سمندر From Wikipedia, the free encyclopedia
شمالي قطبي سمندر (شمالي منجمد سمندر) یاهم (شمال منجمد سمندر) د نړی د هغو سمندرونو څخه دی چی په شمالي قطب کی د امریکا، آسیا او اروپا په منځ کی پروت دی. مساحت یی ۱۴ میلیونه کیلومتره مربع دی چی اوسطی ژوروالی یی ۱۳۲۸ متره رېسیدلی سی. د سمندر سطح د یخ په واسطه پوښل شوی دی. مگر په اوس وخت کی د سمندر د یخ دغه پوښ د مځکې د کرې د تدویجی گرموالی په سبب کم شوی دی. د دغه سمندر په ژورو کی بیلا بیل تر اوبو لاندی بحری حیوانات شته. د سمندر په اوبو کی په څانگړی ډول نهنگان او سمندری نولی ژوند کوي. په ۱۹۵۸ کال کی امریکایی اټمی محت بحری بیړۍ (اوبتل) لمړی ځل د یخ تر پوښ لاندی ولامبل او د شمال تر قطب پورې ورسېده. د سړی جگړې په وجت کی شوروی اتحاد او امریکا د شمالی سمندر اوبو تحقیق کول او خپل اوبتلونه شمالی سمندر ته ولېږل. په ۹۰ کلنو کی په دی سمندر کی د گاز او نفت ذخیرې کشف شوې.
د شمالي قطب سمندر د نړۍ د پينځو سترو سمندرونو له ډلې تر ټولو کوچنی او رغی يا سطحي سمندر دی. دا سمندر نږدې ۱۴۰۶۰۰۰۰ کیلومتر مربع (۵۴۳۰۰۰۰ ميل مربع) سيمه پوښي او د ټولو سمندرونو د تر ټولو سوړ سمندر په توګه هم پېژندل کېږي. د اوبو نقشه کولو نړیوال سازمان (International Hydrographic Organization IHO) يې د يوه سمندر په توګه په رسميت پېژني، که څه هم ځيني سمندرکښونکې ورته د شمالي قطب مديترانه يي سمندر وايي. ياد سمندر نږدې د اتلانتيک سمندر د يوې خولې (مدخل) په توګه هم تشرېح شوی دی او د ټول رانغاړونکي نړيوال سمندر د بېخي شمالي اړخ په توګه هم ورته کتل کېږی. [۱][۲][۳]
د شمالي قطب سمندر د شمالي څنډې په منځ کې د شمالي قطب سيمه راشاملوي او نږدې 60N جنوب ته غځېږي. دا سمندر د يوريشيا او شمالي امريکا له لورې احاطه شوی دی او پولې يې د نقشه کښۍ بڼې تعقيبوي، چې د ارام [سمندر] اړخ ته يې Bering Strait او اتلانتيک [سمندر] لوري ته يې Greenland Scotland پراته دي. د دې سمندر ډېره برخه د ټول کال پر مهال او زياتره وخت د ژمي په موسم کې، په بشپړ ډول د سمندري کنګل په واسطه پوښل شوې ده. د سمندر د سطحې د تودوخې درجه او مالګينتوب په مسوسمي ډول د کنګل د وېلې کېدلو او کنګل کېدلو له امله توپير کوي، مالګينتوب يې په منځني ډول د پينځو سترو سمندرونو په پرتله د ټيټ تبخير، له سيندونو او ويالو څخه ورته په زياته پيمانه د تازه اوبو د ورګډېدلو او د شا او خوا لوړ مالګينتوب لرونکو سمندرونو سره د ټاکلې اړيکې او بانديني بهير له امله تر ټولو ټيټ دی. د اوړي په موده کې د کنګل سره ننه ايستل [وېلي کېدل] ٪۵۰ بيان شوي يا رانقل شوي دي. د متحده ايالتونو د واورې او کنګل معلوماتو ملي مرکز (US National Snow and Ice Date Center: NSIDC) د شمالي قطب سمندر د کنګل پوښښ د ورځني ثبت چمتو کولو او يوې منځنۍ دورې او تېرو معلومو کلونو سره په پرتلنې د وېلې کېدو اندازې معلومولو په موخه کې د سپوږمکۍ معلوماتو څخه ګټه اخلي، چې د سمندري کنګل په پراخوالي کې يو پرله پسې کمښت ښيي. د ۲۰۱۲ ز کال په سپټمبر کې د شمالي قطب د کنګل پراخوالی د تر ټولو لږې کچې يو نوي ثبت (ريکارډ) ته ورسېد. د (۱۹۷۹ – ۲۰۰۰ز کال ) له منځني پراخوالي سره په پرتلنې، د سمندر کنګل ٪۴۹ کوچنی يا کم شوی و. [۴][۵][۶]
د شمالي امريکا په قطبي سيمه کې انساني استوګنه لږ تر لږه ۱۷۰۰۰ څخه تر ۵۰۰۰۰ کلونو پخوا يعنې د Wisconsin کنګل کېدنې مهال ته رسېږي. په دې وخت کې د سمندر کچو ښکته راتللو خلکو ته لاره هواره کړه، چې د Bering ځمکني پل څخه تېر شي. ياد پل سايبريا له شمال لويديځي شمالي امريکا (الاسکا) سره يو خای کړې ده، چې د امريکا مېشتېدنې ته يې لاره لارښوونه کوي. [۷]
لومړنيو لرغونو Eskimo ډلو له Dorset څخه وړاندې (۸۵۰- ۳۲۰۰ ق م)، د Greenland سققاق (Saqqaq) کلتور(له ميلاد څخه مخکې ۲۵۰۰-۸۰۰)، د شمال لويديځې کاناډا او ګرينلېنډ (Greenland) د لومړۍ خپلواکۍ او دويمې خپلواکۍ (c. 2400–1800 BC او c. 800–1 BC) کلتورونه او د Labrador او Nunavik ګروسواټر (Groswater) رانغاړي. د Dorset کلتور له ميلاد څخه د مخکې ۵۰۰ او ۱۵۰۰ ميلادي کالونو تر منځ د شمالي قطب په شمالي امريکا کې خپور شو. Dorset په شمالي قطب کې د Thule، چې د معاصر Inuit نيکونه وو، د اوسمهال الاسکا له لويديځې کډوالۍ څخه مخکې د Paleo-Eskimo تر ټولو وروستی ستر کلتور و. [۸]
د Thule دود يا کلتور له نږدې ۲۰۰ مخکې له ميلاد څخه تر ۱۶۰۰ ميلادي پورې ادامه وکړه، چې د Bering Strait له نږدې وختونو څخه راښکاره کېږي او وروسته د شمالي امريکا نږدې د شمالي قطب نږدې ټوله سيمه رانغاړي. د Thule وګړي د Inuit نيکونه وو، چې اوس په الاسکا، شمال ختيځ پولو (قلمرو)، Nunavut، شمالي کيوبيک، Labrador او ګرينلېنډ کې ژوند کوي. [۹]
د شمالي قطب سيمې د اروپايي تاريخ د ډېرې مودې لپاره په پراخه ډول ناڅرګندې او جغرافيه يې اټکلي پاتې شوه. د Massilia سيمې Pytheas د شمال پر لور د Eschate Thule په نوم ځمکې ته له ميلاد څخه ۳۲۵ کلونه پخوا د يو يون دليل ثبت کړی دی، چې لمر په کې په ورځني ډول يوازې د درې ساعتونو لپاره ښکته کېږي او د اوبو پر ځای په کې يوه داسې کنګل شوې ماده وه، چې نه پرې څوک پلی ګرځېدلی شو او نه يې بېړۍ واني پرې کولی شوه. نوموړي کېدای شي د بې پايه سمندر کنګل تشرېح کاوه، چې اوس ورته growlers [غرغر کوونکي] يا “bergy bits” وايي. د نوموړي Thule کېدای شي ناروې وه، که څه هم د Faroe ټاپوګان يا Shetland هم وړانديز شوي دي. [۱۰]
لرغوني نقشه کښونکي ډاډمن نه وو، چې ايا د شمالي قطب شا او خوا سيمه د ځمکې (لکه د Johannes Ruysch د ۱۵۰۷ ز کال نقشه يا د Gerardus Mercator د ۱۵۹۵ ز کال نقشه) يا اوبه (لکه: د Martin Waldseemuller د ۱۵۰۷ ز نړۍ نقشې سره) په توګه رسم کړي. Cathay ته د يوې شمالي لارې، د شمالي سمندر يونلور (Northern Sea Route) يا د شمال ختيځ لارې لپاره د اروپايي سوداګرو توده هيله د اوبو اسانه بريالي کېدلو سبب شول او په ۱۷۲۳ ز کې ځينو نقشه جوړوونکو، لکه: Johann Homann د خپلو نقشو په شمالي څنډو کې يوې پراخه «Oceanus Septentrionalis» ته بڼه ورکړه.
د شمالي قطب کړۍ (Arctic Circle) تر شا د زياتې اغېزې يا نفوذ کولو په موخه په ياده زمانه کې يو څو ګړنديتوبونو يوازې کوچني ټاپوګانو، لکه: Novaya Zemlya (۱۱ پېړۍ) او Sitzbergen (۱۵۹۶زکال ) زيات کړل. که څه هم دا چې دوی ډېری وختونه د نقلي کنګل په واسطه رانغاړل شوي وو، شمالي بريدونه يې ډېر روښانه نه وو. د هوانوردۍ نقشو جوړونکو چې د ځينو خورا خيالي نقشه کښونکو په پرتله يو څه محافظه کار وو؛ په کې د نقشه شوې معلومه ساحلي ليکې په يوازې ماټو شويو ټوټو سره، د يادې سيمې د تشې يا خالي پرېښودلو هڅه وکړه.
په دې اړه د پوهې کمښت چې څه شي شمال د کنګل بدلېدونکی خنډ جوړ کړ، يو شمېر اټکلونه راپورته کړل. په انګليستان او نورو اروپايي ټولنو کې د «خلاص قطبي سمندر» افسانه ثابته وه. John Barrow چې د اوږدې مودې لپاره د بریتانيې د سمندري قوماندانۍ مرکز دويم منشي پاتې شوی دی، د دې په څېړنه کې له ۱۸۱۸ ز کال څخه تر ۱۸۴۵ ز کال پورې د يادې سيمې راسپړنې ته پرمختګ ورکړ.
په متحده ايالتونو کې په ۱۸۵۰ ز او ۱۸۶۰ ز لسيزو کې دوو څېړونکو Elisha Kane او Isaag Israel Hayes د اوبو د دې تېراېستونکې برخې د لیدلو ادعا وکړه. ان د يادې پېړۍ په بېخي وروستيو کې لوړپوړي چارواکي Matthew Fontaine Maury د «سمندر فزيکي جغرافيه» په سرليک ۱۸۸۳ ز کې خپل درسي کتاب کې د خلاص قطبي سمندر په اړه يوه تشرېح راونغاړله. سره له دې چې ټولو هغو راسپړونکو چې قطب ته يې يو څه نږدې يون وکړ، راپور ورکړ چې د قطبي کنګل سرپوښ بشپړ ډبل دی او ټول کال ټينګېږي؟
Fridtjof Nansen لومړنی شخص و، چې په ۱۸۹۶ ز کې يې د شمالي قطب سمندر څخه د بېړۍ په واسطه تېر شو.
د سمندر پر سطحه لومړنۍ تېرېدنه په ۱۹۶۹ ز کې د Wally Herbert له لورې په هوايي ملاتړ سره له الاسکا څخه Svalbard ته د يوه سپي ښوېيدونکې دړې کې رهبري شوه؟. د شمالي قطب لومړنی سمندري لېږد په ۱۹۵۸ ز کې د USS nautilus تحت البحري له لوري او لومړنی سطحي سمندري لېږد په ۱۹۷۷ ز کې د کنګل ماتونکي NS Arktika له لوري پېښ شو. [۱۱]
له ۱۹۳۷ ز راهيسې د روسيې او شوروي د بې ارادې اداره شوي کنګل تم ځايونو په پرخه ډول د شمالي قطب سمندر اداره کړی دی. علمي مېشتېدنې پر بې ارادې [نه اداره کېدونکې] کنګل باندې رامنځته شوې وې او د کنګل دړو په واسطه په زرګونو کیلومتره وړل شوې وې. [۱۲]
په دويم نړيوال جنګ کې د شمالي قطب سمندر اروپايي سيمه په پياوړي ډول مبحث شوې وه: د شوروي اتحاديې د بيا ملاتړ په موخه متحده ژمنتيا د خپلو شمالي بندرونو له لارې، د جرمني سمندري او هوايي ځواکونو له لوري له مخالفت سره مخ شو.
له ۱۹۵۴ ز راهيسې سوداګريزو هوايي ليکو د شمالي قطب پر سر الوتنې کړې دي.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
