پنبې د څرخولو، د ټوکر اوبدلو، د اوسپنې ويلي کولو، وريجې او sorghum د کښت په ګډون له مالي او سونغای سترواکيو څخه ټولنيز او سياسي بنسټونه له ځان سره راوړل. لږه موده وروسته له هغې چې “Mane” سيمه فتحه کړه، د پخوانۍ مالي سترواکۍ د “Vai” توکم وګړي د (Grand Cape Mount County) سيمې ته کډوال شول. د “Kru” توکم د “Vai” توکم د نفوذ مخالفت وکړ، چې د “Vai” د زيات نفوذ د مخنيوي په موخه يې له “Mane” توکم سره يو اتحاد رامنځته کړ. [۱۳]
لیبریا هیواد په ټوله کې په ۱۵ ایداري برخو ویشل شوې.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
