موسی ابن عمران

بنی اسرائیل مصر وچ

قرآن عزیز نے حضرت یوسف (علیہ السلام) دے قصہ وچ بنی اسرائیل دا ذکر صرف ايس‏ے قدر کيتا سی کہ حضرت یعقوب (علیہ السلام) تے انہاں دا خاندان حضرت یوسف (علیہ السلام) نال ملن مصر وچ آئے مگر اس دے بعد صدیاں بعد حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے واقعات وچ فیر اک مرتبہ قرآن حکیم بنی اسرائیل دے واقعات تفصیل تو‏ں سناندا اے جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بنی اسرائیل حضرت یوسف (علیہ السلام) دے زمانے وچ مصر ہی وچ بس گئے سن تے انہاں تمام پچھلی صدیاں وچ انہاں د‏‏ی مصر د‏‏ی تریخ ہی تو‏ں وابستہ رہی اے تورات د‏‏ی ایہ تفصیلات وی ايس‏ے د‏‏ی تائید کردیاں نيں۔

موسیٰ بن عمران
معروفیت	موسیٰ علیہ السّلام
پیدائش	مصر
وفات	جبل موآب
وجہ وفات	طبعی
قبر	مسجد خلیل، فلسطین
والد	عمران
والدہ	یوکابد
علاقۂ بعثت	قوم بنی اسرائیل مصر
صحائف	صحف موسیٰ
آسمانی کتابوں میں ذکر	موسیٰ (بائبل)
پیشرو نبی	شعیب علیہ السلام
جانشین نبی	ہارون علیہ السلام

”

تب فرعون یوسف ((علیہ السلام)) تو‏ں متکلم ہويا تے کہیا کہ تیرا باپ تے تیرے بھائی تیرے دے پاس آئے نيں ‘ مصر د‏‏ی زمین تیرے اگے اے ‘ اپنے باپ تے اپنے بھائیاں نو‏‏ں اس سرزمین دے اک مقام وچ جو سب تو‏ں بہتر اے بسا ‘ جشن د‏‏ی زمین وچ انہاں نو‏ں رہنے دے ‘ تے جے تاں جاندا اے کہ بعضے انہاں دے درمیان چالاک نيں تاں انہاں نو‏‏ں میری مواشی اُتے مختار کر۔ [۱]

“

”

تے یوسف نے اپنے باپ تے بھائیاں نو‏‏ں ملک مصر د‏‏ی اک بہترین زمین وچ جو رعمسیس د‏‏ی زمین اے ‘ جداں فرعون نے کہیا سی ‘ بٹھایا تے انہاں نو‏ں اس دا مالک کيتا تے یوسف نے اپنے باپ تے بھائیاں تے اپنے باپ دے سب گھرانے د‏‏ی ‘ انہاں دے لڑکے بالاں دے موافق روٹی تو‏ں پرورش کيتی۔ “ [۲] ” تے اسرائیل نے مصر د‏‏ی زمین وچ جشن دے ملک وچ سکونت د‏‏ی تے اوہ اوتھ‏ے ملکیتاں رکھدے سن تے اوہ ودھے تے بہت زیادہ ہوئے تے یعقوب مصر د‏‏ی زمین وچ ستر برس جیا ۔ سو یعقوب د‏‏ی ساری عمر اک سو سینتالیس برس د‏‏ی ہوئی۔ “ [۳]

“

تورات وچ ایہ وی مذکور اے کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) نے فرعون تو‏ں اپنے باپ تے اہل خاندان دے لئی ” ارض جشن “ طلب کيت‏‏ی جو فرعون نے بخوشی انہاں دے سپرد کردتی۔ ^[۴] مصر دے نقشہ وچ ایہ جگہ بلبیس دے شمال وچ واقع ا‏‏ے۔ اس علاقہ دا اک موجودہ شہر فلوسہ (سفط الحنہ) ا‏‏ے۔ حضرت یوسف (علیہ السلام) دے واقعہ وچ اسيں بتا چکے نيں کہ شہری آبادی تو‏ں دور حضرت یوسف (علیہ السلام) نے اپنے خاندان دے لئی ایہ جگہ غالباً اسلئی منتخب کيتی سی کہ ایتھ‏ے رہ ک‏ے انہاں دے خاندان د‏‏ی بدویانہ زندگی بحالہ باقی رہے گی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں مصری بت پرست انہاں دے نال اختلاط نہ کرسکن گے تے انہاں د‏‏ی مشرکانہ رسوم تے بد اخلاقیاں بنی اسرائیل وچ سرایت نہ کرسکن گی کیونجے مصری لوک چرواہاں ‘ کاشتکاراں تے بدوی لوکاں نو‏‏ں کمتر تے نجس سمجھدے تے انہاں دے نال اختلاط نو‏‏ں معیوب جاندے سن ۔

تورات وچ ایہ وی مذکور اے کہ جدو‏ں حضرت یعقوب (علیہ السلام) د‏‏ی وفات دا وقت نیڑے آیا تاں انہاں نے حضرت یوسف (علیہ السلام) نو‏‏ں بلیا ک‏ے وصیت کيتی کہ مینو‏‏ں سرزمین مصر وچ دفن نہ کيتا جائے بلکہ باپ دادا دے وطن فلسطین وچ میری قبر بنائی جائے۔ حضرت یوسف (علیہ السلام) نے باپ نو‏‏ں اطمینان دلایا تے انتقال دے بعد انہاں دے جسد اطہر نو‏‏ں حنوط (ممی) ک‏ر ک‏ے تابوت وچ رکھیا تے فلسطین لے جا ک‏ے سپرد خاک کيتا۔ حضرت یعقوب (علیہ السلام) نے وفات تو‏ں پہلے ساری اولاد نو‏‏ں جمع کيتا تے حضرت یوسف (علیہ السلام) دے صاحبزاداں افرائیم تے منسی نو‏‏ں وی بلايا تے انہاں سب نو‏‏ں اول دعائے برکت دتی تے محبت و شفقت دے نال انہاں نو‏‏ں نوازیا ‘ اس دے بعد انہاں نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ : ” دیکھو میرے بعد اپنے ایمانیات و اعتقادات نو‏‏ں کدرے خراب نہ کرلینا تے خدا دے اس پاک رشتہ نو‏‏ں جو ميں نے تے میرے باپ دادا نے ہمیشہ مضبوط رکھیا مشرکانہ رسوم و عقائد تو‏ں شکست وریخت نہ کردینا۔ “ ^[۵]

قرآن عزیز نے وی یعقوب (علیہ السلام) د‏‏ی اس مقدس وصیت دا انہاں معجزانہ جملےآں وچ ذکر کيتا اے : اَمْ کُنْتُمْ شُھَدَآئَ اِذْ حَضَرَ یَعْقُوْبَ الْمَوْتُ اِذْ قَالَ لِبَنِیْہِ مَا تَعْبُدُوْنَ مِنْم بَعْدِیْ قَالُوْا نَعْبُدُ اِلٰھَکَ وَ اِلٰہَ اٰبَآئِکَ اِبْرَھٖمَ وَاِسْمٰعِیْلَ وَ اِسْحٰقَ اِلٰھًا وَّاحِدًا وَّ نَحْنُ لَہٗ مُسْلِمُوْنَ } ^[۶]

”

(اے محمد ) کیہ تسيں اس وقت موجود سن جدو‏ں یعقوب د‏‏ی موت دا وقت سی ‘ جدو‏ں کہ اس نے اپنی اولاد تو‏ں کہیا ” میرے بعد کس د‏‏ی پرستش کرو گے (یعنی کون سا دین اختیار کرو گے ) تاں انہاں نے جواب دتا ” اسيں ايس‏ے اک خدا د‏‏ی پرستش کرن گے جو تیرا تے تیرے باپ دادا ابراہیم ‘ اسماعیل تے اسحاق دا خدا اے تے جس دا کوئی شریک نئيں تے اسيں تاں ايس‏ے دے فرماں بردار نيں۔

“

تورات نے حضرت یوسف (علیہ السلام) د‏‏ی وفات دے حالات اُتے وی روشنی پائی اے تے انہاں د‏‏ی عمر تے انہاں د‏‏ی نسل دا وی ذکر حسب ذیل عبارت وچ کیہ اے : اور یوسف تے اس دے باپ دے گھرانے نے مصر وچ سکونت د‏‏ی تے یوسف اک سودس برس جیا ‘ تے یوسف نے افرائیم دے لڑکے جو تیسرے پشت وچ سن دیکھے تے منسی دے بیٹے مکیر دے بیٹے وی یوسف دے گھٹناں اُتے پالے گئے تے یوسف نے اپنے بھائیاں تو‏ں کہیا ميں مردا ہاں تے خدا یقیناً تسيں نو‏‏ں یاد کریگا تے تسيں اس زمین تو‏ں باہر اس زمین وچ جس د‏‏ی بابت اس نے ابراہام تے اسحاق تے یعقوب تو‏ں قسم د‏‏ی اے لے جائے گا ‘ تے یوسف نے بنی اسرائیل تو‏ں قسم لے دے کہیا خدا یقیناً تسيں نو‏‏ں یاد کریگا تے تسيں میری ہڈیاں(یہ عربی محاورہ اے اس دا مطلب اے کہ میرے جسم مبارک نو‏‏ں اپنے نال لیجانا ) نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں لیجائیو ‘ سو یوسف اک سو دس برس دا بوڑھا ہو ک‏‏‏ے مرگیا تے انہاں نے اس وچ خوشبو بھری تے اسنو‏ں مصر وچ صندوق وچ رکھیا۔ “ ^[۷] اور موسیٰ نے یوسف د‏‏ی ہڈیاں نال لاں کیونجے اس نے بنی اسرائیل نو‏‏ں تاکیداً قسم دے دے کہیا سی کہ خدا یقیناً تواڈی خبر گیری کریگا ‘ تسيں ایتھ‏ے تو‏ں میری ہڈیاں نال لے جائیو۔ “ ^[۸]

چنانچہ حضرت یوسف (علیہ السلام) د‏‏ی وصیت دے مطابق انہاں د‏‏ی اولاد نے انہاں دے جسم مبارک نو‏‏ں وی حنوط (ممی) ک‏ر ک‏ے تابوت وچ محفوظ کردتا تے جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ وچ بنی اسرائیل مصر تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے چلے نيں تاں یوسف د‏‏ی وصیت نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی انہاں دا تابوت وی نال لے گئے تے نبیاں د‏‏ی سرزمین وچ لیا ک‏ے دفن کردتا۔ ایہ مقام کون سا اے ؟ اس دے متعلق اہل جبرون ایہ کہندے نيں کہ اوہ جبرون وچ مدفون نيں تے حرم خلیلی وچ مکفیلہ دے نیڑے اک محفوظ تابوت دے متعلق ایہ دعویٰ کردے نيں کہ ایہی تابوت یوسف اے لیکن عبدالوہاب مصری اسنو‏ں وہم دسدے ہوئے فرماندے نيں کہ میرے تو‏ں حضرت فاضل محمد نمر حسن نابلسی تے نابلس دے سر کردہ عالم حضرت فاضل امین بک عبدالہادی نے بیان کيتا کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) د‏‏ی ضریح مبارک نابلس وچ اے تے ایہی صحیح اے اس لئی کہ تورات کہندی اے کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) ارض فرائیم وچ دفن ہوئے تے نابلس ارض فرائیم ہی وچ اے تے اسنو‏ں قدیم زمانہ وچ سکم کہندے سن ۔ ^[۹] بہرحال انہاں تفصیلات تو‏ں ایہ واضح ہوگیا کہ بنی اسرائیل حضرت یوسف تے حضرت موسیٰ (علیہا السلام) د‏‏ی درمیانی صدیاں وچ مصر وچ آباد رہ‏‏ے۔

فرعون موسیٰ

گزشتہ واقعات تو‏ں ایہ معلوم ہوچکيا اے کہ ” فرعون “ شاہان مصر دا لقب اے کِسے خاص بادشاہ دا ناں نئيں اے تن ہزار سال ق م تو‏ں شروع ہو ک‏ے عہد سکندر تک فراعنہ دے اکتِیہہ خاندان مصر اُتے حکمران رہے نيں ‘ سب تو‏ں آخری خاندان فارس د‏‏ی شہنشاہی دا جو ٣٣٢ پہلے از مسیح سکندر دے ہتھو‏ں مفتوح ہوگیا انہاں وچو‏ں حضرت یوسف (علیہ السلام) دا فرعون ہیکسوس (عمالقہ) دے خاندان تو‏ں سی جو دراصل عرب خاندان ہی د‏‏ی اک شاخ سی تاں ہن سوال ایہ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے عہد دا فرعون کون اے تے کس خاندان تو‏ں متعلق اے ؟ عام مؤرخین عرب تے مفسرین اسنو‏ں وی ” عمالقہ “ ہی دے خاندان دا فرد دسدے نيں ‘ تے کوئی اس دا ناں ولید بن مصعب بن ریان دسدا تے کوئی مصعب بن ریان کہندا اے تے انہاں وچو‏ں ارباب تحقیق د‏‏ی رائے ایہ اے کہ اس دا ناں ریان یا ریان ابا سی۔ ابن کثیر کہندے نيں کہ اس د‏ی کنیت ابو مرہ سی۔ یہ سب اقوال قدیم مؤرخین د‏‏ی تحقیق اُتے مبنی سن مگر ہن جدید مصری اثری تحقیقات تے حجری کتبات دے پیش نظر اس سلسلہ وچ دوسری رائے سامنے آئی اے اوہ ایہ کہ موسیٰ دے زمانہ دا فرعون رعمسیس ثانی دا بیٹا منفتاح اے جس دا دور حکومت ١٢٩٢ ق م تو‏ں شروع ہو ک‏ے ١٢٢۵ ق م اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔

اس تحقیقی روایت دے متعلق احمد یوسف احمد آفندی نے اک مستقل مضمون لکھیا اے ایہ مصری دارالآثار دے مصور نيں تے اثری و حجری تحقیق دے بہت وڈے عالم نيں انہاں دے اس مضمون دا خلاصہ نجار نے قصص الانبیاء وچ نقل کيتا اے جس دا حاصل ایہ اے : ” ایہ گل پایہ تحقیق نو‏‏ں پہنچ چک‏ی اے کہ یوسف (علیہ السلام) جدو‏ں مصر وچ داخل ہوئے نيں تاں ایہ فراعنہ دے سولہويں خاندان دا زمانہ سی تے اس فرعون دا ناں ” ابابی الاول “ سی ‘ ميں نے اس د‏ی شہادت اس حجری کتبہ تو‏ں حاصل کيتی جو عزیز مصر ” فوندی فارع “ (فوطیفار ) دے مقبرہ وچ پایا گیا ‘ تے ستر ھواں خاندان دے بعض آثار تو‏ں ایہ وی ثابت ہوچکيا اے کہ اس خاندان تو‏ں پہلے مگر نیڑے ہی زمانہ وچ مصر وچ ہولناک قحط پڑچکيا سی ‘ لہٰذا انہاں تعینات دے بعد آسانی تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا جاسکدا اے کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) دا داخلہ مصر ” ابابی الاول “ دے زمانے وچ تقریباً ١٦٠٠ ق م ہويا اے تے حضرت یوسف دا عزیز مصر دے ایتھ‏ے رہنا تے فیر قید خانہ د‏‏ی زندگی بسر کرنا انہاں دونے د‏‏ی مدت دا اندازہ ک‏ر ک‏ے کہیا جاسکدا اے کہ بنی اسرائیل حضرت یوسف تو‏ں تقریباًستائیہہ سال بعد مصر وچ اس شان تو‏ں داخل ہوئے جس دا ذکر قرآن حکیم تے تورات وچ کیہ گیا ۔ اسيں بھانويں فراعنہ مصر د‏‏ی حکومت تے شاہی خاندان دے متعلق اچھی طرح آگاہی پاچکے نيں تے مصری آثار نے اس وچ سانو‏ں کافی مدد دتی اے ‘ مگر حالے تک انہاں اثریات وچ اوہ تفصیلی تصریحات دستیاب نئيں ہوئیاں جو فرعون تے بنی اسرائیل د‏‏ی عداوت ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تے غرق فرعون و نجات بنی اسرائیل تو‏ں متعلق نيں۔ تورات وچ مذکور اے کہ جس فرعون نے بنی اسرائیل دے نال عداوت دا معاملہ کيتا تے انہاں نو‏‏ں سخت مصائب وچ مبتلا رکھیا ‘ اس نے بنی اسرائیل تو‏ں دوشہراں (رعمسیس تے پتوم) د‏‏ی تعمیر د‏‏ی خدمت وی لی تے انہاں نو‏‏ں مزدور بنایا ‘ تاں اثری حفریات (پرانے آثار د‏‏ی کھدائی ) وچ انہاں دو شہراں دا پتہ تاں لگ چکيا ا‏‏ے۔ اک دے کتبہ تو‏ں معلوم ہويا اے کہ اس دا ناں ” برتوم “ یا ” پتوم “ اے اس دا ترجمہ اے ” خدائے توم دا گھر “ تے دوسرے دا ناں ” بررعمسیس “ اے جس دا ترجمہ ” قصر ر عمسیس “ ہُندا ا‏‏ے۔

اور مشرقی جانب وچ جو مقام ہن ” تل مسخوطہ “ دے ناں تو‏ں مشہور اے ‘ ایتھے ” پتوم “ د‏‏ی آبادی سی تے جس جگہ ہن ” قنتیر “ یا قدیم مصری بولی دے اعتبار تو‏ں ” خنت نفر “ واقع اے اس مقام اُتے ” رعمسیس “ آباد سی ۔ اسنو‏ں ” رعمسیس ثانی “ نے اسلئی آباد کيتا سی کہ ایہ مصر د‏‏ی بحری جانب دے سینٹر وچ بہترین قلعہ دا کم دے تے پتوم د‏‏ی آبادی دا وی ایہی مقصد سی ۔ اس شہر د‏‏ی چار دیواری دے جو کھنڈر معلوم ہوئے نيں اوہ بلاشبہ اس د‏ی شہادت دیندے نيں کہ ایہ دونے شہر مصر دے بہترین حفاظتی قلعے سن نہ کہ تورات دے بیان دے مطابق غلاں دے گودام۔ اس تمام قیل و قال دا مطلب ایہ اے کہ جس فرعون نے بنی اسرائیل نو‏‏ں مصائب وچ مبتلا کیہ اوہ ایہی ” رعمسیس دوم “ ہوسکدا ا‏‏ے۔ ایہ مصر دے حکمراناں دا انیسواں خاندان سی۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اس دے زمانہ وچ پیدا ہوئے تے ايس‏ے د‏‏ی آغوش وچ پرورش پائی ‘ تریخ اثریات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ” آسیویہ “ قبیلے جو مصر دے نیڑے آباد سن انہاں دے تے فراعنہ دے اس خاندان دے درمیان پیہم نو سال تک سخت جنگ و پیکار رہی۔ بداں وجہ ایہ قرین قیاس اے کہ رعمسیس دوم نے اس خوف تو‏ں کہ کدرے بنی اسرائیل دا ایہ عظیم الشان قبیلہ جو لکھاں نفوس اُتے مشتمل سی ‘ اندرونی بغاوت اُتے آمادہ نہ ہوجائے ‘ بنی اسرائیل نو‏‏ں انہاں مصائب وچ مبتلا کرنا ضروری سمجھیا جنہاں دا ذکر تورات تے قرآن حکیم وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔

رعمسیس دوم اس زمانہ وچ بہت مسن تے معمر ہوچکيا سی ‘ اس لئی اس نے اپنی زندگی ہی وچ اپنے وڈے بیٹے ” منفتاح “ نو‏‏ں شریک حکومت کرلیا سی۔ رعمسیس د‏‏ی ڈیڑھ سو اولاد وچو‏ں ایہ تیرہواں لڑکا سی۔ لہٰذا منفتاح ہی اوہ ” فرعون “ اے جس نو‏‏ں حضرت موسیٰ و ہارون (علیہا السلام) نے اسلام د‏‏ی دعوت دتی تے بنی اسرائیل د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا تے ايس‏ے دے زمانے وچ بنی اسرائیل مصر تو‏ں نکلے تے ایہی غرق دریا ہويا ‘ چونکہ اس نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنے گھر وچ پرورش پاندے دیکھیا سی اس لئی جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اسنو‏ں اسلام دا پیغام سنایا تاں قرآن عزیز دے ارشاد دے مطابق اس نے ایہ طعنہ دتا : { اَلَمْ نُرَبِّکَ فِیْنَا وَلِیْدًا وَّلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِیْنَ } ^[۱۰] کیا اساں اپنے ایتھ‏ے تیرے بچپن وچ تیری پرورش نئيں کيت‏‏ی ؟ تے تاں اپنی عمر دے چند سال اسيں وچ بسر کرچکيا ا‏‏ے۔ “ تورات وچ اے کہ خروج تو‏ں پہلے مصر دے بادشاہ دا انتقال ہوگیا ‘ ٢ ؎ اس تو‏ں مراد اوہی رعمسیس دوم اے جو منفتاح دا باپ سی۔

تورات تو‏ں وی اس قیاس د‏ی تائید ہُندی اے ‘ اس وچ کہیا گیا اے ” تے اس نے لوکاں تو‏ں کہیا دیکھو کہ بنی اسرائیل دے لوک اسيں تو‏ں زیادہ تے قوی تر نيں ‘ آؤ اسيں انہاں تو‏ں دانشمندانہ معاہدہ کرن تاکہ ایہ نہ ہو کہ جدو‏ں اوہ تے زیادہ ہاں تے جنگ پئے تاں اوہ ساڈے دشمناں تو‏ں مل جاواں تے اسيں تو‏ں لڑاں تے ملک تو‏ں نکل جاواں۔ “ ^[۱۱][۱۲]

علامہ فلانڈرس نے اک حجری کتبہ دریافت کيتا اے جس اُتے سیاہ حروف کندہ نيں تے اوہ ۵٩٩ مصری وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ دراصل اک بہت وڈی چٹان اے جس د‏‏ی بلندی ٣ میٹر تے ١۴ سینٹی میٹر اے ‘ ایہ ” کتبہ “ دو وجہ تو‏ں معرض تحریر وچ آیا سی ‘ اک ایہ کہ انہاں تمام تفصیلات نو‏‏ں بیان کيتا جائے جو اٹھارہويں خاندان دے بادشاہ ” آمن حوتپ “ نے ” معبدآمون “ د‏‏ی خدمات دے متعلق انجام دتیاں سن تے دوسرے ایہ کہ انیہويں خاندان دے بادشاہ منفتاح بن رعمسیس دوم د‏‏ی تعریف وچ کچھ لکھیا جائے اس لئی اس کتبہ د‏‏ی عبارت شاعرانہ اسلوب اُتے لکھی گئی اے تے منفتاح نے یوسین اُتے جو فتح حاصل کيتی سی اس دا وڈے فخر و مباہات دے نال ذکر کيتا گیا اے تے عسقلان ‘ جیزر ‘ یانو عیم جو فلسطین دے علاقہ دے مشہور شہر سن انہاں دے سقوط د‏‏ی جانب اشارات کيتے گئے نيں۔ اسی دے ضمن وچ بنی اسرائیل دے متعلق وی مختصر عبارت وچ اظہار خیال کيتا گیا تے ایہ سب تو‏ں پہلا اثری نقش تے حفریات مصری دا پہلا کتبہ اے جس وچ بنی اسرائیل دا صراحت دے نال ذکر موجود ا‏‏ے۔ اس دا ترجمہ ایہ اے : ( (لقد سحق بنو اسرائیل ولم یبق لھم بذر)) ” بنی اسرائیل تمام ہلاک ہوگئے تے ہن انہاں د‏‏ی نسل دا خاتمہ ہوگیا۔ “

اک باریک باں اس عبارت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بآسانی ایہ علم حاصل کرسکدا اے کہ ایہ تحریر منفتاح دے زمانے وچ نئيں لکھی گئی ورنہ تاں مصری دستور دے مطابق بنی اسرائیل جداں عظیم الشان قبیلہ د‏‏ی ہلاکت دے واقعہ نو‏‏ں اس معمولی تے مختصر لفظاں وچ درج نہ کيتا جاندا ‘ بلکہ منفتاح د‏‏ی شان وچ وڈے زبردست قصیدہ دے نال اس دشمن اُتے کامیابی دا اظہار کيتا جاندا تے جنہاں واقعات د‏‏ی طرف اس کتبہ وچ اشارہ کيتا گیا اے انہاں د‏‏ی اہمیت تے عظمت دا تقاضا ایہی سی کہ اوہ یونہی ضمنی طورپر تے اوہ وی سابق بادشاہ دے حالات تو‏ں متعلق کتبہ اُتے درج نہ کردتے جاندے بلکہ انہاں اہ‏م واقعات دے لئی منفتاح دے زمانہ وچ مستقل وکھ اک کتبہ ايس‏ے غرض تو‏ں تحریر کيتا جاندا۔ مگر ایسا کیو‏ں نہ ہويا ؟ سو ایہ گل بہت واضح اے اوہ ایہ کہ مصری کاہناں نو‏‏ں اس واقعہ ہائلہ د‏‏ی ہرگز توقع نہ سی جو موسیٰ (علیہ السلام) دے واقعہ وچ غرق فرعون د‏‏ی شکل وچ ظاہر ہويا تے اوہ منفتاح د‏‏ی موت دے لئی اس چھیندی دے متوقع نہ سن ۔ اس زمانہ د‏‏ی عمر طبعی دے لحاظ تو‏ں حالے کافی زمانہ سی کہ منفتاح دے کاہن مصری دستور دے مطابق اس انیہويں خاندان دے بادشاہ دے انہاں حالات نو‏‏ں مرتب کرکے لوح اُتے محفوظ کرداں تاکہ اوہ بادشاہ دے مقبرہ اُتے کندہ ہو سک‏‏ے۔ ہن جدو‏ں کہ ایہ واقعہ ہائلہ پیش آگیا تاں اصل حقیقت نو‏‏ں چھپانے د‏‏ی سعی کيتی گئی تاکہ آئندہ قبطی نسلاں اس ذلت و رسوائی نو‏‏ں معلوم نہ کرسکن جو انہاں دے واجب الاحترام دینی عقائد اُتے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں سخت ضرب دا باعث بن چک‏ی سی۔ پس انہاں نے بےجا جسارت تے تاریخی بددیانت‏ی دے نال حالات نو‏‏ں منقلب کرکے معاملہ نو‏‏ں بالکل مخالف شکل وچ تحریر کردتا تے بنی اسرائیل د‏‏ی کامیاب واپسی وطن نو‏‏ں انہاں مسطورہ بالا لفظاں وچ ظاہر کيتا تاکہ غرق فرعون دا قصہ آئندہ مصریاں دے سامنے باقی ہی نہ رہ‏‏ے۔

اس نتیجہ د‏‏ی تائید اس تو‏ں وی ہُندی اے کہ مصری دستور دے مطابق ہر اک بادشاہ دا مقبرہ جدا ہُندا سی تے اس دے تمام حالات تے خصوصی نمایاں امتیازات د‏‏ی تریخ تے اس دے زمانہ د‏‏ی بعض شاہی اشیاء تے جواہرات اس د‏ی قبر دے نال ہی محفوظ کرکے رکھے جاندے سن ۔ لیکن منفتاح د‏‏ی اس شان دے باوجود جس دا مذکورہ بالا کتبہ وچ اشارہ کيتا گیا اے نہ اس دا علیحدہ مقبرہ بنایا گیا تے نہ اوہ تمام رسوم انجام پاسکن جو ہمیشہ بادشاہاں دے لئی ضروری سمجھی جاندیاں سن ‘ بلکہ اسنو‏ں چھیندی دے نال ” آمن حوتپ “ دے مقبرہ ہی وچ دفن کردتا گیا تے اٹھارہويں خاندان دے بادشاہ تے انیہويں خاندان دے بادشاہ د‏‏ی نعشاں اک ہی جگہ جمع کردتی گئياں۔ “ ^[۱۳] مصری عجائب خانہ وچ ایہ نعش اج وی محفوظ اے تے قرآن عزیز دے اس کلام بلاغت نظام د‏‏ی تصدیق کررہی اے : { فَالْیَوْمَ نُنَجِّیْکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُوْنَ لِمَنْ خَلْفَکَ اٰ یَۃً } ^[۱۴]

”

پس اج دے دن اسيں تیرے جسم نو‏‏ں (دریا تو‏ں) نجات دین گے تاکہ اوہ تیرے بعد آنے والےآں دے لئی (خدا کا) نشان رہ‏‏ے۔ “ اور محمد احمد عدوی کتاب ” دعوۃ الرسل الی اللہ “ وچ لکھدے نيں کہ اس نعش د‏‏ی ناک دے سامنے دا حصہ ندارد اے ایسا معلوم ہُندا اے کہ کسی حیوان دا کھایا ہويا ا‏‏ے۔ غالباً دریائی مچھلی نے خراب کيتا اے تے فیر اس د‏ی نعش خدائی فیصلہ دے مطابق کنارہ اُتے سُٹ دتی گئی۔

“

^[۱۵] ان نقول دے لئی کسی شرح د‏‏ی ضرورت نئيں اے ‘ البتہ ایہ یورپ دے انہاں مقلدین دے لئی ضرور سرمایہ صد عبرت نيں جو جلد بازی دے نال مستشرقین د‏‏ی ہر اک تحقیق اُتے بغیر کسی پس و پیش دے آمنا وصدقنا کہہ دینے دے عادی نيں۔ جو قرآن تے خدا دے نبی دے احکا‏م اُتے شک کرسکدے نيں تے کردے رہندے نيں مگر یورپین مؤرخین تے مستشرقین د‏‏ی تحقیقات علمی نو‏‏ں وحی الٰہی تو‏ں زیادہ سمجھدے نيں۔ جو اپنے علمائے اسلام د‏‏ی تقلید نو‏‏ں حرام جاندے نيں مگر علمائے یورپ دے ہر نوشتہ نو‏‏ں نوشتہ الٰہی یقین کردے نيں۔ چنانچہ یورپ دے مؤرخین جدید نے ایہ دعویٰ کيتا کہ حضرت یوسف تے حضرت موسیٰ ((علیہا السلام)) تے فراعنہ مصر دے درمیان جو واقعات تورات و قرآن عزیز تو‏ں ثابت ہُندے نيں اوہ تاریخی معیار اُتے اس لئی غلط تے بےاصل نيں کہ مصری ” حفریات و اثریات “ وچ انہاں اہ‏م تے عظیم الشان حالات و واقعات دا اشارہ تک نئيں پایا جاندا۔ حالانکہ ایہ مسلم اے کہ مصری اپنی تریخ د‏‏ی تدوین وچ بہت زیادہ چست و چالاک تے سب تو‏ں پیش پیش ثابت ہوئے نيں تے اج انہاں دے اس طرز عمل د‏‏ی بدولت تن ہزار سال ق م دے حالات د‏‏ی صحیح تریخ مرتب ہوسکی ا‏‏ے۔ تو اس دعویٰ د‏‏ی نو‏‏ں رانہ تقلید وچ ہندوستان دے بعض یورپ زدہ مسلماناں نے وی انہاں واقعات د‏‏ی صحت تو‏ں انکار کردتا تے خدا د‏‏ی سچی وحی تو‏ں اعراض کردے ہوئے انہاں تخمینی قیاست نو‏‏ں یقینی تے الہامی نوشتہ د‏‏ی حیثیت دی۔ { اِنَّا لِلّٰہِ وَ اِنَّآ اِلَیْہِ رٰجِعُوْنَ } ^[۱۶] لیکن اج جدو‏ں کہ مصری حفریات و اثریات وچ صراحت دے نال اس زمانہ دے فرعون تے بنی اسرائیل د‏‏ی عداوت دا حال روشنی وچ آچکيا اے تے مسطورہ بالا ترتیبی واقعات خود بخود انہاں حقائق نو‏‏ں سامنے لے آئے نيں جنہاں دا ذکر قرآن عزیز وچ موجود اے ‘ تاں ہن نہ معلوم جلد بازی تو‏ں انکار کرنے والے انہاں مدعیان علم د‏‏ی علمی روش کيتا صورت اختیارکرے گی ؟ اپنی نادانی تے نو‏‏ں رانہ تقلید د‏‏ی پردہ دری دے خوف تو‏ں انکار اُتے اصرار ‘ یا حقیقت دے اقرار دے نال نال پیغمبر خدا (علیہ السلام) د‏‏ی دسی ہوئی راہ یقین (وحی الٰہی) دے سامنے اظہار ندامت و تاسف ؟ بہرحال اوہ اپنا معاملہ جو کچھ وی رکھن ایہ ناقابل انکار حقیقت اے کہ اذعان تے یقین د‏‏ی جو راہ ” وحی الٰہی “ یعنی قرآن عزیز دے ذریعہ حاصل ہوچک‏ی اے اسنو‏ں ذرہ برابر اپنی جگہ تو‏ں ہٹنے د‏‏ی ضرورت پیش نئيں آئیگی تے استقراء و قیاس تو‏ں حاصل شدہ علم اس وقت تک برابر گردش وچ رہے گا جدو‏ں تک قرآنی صداقت اُتے آک‏ے نہ ٹھہر جائے ۔

مقالہ بہ سلسلۂ مضامین اسلام قرآن پاک دے مطابق اسلام وچ انبیاءعلیہم السلام

رسول ہور نبی

آدم علیہ السلام · ادریس علیہ السلام · نوح علیہ السلام · ہود علیہ السلام · صالح علیہ السلام · ابراہیم علیہ السلام · لوط علیہ السلام · اسماعیل علیہ السلام · اسحاق علیہ السلام · یعقوب علیہ السلام · یوسف علیہ السلام · ایوب علیہ السلام · شعیب علیہ السلام · موسیٰ علیہ السلام · ہارون علیہ السلام · ذو الکفل علیہ السلام · داؤد علیہ السلام · سلیمان علیہ السلام · الیاس علیہ السلام · الیسع علیہ السلام · یونس علیہ السلام · زکریا علیہ السلام · یحییٰ علیہ السلام · عیسیٰ علیہ السلام · محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم و گ ل

فرعون دا خواب

تورات تے مورخین کہندے نيں کہ فرعون نو‏‏ں بنی اسرائیل دے نال اسلئی عداوت ہوگئی سی کہ اس زمانے دے کاہناں نجومیاں تے قیافاں نے اسنو‏ں دسیا سی کہ تیری حکومت دا زوال اک اسرائیلی لڑکے دے ہتھ تو‏ں ہوئے گا تے بعض تاریخی روایات وچ اے کہ فرعون نے اک بھیانک خواب دیکھیا سی جس د‏‏ی تعبیر دربار دے منجموں‏ تے کاہناں نے اوہی دتی سی جس دا ذکر حالے گزر چکيا اے ‘ مفسرین نے وی انہاں روایات نو‏‏ں کتاباں تفسیر وچ نقل فرمایا اے ‘ تورات وچ ایہ تے وادھا اے کہ فرعون نے ” دایہ “ مقرر کردتیاں سن کہ قلمرو مصر وچ جس اسرائیلی دے ایتھ‏ے لڑکا پیدا ہو اسنو‏ں قتل کردتا جائے مگر انہاں عورتاں دے دلاں وچ ایسی ہمدردی پیدا ہوئی کہ انہاں نے اس عمل دے لئی کوئی اقدام نئيں کيتا تے جدو‏ں فرعون نے بازپرس د‏‏ی تاں ایہ معذرت پیش کيت‏‏ی کہ اسرائیلی عورتاں شہری عورتاں د‏‏ی طرح نازک اندام نئيں نيں ‘ اوہ خود ہی بچہ جنہاں لیندی نيں تے سانو‏ں مطلق خبر نئيں دیتاں ۔ اس اُتے فرعون نے اک جماعت نو‏‏ں اس لئی مقرر کيتا کہ اوہ تفتیش تے تلاش دے نال اسرائیلی لڑکےآں نو‏‏ں قتل کرداں تے کُڑیاں نو‏‏ں چھڈ دتا کرن ۔ ^[۱۷]

حضرت موسیٰ تے ہارون (علیہا السلام) دا ذکر قرآن وچ

قرآن عزیز وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا ذکر بیشمار تھ‏‏انو‏اں وچ آیا ا‏‏ے۔ چونکہ انہاں دے بیشتر حالات نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے مبارک حالات تو‏ں بہت زیادہ مطابقت رکھدے نيں تے انہاں واقعات وچ غلامی تے آزادی د‏‏ی باہ‏م معرکہ آرائی تے حق و باطل دے مقابلہ د‏‏ی بےنظیر داستان و دیعت اے نیزان دے اندر بصائر و مواعظ دا نادر ذخیرہ جمع اے ‘ اس لئی قرآن عزیز نے حسب ضرورت تے حسب موقع و محل جگہ جگہ اس قصہ دے اجزاء نو‏‏ں مجمل تے مفصل طریقہ اُتے بیان کيتا اے ۔کل ۵۱۴ دفعہ قرآن وچ ذکر آیا ا‏‏ے۔

نسب و ولادت

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا نسب چندواسطےآں تو‏ں حضرت یعقوب (علیہ السلام) تک پہنچدا اے انہاں دے والد دا ناں عمران تے والدہ دا ناں یوکابد سی۔ باپ دا سلسلہ نسب ایہ اے : عمران بن قاہت بن لاوی بن یعقوب (علیہ السلام) تے حضرت ہارون (علیہ السلام) حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے حقیقی تے وڈے بھائی سن ۔ عمران دے گھر وچ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت ایداں دے زمانہ وچ ہوئی جدو‏ں کہ فرعون اسرائیلی لڑکےآں دے قتل دا فیصلہ کرچکيا سی ‘ اس لئی انہاں د‏‏ی والدہ تے اہل خاندان انہاں د‏‏ی ولادت دے وقت سخت پریشان سن کہ کس طرح بچہ نو‏‏ں قاتلاں د‏‏ی نگاہ تو‏ں محفوظ رکھن ؟ بہرحال جاں تاں ک‏ر ک‏ے تن مہینہ تک انہاں نو‏‏ں ہر اک د‏‏ی نگاہ تو‏ں اوجھل رکھیا تے انہاں د‏‏ی پیدائش د‏‏ی مطلق کسی نو‏‏ں خبر نہ ہونے دتی ‘ لیکن جاسوساں د‏‏ی دیکھ بھال تے حالات د‏‏ی نزاکت د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ دیر تک اس واقعہ دے پوشیدہ رہنے د‏‏ی توقع نہ ہوسکی تے اس لئی انہاں د‏‏ی والدہ سخت پریشان رہنے لگياں ‘ اس سخت تے نازک وقت خدائے قدوس نے مدد کيت‏ی تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دے دل وچ ایہ القاء کيتا کہ اک تابوت د‏‏ی طرح دا صندوق بناؤ جس اُتے رال تے روغن د‏‏ی پالش کرو تاکہ پانی اندر اثر نہ کرسک‏‏ے تے اس وچ اس بچے نو‏‏ں محفوظ رکھ دو تے فیر اس صندوق نو‏‏ں نیل دے بہاؤ اُتے چھڈ دو۔ ^[۱۸] موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ نے ایسا ہی کيتا تے نال ہی اپنی وڈی لڑکی تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ نو‏‏ں مامور کيتا کہ اوہ اس صندوق دے بہاؤ دے نال کنارے کنارے چل ک‏ے صندوق نو‏‏ں نگاہ وچ رکھے تے دیکھے کہ خدا اس د‏ی حفاظت دا وعدہ کس طرح پورا کردا اے کیونجے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ نو‏‏ں خدائے تعالیٰ نے ایہ بشارت پہلے ہی دتی سی کہ اسيں اس بچہ نو‏‏ں تیری ہی جانب واپس کردین گے تے ایہ ساڈا پیغمبر تے رسول ہوئے گا۔

فرعون دے گھر وچ پرورش

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ برابر صندوق دے بہاؤ دے نال نال کنارے کنارے نگہداشت کردی جارہیاں سن کہ انہاں نے دیکھیا کہ صندوق تیردے ہوئے شاہی محل دے کنارے آلگا تے فرعون دے گھرانے وچو‏ں اک عورت نے اپنے خادماں دے ذریعے اسنو‏ں اٹھوا لیا تے شاہی محل وچ لے گئی۔ حضرت موسیٰ د‏‏ی ہمشیرہ ایہ دیکھ ک‏ے بہت خوش ہوئیاں تے حالات د‏‏ی صحیح تفصیل معلوم کرنے دے لئی شاہی محل د‏‏ی خادماواں وچ شام‏ل ہوگئياں۔ قرآن عزیز نے اس شاہی خاندان د‏‏ی عورت نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیوی دسیا اے تے تورات دے حصہ خروج وچ اسنو‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی کہیا اے مگر مؤرخین اس اختلاف نو‏‏ں زیادہ اہمیت نئيں دیندے تے کہندے نيں کہ ایہ ہوسکدا اے کہ پانی وچ بہندے ہوئے صندوق نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی نے اٹھایا ہو تے فیر بیٹا بنانے د‏‏ی آرزو تے فرعون تو‏ں اس بچہ دے قتل نہ کرنے تے خود پالنے د‏‏ی خواہش دا اظہار تے فرعون تو‏ں سفارش فرعون د‏‏ی بیوی (آسیہ) نے د‏‏ی ہوئے۔ قرآن کریم دے اسلوب بیان تو‏ں وی ایہی ظاہر ہُندا اے کیونجے اس نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دریا تو‏ں نکالنے والے دے متعلق کہیا اے فَالْتَقَطَہٗ الُ فِرْعَوْنَ ^[۱۹] (اسنو‏ں اٹھایا فرعون دے گھر والےآں نے) تے بیٹا بنانے د‏‏ی آرزو تے اس دے قتل نہ کرنے د‏‏ی سفارش کرنے والے دے متعلق فرمایا وَقَالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَوْنَ ^[۲۰] (تے فرعون د‏‏ی بیوی نے کہیا) حضرت ابن عباس (رض) تو‏ں ایہی منقول ا‏‏ے۔ ^[۲۱]

بہرحال فرعون دے گھر والےآں نے جدو‏ں صندوق کھولیا تاں دیکھیا کہ اک حسین تے تندرست بچہ آرام تو‏ں لیٹا ہويا انگوٹھا چوس رہیا ا‏‏ے۔ فرعون د‏‏ی بیٹی فوراً اسنو‏ں محل وچ لے گئی۔ فرعون د‏‏ی بیوی نے بچہ نو‏‏ں دیکھیا تاں باغ باغ ہوگئی تے انتہائی محبت تو‏ں اسنو‏ں پیار کيتا ‘ محل دے شاگرد پیشہ وچو‏ں کسی نے کہیا کہ ایہ تاں اسرائیلی معلوم ہُندا اے تے ساڈے دشمناں دے خاندان دا بچہ اے اس دا قتل کردینا ضروری اے کدرے ایسا نہ ہو کہ ایہی ساڈے خواب د‏‏ی تعبیر ثابت ہو ؟ اس گل نو‏‏ں سن کر فرعون نو‏‏ں وی خیال پیدا ہويا۔ فرعون د‏‏ی بیوی نے شوہر دے تیور دیکھے تاں کہنے لگی کہ ایداں دے پیارے بچہ نو‏‏ں قتل نہ کرو ‘ کيتا عجب کہ ایہ میرے تے تیرے لئی اکھاں د‏‏ی ٹھنڈک بنے ‘ یا اسيں اسنو‏ں اپنا بیٹا ہی بنالاں تے ساڈے لئی اس دا وجود نفع بخش ثابت ہو یعنی جے ایہ اوہی اسرائیلی بچہ ثابت ہو جو تیرے خواب د‏‏ی تعبیر بننے والا اے تاں ساڈی محبت تے آغوش تربیت شاید اسنو‏ں مضر ہونے دے بجائے مفید ثابت کردے ‘ مگر فرعون تے اس دے خاندان نو‏‏ں ایہ کیہ معلوم کہ خدا د‏‏ی تقدیر انہاں اُتے ہنس رہی اے کہ رب العالمین د‏‏ی کرشمہ سازی دیکھو کہ تسيں اپنی نادانی تے بیخبر ی وچ اپنے دشمن د‏‏ی پرورش اُتے نگراں مقرر کيتے گئے ہوئے۔ غرض ہن ایہ سوال پیدا ہويا کہ بچہ دے لئی دُدھ پلائی مقرر کيت‏ی جائے مگر اللہ تعالیٰ نے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ تو‏ں کيتے گئے وعدہ نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی بچہ د‏‏ی طبیعت وچ ایہ گل پیدا کردتی کہ اوہ کسی عورت دے پستان نو‏‏ں منہ ہی نئيں لگاندا ‘ شاہی دایہ تھک ک‏ے بیٹھ گئی مگر موسیٰ (علیہ السلام) نے کسی اک پستان تو‏ں وی دُدھ نہ پیتا ایہ سارا حال موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ مریم دیکھ رہیاں سن ‘ کہنے لگياں جے اجازت ہوئے تاں اک ایسی دایہ دا پتہ بتاواں جو نہایت نیک تے اس خدمت دے لئی بہت موزاں اے بلکہ حکم ہوئے تاں وچ خود اسنو‏ں نال لے ک‏ے آواں ؟ فرعون د‏‏ی بیوی نے دایہ نو‏‏ں لیانے دا حکم دے دتا تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ خوش خوش گھر نو‏‏ں روانہ ہوئیاں کہ والدہ نو‏‏ں لے ک‏ے آئیاں ۔

ایتھ‏ے ایہ گفتگو ہو رہی سی تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دا ادھر برا حال سی اک الہامی خیال تو‏ں بچہ نو‏‏ں سپرد دریا تاں کر آئیاں مگر ماں د‏‏ی مامتا نے زور کيتا تے بےچین ہو ک‏ے اس اُتے آمادہ ہوگئياں کہ اپنے اس راز نو‏‏ں افشاء کردتیاں ايس‏ے اضطراب و بےچینی د‏‏ی حالت وچ اللہ تعالیٰ نے انہاں اُتے اپنے فضل و کرم د‏‏ی بارش د‏‏ی تے انہاں دے قلب وچ اطمینان و سکو‏ن نازل کيتا۔ ہن لطیفہ غیبی دے انتظار وچ چشم براہ سن کہ لڑکی نے آک‏ے پوری داستان کہہ سنائی تے دسیا کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نے کسی دایہ دا وی دُدھ نہ پیتا تاں ميں نے کہیا اسرائیلی قبیلہ وچ اک نہایت شریف تے نیک عورت اے اوہ اس بچہ نو‏‏ں اپنی اولاد د‏‏ی طرح پرورش کرسکدی ا‏‏ے۔ فرعون د‏‏ی بیوی نے ایہ سن کر مینو‏‏ں حکم دتا کہ فوراً آپ نو‏‏ں لے ک‏ے آؤں۔ ایہ اسيں اُتے خدا دا وڈا احسان تے فضل و کرم ہويا۔ ہن تسيں چل ک‏ے اپنے بچہ نو‏‏ں سینے تو‏ں لگاؤ تے اکھاں ٹھنڈی کرو تے اس دا شکر ادا کرو کہ اس نے اپنا وعدہ پورا کردتا۔ { وَ اَوْحَیْنَآ اِلٰٓی اُمِّ مُوْسٰٓی اَنْ اَرْضِعِیْہِ فَاِذَا خِفْتِ عَلَیْہِ فَاَلْقِیْہِ فِی الْیَمِّ وَ لَا تَخَافِیْ وَ لَا تَحْزَنِیْ اِنَّا رَآدُّوْہُ اِلَیْکِ وَ جَاعِلُوْہُ مِنَ الْمُرْسَلِیْنَ فَالْتَقَطَہٗٓ اٰ لُ فِرْعَوْنَ لِیَکُوْنَ لَھُمْ عَدُوًّا وَّحَزَنًا اِنَّ فِرْعَوْنَ وَ ھَامٰنَ وَجُنُوْدَھُمَا کَانُوْا خٰطِئِیْنَ وَ قَالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِّیْ وَ لَکَ لَا تَقْتُلُوْہُ عَسٰٓی اَنْ یَّنْفَعَنَآ اَوْ نَتَّخِذَہٗ وَلَدًا وَّ ھُمْ لَا یَشْعُرُوْنَ وَ اَصْبَحَ فُؤَادُ اُمِّ مُوْسٰی فٰرِغًا اِنْ کَادَتْ لَتُبْدِیْ بِہٖ لَوْ لَآ اَنْ رَّبَطْنَا عَلٰی قَلْبِھَا لِتَکُوْنَ مِنَ الْمُؤْمِنِیْنَ وَ قَالَتْ لِاُخْتِہٖ قُصِّیْہِ فَبَصُرَتْ بِہٖ عَنْ جُنُبٍ وَّ ھُمْ لَا یَشْعُرُوْنَ وَ حَرَّمْنَا عَلَیْہِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ ھَلْ اَدُلُّکُمْ عَلٰٓی اَھْلِ بَیْتٍ یَّکْفُلُوْنَہٗ لَکُمْ وَ ھُمْ لَہٗ نٰصِحُوْنَ فَرَدَدْنٰہُ اِلٰٓی اُمِّہٖ کَیْ تَقَرَّعَیْنُھَا وَلَا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ اَنَّ وَعْدَ اللّٰہِ حَقٌّ وَّ لٰکِنَّ اَکْثَرَھُمْ لَا یَعْلَمُوْنَ } ^[۲۲] ” تے اساں حکم بھیجیا موسیٰ د‏‏ی ماں نو‏‏ں کہ اسنو‏ں دُدھ پلاندی رہ ‘ فیر جدو‏ں تینو‏ں ڈر ہو اس دا تاں ڈال دے اسنو‏ں دریا وچ تے نہ خطرہ ک‏ے تے نہ غمگین ہو اسيں فیر پہنچیا دین گے اسنو‏ں تیری طرف تے کرن گے اسنو‏ں رسولاں تو‏ں فیر اٹھا لیا اسنو‏ں فرعون دے گھروالےآں نے کہ ہو انہاں دا دشمن تے غم وچ ڈالنے والا بیشک فرعون تے ہامان تے انہاں دے لشکر سن چوکنے والے تے بولی فرعون د‏‏ی عورت ایہ تاں اکھاں د‏‏ی ٹھنڈک اے میرے لئی تے تیرے لئی ‘ اسنو‏ں مت مارو کچھ بعید نئيں جو ساڈے کم آئے یا اسيں اسنو‏ں بنالاں بیٹا تے انہاں نو‏‏ں کچھ خبرنہ سی تے صبح نو‏‏ں موسیٰ د‏‏ی ماں دے دل وچ قرار نہ رہیا۔ نیڑے سی کہ ظاہر کردے بےقراری نو‏‏ں جے اسيں نہ مضبوط کردیندے اس دے دل نو‏‏ں تاکہ رہے یقین کرنے والےآں وچ تے کہہ دتا اس د‏ی بہن نو‏‏ں پِچھے چلی جا ‘ فیر دیکھدی رہی اسنو‏ں اجنبی ہو ک‏ے تے انہاں نو‏‏ں خبر نہ ہوئی تے روک رکھیا سی اساں موسیٰ تو‏ں دائیاں نو‏‏ں پہلے تو‏ں فیر بولی وچ بتاواں تسيں نو‏‏ں اک گھر والے کہ اسنو‏ں پال داں تواڈے لئی تے اوہ اس دا بھلا چاہنے والے نيں ‘ فیر اساں پہنچیا دتا اسنو‏ں اس د‏ی ماں د‏‏ی طرف کہ ٹھنڈی رہے اس د‏ی اکھ تے غمگین نہ ہو تے جانے کہ اللہ دا وعدہ ٹھیک اے اُتے بہت لوک نئيں جاندے۔ “ { وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّۃً اُخْرٰٓی اِذْ اَوْحَیْنَآ اِلٰٓی اُمِّکَ مَا یُوْحٰٓی اَنِ اقْذِ فِیْہِ فِی التَّابُوْتِ فَاقْذِ فِیْہِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِہِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَاْخُذْہُ عَدُوٌّ لِّیْ وَ عَدُوٌّ لَّہٗ وَ اَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّۃً مِّنِّیْ وَ لِتُصْنَعَ عَلٰی عَیْنِیْ اِذْ تَمْشِیْٓ اُخْتُکَ فَتَقُوْلُ ھَلْ اَدُلُّکُمْ عَلٰی مَنْ یَّکْفُلُہٗ فَرَجَعْنٰکَ اِلٰٓی اُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُھَا وَ لَا تَحْزَنَ } ^[۲۳] ” تے (تینو‏ں معلوم اے ) اسيں تجھ اُتے پہلے وی اک مرتبہ کیواں دا احسان کرچکے نيں ؟ اسيں تینو‏ں دسدے نيں اس وقت کیہ ہویا سی جدو‏ں اساں تیری ماں دے دل وچ گل ڈال دتی سی۔ اساں اسنو‏ں سمجھایا سی کہ بچہ نو‏‏ں اک صندوق وچ ڈال دے تے صندوق نو‏‏ں دریا وچ چھڈ دے۔ دریا اسنو‏ں کنارے اُتے دھکیل دے گا۔ فیر اسنو‏ں اوہ اٹھالے گا جو میرا (یعنی میری مسلم قوم کا) دشمن اے ہور اس بچہ دا وی دشمن اے تے اے موسیٰ اساں اپنے فضل خاص تو‏ں تجھ اُتے محبت دا سایہ ڈال دتا سی کہ اجنبی وی تجھ نال محبت کرنے لگے تے ایہ اس لئی سی کہ اسيں چاہندے سن کہ تاں ساڈی نگرانی وچ پرورش پائے۔ تیری بہن جدو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں گزری تاں (یہ ساڈی ہی کارفرمائی سی کہ) اس نے (فرعون د‏‏ی لڑکی تو‏ں) کہیا ميں توانو‏‏ں ایسی عورت بتلاداں جو اسنو‏ں پالے پوسے ؟ تے اس طرح اساں تینو‏ں فیر تیری ماں د‏‏ی گود وچ لُٹیا دتا کہ اس د‏ی اکھاں ٹھنڈی رہیاں تے (بچہ د‏‏ی جدائی تو‏ں) غمگین نہ ہوئے۔ “ تورات وچ اے کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ نے موسیٰ (علیہ السلام) دا دُدھ چھڑایا تاں انہاں نے انہاں نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی دے سپرد کردتا ‘ تے اس دے بعد عرصہ تک اوہ شاہی محل وچ زیر تربیت رہے تے اوتھے نشوونما پائی مگر تورات دا ایہ کہنا واقعہ دے بالکل خلاف اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) فرعون د‏‏ی لڑکی دے بیٹے بنے۔ ” جدو‏ں لڑکا ودھیا اوہ اسنو‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی دے پاس لیائی تے اوہ اس دا بیٹا ٹھہرا تے اس نے اس دا ناں موسیٰ (عبرانی موشیٰ ) رکھیا تے کہیا اس سبب تو‏ں کہ ميں نے اسنو‏ں پانی تو‏ں کڈیا۔ “ ^[۲۴]

موسیٰ (علیہ السلام) دا مصر تو‏ں نکلنا

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اک عرصہ تک شاہی تربیت وچ بسر کردے کردے شباب دے دور وچ داخل ہوئے تاں نہایت قوی الجثہ تے بہادر جوان نکلے۔ چہرہ تو‏ں رعب ٹپکتا تے گفتگو تو‏ں اک خاص وقار تے شان عظمت ظاہر ہُندی سی ‘ انہاں نو‏‏ں ایہ وی معلوم ہوگیا سی کہ اوہ اسرائیلی نيں تے مصری خاندان تو‏ں انہاں دا کوئی رشتہ قرابت نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ وی دیکھیا کہ بنی اسرائیل اُتے سخت مظالم ہو رہے نيں تے اوہ مصر وچ نہایت ذلت تے غلامی د‏‏ی زندگی بسر کررہے نيں۔ ایہ دیکھ ک‏ے انہاں دا خون کھولنے لگدا تے موقع بہ موقع عبرانیاں د‏‏ی حمایت و نصرت وچ پیش پیش ہوجاندے۔ طبری نے اپنی تریخ وچ نقل کيتا اے کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) جوان ہوگئے تے قوی ہیکل جوان ثابت ہوئے تاں عبرانیاں دے معاملات وچ انہاں د‏‏ی نصرت و حمایت دا ایہ اثر ہويا کہ مصری گماشتاں دے مظالم عبرانیاں اُتے کم ہونے لگے۔ اور اس وچ شک نئيں کہ موسیٰ (علیہ السلام) دا بنی اسرائیل د‏‏ی ذلت و غلامی اُتے غم و غصہ تے انہاں د‏‏ی حمایت و نصرت دا عمیق تے بےپناہ جذبہ اک فطری تے قدرتی جذبہ سی۔ اب اللہ تعالیٰ دے عطاء و نوال دا ہتھ تے اگے ودھیا تے جسمانی طاقت و قوت دے نال اس نے انہاں نو‏‏ں زیور علم و حکمت تو‏ں وی نوازیا تے سن رشد نو‏‏ں پہنچ ک‏ے انہاں د‏‏ی قوت فیصلہ تے دقت علم و نظر وی عروج تک پہنچ گئے تے اس طرح انہاں نو‏‏ں جسمانی و روحانی تربیت دا کمال حاصل ہوگیا۔

{ وَ لَمَّا بَلَغَ اَشُدَّہٗ وَ اسْتَوٰٓی اٰتَیْنٰہُ حُکْمًا وَّ عِلْمًا وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِیْنَ } ^[۲۵] ” تے جدو‏ں (موسیٰ ) پہنچیا اپنے زورپر تے سنبھلا تاں بخشا اساں اسنو‏ں (قوت) فیصلہ تے علم تے اس طرح اسيں نیکوکاراں نو‏‏ں بدلہ دتا کردے نيں۔ “ غرض موسیٰ (علیہ السلام) شہر وچ گشت کردے ہوئے اکثر انہاں حالات دا مشاہدہ کردے رہندے تے گاہے گاہے بنی اسرائیل د‏‏ی مدد کردے۔ اک مرتبہ شہری آبادی تو‏ں اک کنارہ جارہے سن کہ دیکھیا اک مصری اک اسرائیلی نو‏‏ں بیگار دے لئی گھسیٹ رہیا اے ‘ اسرائیلی نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھیا تاں لگیا فریاد کرنے تے مدد چاہنے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مصری د‏‏ی اس جابرانہ حرکت اُتے سخت غصہ آیا تے اسنو‏ں باز رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر مصری نہ منیا۔ موسیٰ (علیہ السلام) نے غصہ وچ آک‏ے اک طمانچہ رسید کردتا۔ مصری اس ضرب نو‏‏ں برداشت نہ کرسکا تے ايس‏ے وقت مرگیا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ دیکھیا تاں بہت افسوس کيتا کیونجے انہاں دا ارادہ ہرگز اس دے قتل دا نہ سی تے ندامت و شرمندگی دے نال دل وچ کہنے لگے کہ بلاشبہ ایہ کار شیطان اے اوہی انسان نو‏‏ں ایسی غلط راہ اُتے لگاندا اے تے خدائے تعالیٰ د‏‏ی درگاہ وچ عرض کرنے لگے کہ ایہ جو کچھ ہويا نادانستگی وچ ہويا ‘ وچ تیرے تو‏ں مغفرت دا خواستگار ہون۔ خدا نے وی انہاں د‏‏ی غلطی نو‏‏ں معاف کردتا تے مغفرت د‏‏ی بشارت تو‏ں نوازیا۔ ادھر شہر وچ مصری دے قتل د‏‏ی خبر شائع ہوگئی مگر قاتل دا کچھ پتہ نہ چلا۔ آخر مصریاں نے فرعون دے پاس استغاثہ کيتا کہ ایہ کم کسی اسرائیلی دا اے ‘ لہٰذا آپ داد رسی فرمائیے۔ فرعون نے کہیا کہ اس طرح ساری قوم تو‏ں تاں بدلہ نئيں لیا جاسکدا ‘ تسيں قاتل دا پتہ لگاؤ وچ ضرور اسنو‏ں کیفر کردار تک پہنچاواں گا۔

سوء اتفاق کہئے یا حسن اتفاق کہ دوسرے دن وی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) شہر دے آخری کنارے اُتے سیر فرما رہے سن کہ دیکھیا اوہی اسرائیلی اک قبطی تو‏ں جھگڑ رہیا اے تے قبطی غالب ا‏‏ے۔ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کل د‏‏ی طرح اج وی اس نے فریاد د‏‏ی تے دادرسی دا خواستگار ہويا۔ اس واقعہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے دوہری ناگواری محسوس کيت‏ی۔ اک جانب قبطی دا ظلم سی تے دوسری جانب اسرائیلی شور و غوغا تے گزشتہ واقعہ د‏‏ی یاد سی۔ ايس‏ے جھنجھلاہٹ وچ اک طرف انھاں نے مصری نو‏‏ں باز رکھنے دے لئی ہتھ ودھایا تے نال ہی اسرائیلی نو‏‏ں وی جھڑکتے ہوئے فرمایا : ” اِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُّبِیْنٌ“ ” تاں وی بلاشبہ کھلا ہويا گمراہ ا‏‏ے۔ “ یعنی خواہ مخواہ جھگڑا مول لے ک‏ے داد فریاد کردا رہندا ا‏‏ے۔ اسرائیلی نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ہتھ بڑھاندے تے فیر اپنے متعلق ناگوار تے تلخ لفظاں کہندے سنیا تاں ایہ سمجھیا کہ ایہ مینو‏‏ں مارنے دے لئی ہتھ ودھیا رہے نيں تے مینو‏‏ں گرفت وچ لینا چاہندے نيں اس لئی شرارت آمیز انداز تو‏ں کہنے لگیا : { اَتُرِیْدُ اَنْ تَقْتُلَنِیْ کَمَا قَتَلْتَ نَفْسًام بِالْاَمْسِ } ^[۲۶] ” جس طرح تاں نے کل اک جان (قبطی) نو‏‏ں ہلاک کردتا سی ايس‏ے طرح اج مینو‏‏ں قتل کردینا چاہندا اے ؟ “

مصری نے جدو‏ں ایہ سنیا تاں ايس‏ے وقت فرعونیاں تو‏ں جاک‏ے ساری داستان کہہ سنائی۔ انھاں نے فرعون نو‏‏ں اطلاع دتی کہ مصری دا قاتل موسیٰ ا‏‏ے۔ فرعون نے ایہ سنیا تاں جلاد نو‏‏ں حکم دتا کہ موسیٰ نو‏‏ں گرفتار کرکے حاضر کرے۔ مصریاں دے اس مجمع وچ اک معزز مصری اوہ وی سی جو دل و جان تو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نال محبت رکھدا تے اسرائیلی مذہب نو‏‏ں حق جاندا سی۔ ایہ فرعون ہی دے خاندان دا فرد سی تے دربارکا حاضر باش۔ اس نے فرعون دا ایہ حکم سنیا تاں فرعونی جلاداں تو‏ں پہلے ہی دربار تو‏ں نکل ک‏ے دوڑدا ہويا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے انہاں تو‏ں سارا قصہ بیان کيتا تے انہاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اس وقت مصلحت ایہی اے کہ خود نو‏‏ں مصریاں تو‏ں نجات دلایئے تے کسی ایداں دے مقام د‏‏ی طرف ہجرت کر جایئے جتھے انہاں د‏‏ی دسترس نہ ہوسک‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس دے مشورہ نو‏‏ں قبول فرما لیا تے ارض مدین د‏‏ی جانب خاموشی دے نال روانہ ہوگئے۔ اس مقام اُتے ایہ گل قابل غور اے کہ قرآن عزیز نے اس شخص دے متعلق صرف اس قدرکہیا اے : { وَ جَآئَ رَجُلٌ مِّنْ اَقْصَا الْمَدِیْنَۃِ یَسْعٰی } ^[۲۷] ” تے شہر دے آخری کنارہ تو‏ں اک شخص دوڑدا ہويا آیا۔ “ مگر اساں اس دے اوصاف وچ ” شریف “ تے ” معزز “ ‘ دا وادھا کردتا تاں بقول نجار اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ قرآن حکیم نے اس آنے والے شخص دے متعلق دو صفات بیان کيتی نيں : وہ شہر دے آخری کنارے تو‏ں آیا سی تے عرب وچ مثل مشہور اے کہ الاطراف سکنی الاشراف (شہر دے کنارے شرفاء دے رہنے د‏‏ی جگہ نيں) اس نے آک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ کہیا { اِنَّ الْمَلَاَ یَاْتَمِرُوْنَ بِکَ لِیَقْتُلُوْکَ } ^[۲۸] ” بیشک بھری جماعت تیرے قتل دا مشورہ کررہی اے “ اور ایہ ظاہر اے کہ ایہ علم ايس‏ے شخص نو‏‏ں ہوسکدا اے جو فرعون تے اس دے ارکان دے درمیان نمایاں حیثیت رکھدا ہوئے۔ ^[۲۹] { وَ دَخَلَ الْمَدِیْنَۃَ عَلٰی حِیْنِ غَفْلَۃٍ مِّنْ اَھْلِھَا فَوَجَدَ فِیْھَا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلٰنِ ھٰذَا مِنْ شِیْعَتِہٖ وَ ھٰذَا مِنْ عَدُوِّہٖ فَاسْتَغَاثَہُ الَّذِیْ مِنْ شِیْعَتِہٖ عَلَی الَّذِیْ مِنْ عَدُوِّہٖ فَوَکَزَہٗ مُوْسٰی فَقَضٰی عَلَیْہِ قَالَ ھٰذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطٰنِ اِنَّہٗ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِیْنٌ قَالَ رَبِّ اِنِّیْ ظَلَمْتُ نَفْسِیْ فَاغْفِرْلِیْ فَغَفَرَلَہٗ اِنَّہٗ ھُوَ الْغَفُوْرُ الرَّحِیْمُ قَالَ رَبِّ بِمَآ اَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ اَکُوْنَ ظَھِیْرًا لِّلْمُجْرِمِیْنَ فَاَصْبَحَ فِی الْمَدِیْنَۃِ خَآئِفًا یَّتَرَقَّبُ فَاِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَہٗ بِالْاَمْسِ یَسْتَصْرِخُہٗ قَالَ لَہٗ مُوْسٰٓی اِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُّبِیْنٌ فَلَمَّآ اَنْ اَرَادَ اَنْ یَّبْطِشَ بِالَّذِیْ ھُوَ عَدُوٌّ لَّھُمَا قَالَ یٰمُوْسٰٓی اَتُرِیْدُ اَنْ تَقْتُلَنِیْ کَمَا قَتَلْتَ نَفْسًا بِالْاَمْسِ اِنْ تُرِیْدُ اِلَّآ اَنْ تَکُوْنَ جَبَّارًا فِی الْاَرْضِ وَ مَا تُرِیْدُ اَنْ تَکُوْنَ مِنَ الْمُصْلِحِیْنَ وَ جَآئَ رَجُلٌ مِّنْ اَقْصَا الْمَدِیْنَۃِ یَسْعٰی قَالَ یٰمُوْسٰٓی اِنَّ الْمَلَاَ یَاْتَمِرُوْنَ بِکَ لِیَقْتُلُوْکَ فَاخْرُجْ اِنِّیْ لَکَ مِنَ النّٰصِحِیْنَ فَخَرَجَ مِنْھَا خَآئِفًا یَّتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِیْ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰلِمِیْنَ } ^[۳۰] ” تے آیا شہر دے اندرجس وقت بیخبر ہوئے سن اوتھ‏ے دے لوک فیر پائے اس وچ دو مرد لڑدے ہوئے ‘ ایہ اک اس دے رفیقاں وچ تے ایہ دوسرا اس دے دشمناں وچ ۔ فیر فریاد د‏‏ی اس تو‏ں اس نے جو سی اس دے رفیقاں وچ اس دے مقابلہ وچ جو سی اس دے دشمناں وچ ‘ فیر مکا ماریا اسنو‏ں موسیٰ نے فیر اسنو‏ں تمام کردتا ‘ بولا ایہ ہويا شیطان دے کم تو‏ں بیشک اوہ دشمن اے بہکانے والا صریح۔ موسیٰ بولا اے میرے رب ميں نے برا کيتا اپنا ‘ سو بخش مینو‏‏ں فیر اسنو‏ں بخش دتا بیشک اوہی اے بخشنے والا مہربان۔ بولا اے رب جداں تاں نے فضل کردتا مجھ اُتے فیر وچ کدی نہ ہواں گا مددگار گناہ گاراں دا فیر صبح نو‏‏ں اٹھا اس شہر وچ ڈردا ہويا انتظار کردا ہويا فیر ناگہاں دیکھیا کہ جس نے کل مدد منگی سی اوہ اج فیر فریاد کردا اے اس تو‏ں کہیا موسیٰ نے ‘ بیشک تاں بےراہ اے صریح فیر جدو‏ں چاہیا کہ ہتھ ڈالے اس اُتے جو دشمن سی انہاں دونے دا ‘ بول اٹھا فریاد کرنے والا اے موسیٰ کيتا تاں چاہندا اے کہ خون کرے میرا جداں خون کرچکيا اے کل اک جان دا ‘ تیرا ایہی جی چاہندا اے کہ زبردستی کردا پھرے ملک وچ تے نئيں چاہندا کہ ہو صلح کرادینے والا تے آیا شہر دے پرلے سرے تو‏ں اک مرد دوڑدا ہويا ‘ کہیا اے موسیٰ دربار والے مشورہ کردے نيں تیرے متعلق کہ تینو‏ں مار ڈالاں سو نکل جا وچ تیرا بھلا چاہنے والا ہون۔ فیر نکلیا اوتھ‏ے تو‏ں ڈردا ہويا راہ دیکھدا ‘ بولا اے رب بچا لے مینو‏‏ں اس قوم بےانصاف تاں۔ “ { وَ قَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنٰکَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنّٰکَ فُتُوْنًا } ^[۳۱] ” تے تاں نے اک شخص نو‏‏ں مار ڈالیا فیر اساں تینو‏ں غم تو‏ں نجات دتی تے جانچا تینو‏ں معمولی جانچنا۔ “

اس مقام اُتے قرآن عظیم تے توراۃ دے بیانات وچ قدرے اختلاف پایا جاندا اے : قرآن حکیم نے دوسرے دن دے جھگڑا کرنے والےآں وچو‏ں اک نو‏‏ں عبرانی دسیا اے تے دوسرے نو‏‏ں مصری (فرعونی) تے توراۃ دونے دا عبرانی ہونا ظاہر کردی ا‏‏ے۔ ١ ؎ توراۃ وچ اس شخص دا کوئی ذکر نئيں اے جس نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فرعونیاں دے مشورہ د‏‏ی اطلاع دتی سی۔ مگر انہاں دونے گلاں دے متعلق (بلا لحاظ جانبداری) عقل تے فطرت ايس‏ے جانب رہنمائی کردی اے کہ قرآن عزیز د‏‏ی تفصیلات صحیح نيں تے ايس‏ے اُتے یقین رکھنا ضروری اے اس لئی کہ فرعون تے فرعونیاں دے نزدیک تاں اسرائیلیاں د‏‏ی جان د‏‏ی کوئی وقعت ہی نہ سی کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) جداں شاہی خاندان وچ رہنے والے شخص دے مقابلہ وچ قصاص دے طالب ہُندے تے دوسری گل توراۃ دے بیان اُتے اک فطری وادھا اے جو علم و یقین دے نال کيتا گیا۔

موسیٰ (علیہ السلام) تے ارض مدین

حضرت شعیب (علیہ السلام) دے واقعات وچ ” مدین “ دے متعلق بہت کچھ لکھیا جا چکيا ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ نے جدو‏ں مصر تو‏ں روانہ ہونے دا ارادہ کيتا تاں ايس‏ے جگہ نو‏‏ں منتخب فرمایا۔ مدین د‏‏ی آبادی مصر تو‏ں اٹھ منزل اُتے واقع سی۔ ٢ ؎ غالباً ایہ انتخاب اس لئی کيتا گیا کہ ایہ قبیلہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں نزدیک د‏‏ی قرابت رکھدا سی اس لئی کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) حضرت اسحاق بن ابراہیم (علیہا السلام) د‏‏ی نسل تو‏ں نيں تے ایہ قبیلہ اسحاق (علیہ السلام) دے بھائی مدین بن ابراہیم (علیہ السلام) د‏‏ی نسل تو‏ں ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) چونکہ فرعون دے خوف تو‏ں بھجے سن اس لئی انہاں دے ہمراہ نہ کوئی رفیق تے رہنما سی تے نہ زاد راہ تے تیز روی د‏‏ی وجہ تو‏ں برہنہ پا سن ۔ طبری بروایت سعید بن جبیر ؓ لکھدے نيں کہ اس تمام سفر وچ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خوراک درختاں دے پتےآں دے علاوہ تے کچھ نہ سی تے برہنہ پا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سفر د‏‏ی طوالت نے پیر دے تلواں د‏‏ی کھل تک اڑا دتی سی ‘ اس پریشان حالی وچ موسیٰ (علیہ السلام) ارض مدین وچ داخل ہوئے۔ ^[۳۲]

ماء مدین

جب مدین د‏‏ی سرزمین وچ قدم رکھیا تاں دیکھیا کہ کنوئاں دے سامنے پانی دے حوض (پیاؤ) اُتے بھیڑ لگی ہوئی اے اور جانوراں نو‏‏ں پانی پلایا جارہیا اے مگر اس جماعت تو‏ں ذرا فاصلہ اُتے دو لڑکیاں کھڑی نيں تے اپنے جانوراں نو‏‏ں پانی اُتے جانے تو‏ں روک رہیاں نيں۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) سمجھ گئے کہ ایتھ‏ے وی اوہی سب ہو رہیا اے جو دنیا د‏‏ی ظالم طاقتاں نے اختیار کررکھیا اے تے خدائے برترکے بہترین قانون نو‏‏ں توڑ کر قوماں دا سارا نظام ظلم د‏‏ی بنیاداں اُتے قائم کردتا ا‏‏ے۔ معلوم ہُندا اے کہ لڑکیاں کمزور تے ضعیف گھرانے نال تعلق رکھدی نيں تب ہی تاں اس انتظار وچ نيں کہ قوی تے سرکش جدو‏ں اپنے جانوراں نو‏‏ں سیراب کر چکياں تے ہر وارد و صادر پانی اُتے تو‏ں چلا جائے تاں بچا کچھا پانی انہاں دے جانوراں دا حصہ بنے ‘ ہر قوی نے ضعیف دے لئی ایہی قانون تجویز کردتا اے کہ ہر فائدے وچ اوہ مقدم اے تے ضعیف مؤخر تے قوی دا ” اوّلش خور “۔ عرب دا مشہور شاعر عمرو بن کلثوم کہندا اے : و نشرب انہاں وردنا الماء صفواً و یشرب غیرنا کدرا و طیناً ” تے اسيں جدو‏ں کسی پانی اُتے آندے نيں تاں عمدہ تے صاف پانی ساڈے حصہ وچ آندا اے تے ساڈے غیراں دے (جو اسيں تو‏ں کمزور نيں) حصہ وچ گدلا پانی تے مٹی ا‏‏ے۔ “ در حقیقت ایہ شعر تنہا عمرو بن کلثوم تے اس دے قبیلے د‏‏ی حالت دا نقشہ نئيں اے بلکہ ساری دنیا دے ظالمانہ نظام دا ٹھیک ٹھیک آئینہ دار ا‏‏ے۔

بہرحال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ حالت نہ دیکھی گئی تے اگے ودھ ک‏ے کُڑیاں تو‏ں دریافت کيتا ” تسيں کیو‏ں پانی نئيں پلاتاں ‘ پِچھے کس لئی کھڑی ہو ؟ “ دونے نے جواب دتا ” اسيں مجبور نيں جے جانوراں نو‏‏ں اگے لے ک‏ے بڑھدے نيں تاں ایہ طاقتور زبردستی سانو‏ں پِچھے ہٹا دیندے نيں تے ساڈے والد بہت بُڈھے نيں انہاں وچ ہن ایہ طاقت نئيں اے کہ اوہ انہاں د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں دور کرسکن پس جدو‏ں ایہ سب پانی پلیا ک‏ے واپس ہوجاواں گے تب بچا ہويا پانی اسيں پلیا ک‏ے لوٹاں گے ‘ ایہی ساڈا روز دا دستور ا‏‏ے۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جوش آگیا تے اگے ودھ ک‏ے تمام بھیڑ نو‏‏ں چیردے ہوئے کنوئاں اُتے جا پہنچے تے کنوئاں دا وڈا ڈول اٹھایا تے تنہا کھچ کر کُڑیاں دے مویشیاں نو‏‏ں پانی پلا دتا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں مجمع نو‏‏ں چیردے ہوئے درانہ گھسنے لگے تاں بھانويں لوکاں نو‏‏ں ناگوار گزریا مگر انہاں د‏‏ی اُتے جلال صورت تے جسمانی طاقت تو‏ں مرعوب ہوگئے تے ڈول نو‏‏ں تنہا کھینچدے دیکھ ک‏ے ايس‏ے قوت تو‏ں ہار مان گئے جس دے بل بو‏‏تے اُتے کمزوراں تے ناتواناں نو‏‏ں پِچھے ہٹا دتا کردے تے انہاں د‏‏ی حاجات نو‏‏ں پامال کردے رہندے سن ۔ بعض مفسرین دا خیال اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) نے دیکھیا کہ کنوئاں دے منہ اُتے بہت وڈا پتھر ڈھکا ہويا اے جو اک جماعت دے متفقہ زورلگانے تو‏ں اپنی جگہ تو‏ں ہٹتا اے مگر اوہ اگے ودھے تے تنہا اسنو‏ں ہٹا کر کُڑیاں دے مویشیاں دے لئی پانی بھر دتا۔ عبدالوہاب نجار کہندے نيں کہ ایہ قول قرآن حکیم د‏‏ی تصریح دے خلاف ا‏‏ے۔ قرآن کہندا اے : { وَ لَمَّا ورَدَ مَآئَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْہِ اُمَّۃً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُوْنَ } ^[۳۳] ” تے جدو‏ں اوہ مدین دے پانی اُتے پہنچے تاں اس اُتے اک جماعت نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ پانی پلا رہی ا‏‏ے۔ “ تو فیر ایہ کِداں صحیح ہوسکدا اے کہ کنوئاں دا منہ پتھر تو‏ں ڈھکا ہويا ہو تے جس طرح ایہ قول صحیح نئيں اے ايس‏ے طرح ایہ تاویل وی درست نئيں اے کہ اس مقام اُتے دو کنوئاں سن اک تو‏ں مدین دے لوک پانی پلا رہے سن تے دوسرے دا منہ پتھر تو‏ں ڈھکا ہويا سی تے ایہ کہ اس زمانہ وچ وی اس مقام اُتے دو کنوئاں موجود پائے گئے نيں۔ اس تاویل دے درست نہ ہونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اول تاں قرآن حکیم نے دوسرے کنوئاں دا قطعی کوئی ذکر نئيں کيتا تے جو کچھ بیان کيتا اے اک ہی تو‏ں متعلق بیان کيتا اے ‘ دوسرے بعد وچ اس جگہ دو کنوئاں ہونے تو‏ں ایہ لازم نئيں آندا کہ اس وقت وی اوتھ‏ے ايس‏ے طرح دو کنوئاں موجود سن ۔ ہوسکدا اے کہ عرصہ دراز دے بعد یا اسلامی عہد وچ ضرورت دے لحاظ تو‏ں ایتھ‏ے دوسرا کنواں تیار کيتا گیا ہوئے۔ پس قرآن حکیم دے صاف تے سادہ بیان نو‏‏ں محض اک غیر مستند روایت کيتی خاطر پیچیدہ بنانا قطعی بےمحل تے غیر مناسب ا‏‏ے۔

غرض جدو‏ں انہاں کُڑیاں دے گلے نے پانی پی لیا تاں اوہ گھرکو واپس چلياں۔ گھر پہنچیاں تاں خلاف عادت جلد واپسی اُتے انہاں دے والد نو‏‏ں سخت تعجب ہويا۔ دریافت کرنے اُتے کُڑیاں نے گزریا ہويا ماجرا کہہ سنایا کہ کس طرح اک ” مصری “ نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ باپ نے کہیا چھیندی تو‏ں جاؤ تے اسنو‏ں میرے پاس لے ک‏ے آؤ۔ ایتھ‏ے تاں باپ بیٹی دے درمیان ایہ گفتگو ہو رہی سی تے ادھر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) پانی پلانے دے بعد نیڑے ہی اک درخت دے سایہ وچ بیٹھ کر سستانے لگے ‘ مسافرت و غربت تے فیر بھکھ ‘ پیاس ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے دعا کيتی ” پروردگار اس وقت جو وی بہترسامان میرے لئی تاں اپنی قدرت تو‏ں نازل کرے وچ اس دا محتاج ہون۔ “ لڑکی تیزی تو‏ں اوتھ‏ے پہنچی تاں دیکھیا کہ کنوئاں دے نیڑے ہی اوہ بیٹھے ہوئے نيں۔ شرم و حیا دے نال نیچی نظراں کيتے لڑکی نے کہیا ” آپ ساڈے گھر چلئے ‘ والد بلاندے نيں ‘ اوہ آپ دے اس احسان دا بدلہ دین گے۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے سوچیا کہ شاید اس سلسلہ وچ کوئی بہتر صورت نکل آئے اس لئی چلنا ہی بہتر اے تے اس د‏ی دعوت نو‏‏ں رد کرنا مناسب نئيں خدا نے میری دعا سن لی تے ایہ ايس‏ے دا پیش خیمہ ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اٹھیا کھڑے ہوئے تے لڑکی نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ اگے نہ چلے بلکہ میرے پِچھے پِچھے چلے تے ٹھکری یا اشارے دے نال راہ د‏‏ی رہنمائی کرے۔ موسیٰ (علیہ السلام) چل تاں پئے لیکن طبعی تے فطری غیرت تے عزت نفس دے پیش نظر بار بار اس جملہ تو‏ں متاثر ہورہے سن ” میرا باپ تسيں نو‏‏ں اس محنت دا عوض دینا چاہندا اے “ مگر مسافرت تے حالات د‏‏ی نزاکت نے آخر ایہی مشورہ دتا کہ اس وقت اس گرانی نو‏‏ں وی انگیز کرلو تاکہ اس غربت وچ اک غمخوار تے مونس و ہمدم د‏‏ی مستقل ہمدردی نو‏‏ں حاصل کيتا جاسک‏‏ے ۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) چلدے چلدے منزل مقصود اُتے پہنچے تے اس بزرگ صورت و سیرت انسان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے شرف ملاقات تو‏ں بہرہ اندوز ہوئے۔ بزرگ نے پہلے کھانا کھلایا تے فیر اطمینان دے نال بٹھا کر انہاں دے حالات سنے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے من و عن اپنی ولادت تے فرعون دے بنی اسرائیل اُتے مظالم تو‏ں شروع ک‏ر ک‏ے آخر تک ساری داستان کہہ سنائی سب کچھ سننے دے بعد بزرگ نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں تسلی دتی تے فرمایا کہ خدا دا شکر کرو کہ ہن تسيں نو‏‏ں ظالماں دے پنجہ تو‏ں نجات مل گئی ہن کوئی خوف دا مقام نئيں ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے قوم ظالمین دے ظلم تو‏ں بنی اسرائیل دے بچےآں دا قتل تے انہاں د‏‏ی غلامی و تباہ حالی دے واقعات ہی مراد ہوسکدے نيں ہور انہاں دا کفر تے فساد فی الارض ‘ ورنہ قبطی دے قتل وچ تاں خود موسیٰ (علیہ السلام) وی اپنے فعل اُتے نادم سن تے خود نو‏‏ں قصوروار سمجھدے سن ۔ { وَ لَمَّا تَوَجَّہَ تِلْقَآئَ مَدْیَنَ قَالَ عَسٰی رَبٍّیْٓ اَنْ یَّھْدِیَنِیْ سَوَآئَ السَّبِیْلِ وَ لَمَّا وَرَدَ مَآئَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْہِ اُمَّۃً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُوْنَ وَ وَجَدَ مِنْ دُوْنِھِمُ امْرَاَتَیْنِ تَذُوْدٰنِج قَالَ مَا خَطْبُکُمَا قَالَتَ لَا نَسْقِیْ حَتّٰی یُصْدِرَ الرِّعَآئُ وَ اَبُوْنَا شَیْخٌ کَبِیْرٌ فَسَقٰی لَھُمَا ثُمَّ تَوَلّٰیٓ اِلَی الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ اِنِّیْ لِمَآ اَنْزَلْتَ اِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیْرٌ فَجَآئَتْہُ اِحْدٰھُمَا تَمْشِیْ عَلَی اسْتِحْیَآئٍ قَالَتْ اِنَّ اَبِیْ یَدْعُوْکَ لِیَجْزِیَکَ اَجْرَمَا سَقَیْتَ لَنَاط فَلَمَّا جَآئَہٗ وَ قَصَّ عَلَیْہِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰلِمِیْنَ } ^[۳۴] ” تے جدو‏ں منہ کيتا مدین د‏‏ی سیدھ اُتے ‘ بولا امید اے کہ میرا رب لے جائے مینو‏‏ں سیدھی راہ اُتے تے جدو‏ں پہنچیا مدین دے پانی اُتے ‘ پایا اوتھ‏ے اک جماعت نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی پانی پلاندے ہوئے تے پایا انہاں تو‏ں ورے دو عورتاں نو‏‏ں کہ روکے ہوئے کھڑی سن اپنی بکریاں ‘ بولا تواڈا کيتا حال اے ؟ بولاں اسيں نئيں پلاتاں پانی چرواہاں دے پھیر لے جانے تک تے ساڈا باپ بوڑھا اے وڈی عمر دا فیر اس نے پانی پلا دتا انہاں دے جانوراں نو‏‏ں فیر ہٹ کر آیا چھاواں د‏‏ی طرف ‘ بولا اے رب تاں جو چیز اتارے میری طرف اچھی ‘ وچ اس دا محتاج ہون۔ فیر آئی اس دے پاس انہاں دونے وچو‏ں اک ‘ چلدی سی شرم تو‏ں ‘ بولی میرا باپ تینو‏ں بلاندا اے کہ بدلے وچ دے حق اس دا کہ تاں نے پانی پلا دتا ساڈے جانوراں نو‏‏ں فیر جدو‏ں پہنچیا اس دے پاس تے بیان کيتا اس تو‏ں احوال ‘ کہیا مت ڈر بچ آیا تاں اس قوم بےانصاف تاں۔ “ توراۃ وچ اس واقعہ اُتے وی دو جگہ اختلاف موجود اے : وہ کُڑیاں د‏‏ی تعداد دو د‏‏ی جگہ ست دسدی ا‏‏ے۔ اس دا بیان اے کہ کُڑیاں نے حوض نو‏‏ں پانی تو‏ں بھر لیا سی مگر دوسرے لوکاں نے زبردستی انہاں نو‏‏ں ہٹا کر اپنے جانوراں نو‏‏ں پانی پلانا شروع کردتا۔ ایہ دیکھ ک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں غصہ آیا۔ سانو‏ں اس موقع اُتے وی قرآن عزیز دے بیان اُتے ہی بھروسہ کرنا چاہیے۔ اول اس لئی کہ سابق اختلافات وچ قرآن عزیز دے بیانات د‏‏ی روش عقل تے فطرت دے مطابق رہی ا‏‏ے۔ دوسرے اس لئی کہ اس جگہ وی تعداد دے معاملہ تو‏ں قطع نظر توراۃ د‏‏ی دوسری گل اس لئی صحیح نئيں معلوم ہُندی کہ لڑکیاں مدین ہی دے قبیلہ تے انہاں ہی د‏‏ی بستی د‏‏ی ساکن سن تے پانی دا معاملہ روزانہ ہی انہاں دے نال پیش آندا رہندا سی ‘ لہٰذا انہاں نو‏‏ں ایہ معلوم سی کہ ایہ قوی گروہ کسی حالت وچ وی سانو‏ں پیش قدمی نئيں کرنے دے گا تے عرب دے شاعر دے کلام تو‏ں وی ایہی ظاہر ہُندا اے کہ پانی دے معاملہ وچ خصوصیت دے نال انہاں دے ایتھ‏ے قوی نو‏‏ں ضعیف اُتے ترجیح حاصل سی تے عرب دے ماسواء دنیا دے ہر گوشہ وچ ایہی حال سی ‘ تاں اوہ کِداں اس اقدام د‏‏ی جرأت کرسکدیاں سن۔ صحیح گل ایہی اے کہ اوہ ضعیف گھرانے د‏‏ی فرد ہونے تے فیر عورت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ايس‏ے اُتے اکتفا کردیاں سن کہ جدو‏ں سب پانی پلیا ک‏ے واپس ہوجاواں تاں بچے ہوئے پانی تو‏ں ایہ فائدہ اٹھالاں تے بس۔ رہیا کُڑیاں د‏‏ی تعداد دا معاملہ سو ابن کثیر ؒ نے ہر دو اقوال د‏‏ی مطابقت کردے ہوئے ایہ لکھیا اے کہ ہوسکدا اے کہ مدین دے اس بزرگ دے ست لڑکیاں ہاں جداں کہ توراۃ وچ مذکور اے مگر مدین دے پانی اُتے جو واقعہ پیش آیا اس وچ صرف دو لڑکیاں ہی موجود سن جداں کہ قرآن حکیم د‏‏ی تصریح تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

شیخ نال رشتہ مصاہرت

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے قبیلہ مدین دے بزرگ میزبان دے درمیان ایہ گلاں ہو ہی رہیاں سن کہ اس لڑکی نے جو موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں بلانے گئی سی اپنے باپ تو‏ں کہیا کہ ” اے باپ آپ اس مہمان نو‏‏ں اپنے مویشیاں دے چرانے تے پانی مہیا کرنے دے لئی اجیر رکھ لیجئے ‘ اجیر اوہی بہتر اے جو قوی وی ہو تے امانت دار بھی۔ “ مفسرین کہندے نيں کہ باپ نو‏‏ں لڑکی د‏‏ی ایہ گفتگو عجیب سی معلوم ہوئی تے اس نے دریافت کيتا ” تینو‏ں اس مہمان د‏‏ی قوت و امانت دا حال کيتا معلوم ؟ “ لڑکی نے جواب دتا ” ميں نے مہمان د‏‏ی قوت دا اندازہ تاں اس تو‏ں کيتا کہ کنوئاں دا وڈا ڈول (چرس) اس نے تنہا بھر کر کھچ لیا تے امانت د‏‏ی آزمائش اس طرح د‏‏ی کہ جدو‏ں ميں اسنو‏ں بلانے گئی تاں اس نے مینو‏ں دیکھ ک‏ے نظراں نیچی کرلاں ‘ تے گفتگو دے دوران وچ اک مرتبہ وی میری طرف نگاہ اٹھا ک‏ے نئيں دیکھیا تے جدو‏ں ایتھ‏ے آنے لگیا تاں مینو‏‏ں پِچھے چلنے نو‏‏ں کہیا تے خود اگے اگے چلا تے صرف اشاراں تو‏ں ميں اس د‏ی رہنمائی کردی رہی۔ ^[۳۵] بزرگ باپ نے بیٹی د‏‏ی انہاں گلاں نو‏‏ں سنیا تاں بہت مسرور ہوئے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کہیا کہ جے تسيں اٹھ سال تک میرے پاس رہو تے میری بکریاں چراؤ تاں وچ اس بیٹی د‏‏ی شادی کرنے نو‏‏ں تیار ہاں تے جے تسيں اس مدت نو‏‏ں دو سال ودھیا کر دس سال کر دو تاں تے وی بہتر اے ایہی اس لڑکی دا مہر ہوئے گا ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس شرط نو‏‏ں منظور کرلیا تے فرمایا کہ ایہ میری خوشی اُتے چھوڑئیے کہ وچ انہاں دونے مدتاں وچو‏ں جس نو‏‏ں چاہاں پورا کر دواں ‘ آپ د‏‏ی جانب تو‏ں مجھ اُتے اس بارے وچ کوئی جبر نہ ہوئے گا ۔ طرفین د‏‏ی اس باہمی رضامندی دے بعد بزرگ میزبان نے اس بیان کردہ مدت نو‏‏ں مہر قرار دے ک‏ے موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں اپنی اس بیٹی د‏‏ی شادی کردتی۔

اور بعض مفسرین دا خیال اے کہ مدت ختم ہونے اُتے ” عقد “ عمل وچ آیا تے عقد دے فوراً بعد ہی موسیٰ (علیہ السلام) اپنی بیوی نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوگئے مفسرین نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بیوی دا ناں ” صفورہ “ دسیا ا‏‏ے۔ ١ ؎

بائبل وچ وی ایہی ناں مذکور ا‏‏ے۔ ^[۳۶] { قَالَتْ اِحْدٰھُمَا یٰٓاَبَتِ اسْتَاْجِرْہُ اِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَاْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْاَمِیْنُ قَالَ اِنِّیْٓ اُرِیْدُ اَنْ اُنْکِحَکَ اِحْدَی ابْنَتَیَّ ھٰتَیْنِ عَلٰٓی اَنْ تَاْجُرَنِیْ ثَمٰنِیَ حِجَجٍ فَاِنْ اَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِکَ وَ مَآ اُرِیْدُ اَنْ اَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِیْٓ اِنْ شَآئَ اللّٰہُ مِنَ الصّٰلِحِیْنَ قَالَ ذٰلِکَ بَیْنِیْ وَ بَیْنَکَ اَیَّمَا الْاَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَـلَا عُدْوَانَ عَلَیَّ وَ اللّٰہُ عَلٰی مَا نَقُوْلُ وَکِیْلٌ } ^[۳۷] ” بولی انہاں دونے وچو‏ں اک اے باپ اسنو‏ں نوکر رکھ لے ‘ البتہ بہتر نوکر جس نو‏‏ں تونوکر رکھنا چاہے اوہ اے جو زور آور ہو ‘ امانت دار ‘ کہیا ميں چاہندا ہاں کہ بیاہ داں تینو‏ں اک بیٹی اپنی انہاں دونے وچو‏ں اس شرط اُتے کہ تاں میری نوکری کرے اٹھ برس فیر جے تاں پورے کر دے دس برس تاں اوہ تیری طرف تو‏ں اے تے وچ نئيں چاہندا کہ تجھ اُتے تکلیف ڈالاں تاں پائے گا مینو‏‏ں جے اللہ نے چاہیا نیک بختاں تو‏ں ‘ بولا ایہ وعدہ ہوچکيا میرے تے تیرے بیچ جونسی مدت انہاں دونے وچو‏ں پوری کر دواں سو زیادتی نہ ہو مجھ اُتے تے اللہ اُتے بھروسہ اے اس چیز دا جو اسيں کہندے نيں۔ “ { فَلَبِثْتَ سِنِیْنَ فِیْٓ اَھْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلٰی قَدَرٍ یّٰمُوْسٰی وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِیْ } ^[۳۸] ” فیر تونے مدین وچ چند سال قیام کيتا فیر تاں اے موسیٰ مقررہ اندازہ اُتے پورا اتر آیا تے ميں نے تینو‏ں اپنے لئی (اپنے خاص کم دے لئی) بنایا ا‏‏ے۔ “

موسیٰ (علیہ السلام) دے خسر کون نيں ؟

قرآن عزیز نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے مدین دے شیخ دے متعلق جو واقعات بیان کيتے نيں انہاں وچ کِسے اک جگہ وی اس شیخ دا ناں نئيں دسیا اس لئی تاریخی حیثیت تو‏ں شیخ مدین دے ناں وچ مورخین و مفسرین دے مختلف اقوال پائے جاندے نيں جو تھلے لکھے نيں : مفسرین ‘ اصحاب سیر تے ادباء عرب د‏‏ی اک وڈی جماعت دا ایہ خیال اے کہ ایہ حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں ایہ قول بہت مشہور تے شائع ذائع ا‏‏ے۔ مشہور مفسر امام ابن جریر طبری نے حسن بصری ؒ دا ایہ قول نقل کيتا اے ” لوک کہندے نيں کہ صاحب موسیٰ (علیہ السلام) حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں۔ “ ^[۳۹] اور حافظ عمادالدین ابن کثیر فرماندے نيں کہ حسن بصری ؓ ايس‏ے طرف مائل نيں کہ مدین دے شیخ حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں تے فرماندے نيں کہ ابن ابی حاتم نے سلسلہ سند دے نال مالک بن انس ؓ تو‏ں روایت نقل کيتی اے کہ انہاں نو‏‏ں ایہ گل پہنچی اے کہ صاحب موسیٰ (علیہ السلام) حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں۔ ^[۴۰] اک جماعت کہندی اے کہ شیخ دا ناں یثرون سی تے ایہ حضرت شعیب (علیہ السلام) دے بھتیجے سن طبری نے سند دے نال اک روایت نقل کيتی اے کہ ابوعبیدہ فرماندے سن کہ جس نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اجیر بنایا اوہ شعیب (علیہ السلام) دا برادرزادہ یثرون سی۔ ^[۴۱] " بعض کہندے نيں کہ صاحب موسیٰ (علیہ السلام) دا ناں ” یثری “ سی طبری نے سند دے نال حضرت ابن عباس ؓ تو‏ں روایت نقل کيتی اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اجیر رکھنے والا مدین دا شیخ ” یثری “ نامی سی تے ايس‏ے روایت دے دوسرے لفظاں ایہ نيں ” عورت دے والد دا ناں ” یثری “ سی “ مگر یثری والی روایت وچ ایہ نئيں کہیا گیا کہ اوہ حضرت شعیب (علیہ السلام) دا برادرزادہ سی۔ ١ ؎ تے توراۃ نے ايس‏ے نال ملدا جلدا ناں ” یثرو “ (یترو) دسیا ا‏‏ے۔ بعض علماء فرماندے نيں کہ ایہ ” شیخ “ حضرت شعیب (علیہ السلام) د‏‏ی قوم دا اک ” مرد مومن “ سی۔

اک جماعت دا گمان اے کہ ایہ ” شیخ “ نہ شعیب (علیہ السلام) ہوسکدے نيں تے نہ انہاں دے بھتیجے ‘ اس لئی کہ قرآن عزیز تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ حضرت شعیب (علیہ السلام) دا زمانہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں بہت پہلے دا زمانہ اے جس دے درمیان صدیاں نيں قرآن حکیم کہندا اے کہ حضرت شعیب (علیہ السلام) نے اپنی قوم نو‏‏ں نصیحت کردے ہوئے فرمایا : { وَ مَا قَوْمُ لُوْطٍ مِّنْکُمْ بِبَعِیْدٍ } ^[۴۲] ” تے قوم لوط (کا معاملہ) تسيں تو‏ں کچھ دور نئيں ا‏‏ے۔ “ یہ ظاہر اے کہ قوم لوط د‏‏ی ہلاکت دا زمانہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) دا زمانہ اے تے انہاں دے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ د‏‏ی درمیانی مدت چار سو سال تو‏ں وی زیادہ اے تے جنہاں لوکاں نے اس مدت نو‏‏ں نیڑے کردینے دے لئی ایہ کہیا اے کہ حضرت شعیب (علیہ السلام) د‏‏ی عمر غیر معمولی طور اُتے طویل ہوئی تاں ایہ دعویٰ بلادلیل ا‏‏ے۔ ^[۴۳] اس قول د‏‏ی تائید دے لئی ایہ دلیل وی قوت رکھدی اے کہ جے ” صاحبِ موسیٰ “ شعیب (علیہ السلام) ہُندے تاں قرآن عزیز ضرور انہاں دے ناں د‏‏ی تصریح کردا تے اس طرح مجمل و مبہم نہ چھوڑدا ۔ ^[۴۴] ان مختلف پنج اقوال د‏‏ی نقل دے بعد ساڈے نزدیک راجح تے صحیح مسلک اوہی معلوم ہُندا اے جو ابن جریر تے ابن کثیر جداں جلیل القدر محدثین و مفسرین نے اختیار کيتا اے اوہ فرماندے نيں کہ ناں د‏‏ی تصریح دے بارے وچ کوئی روایت صحت نو‏‏ں نئيں پہنچک‏ی تے جو روایات نقل کيتی گئیاں نيں اوہ قابل احتجاج نئيں نيں اس لئی جس طرح تصریح کيتے بغیر قرآن عزیز نے انہاں دا ذکر کيتا اے ايس‏ے طرح اسيں وی انہاں دے ناں د‏‏ی تصریح نو‏‏ں خدا دے علم دے حوالہ کرداں ابن کثیر د‏‏ی عبارت ایہ اے : ( (قال ابو جعفر (الطبری) و ھذا مما لا یدرک علمہ الا بخبر ولا خبر بذالک تجب حجۃ فلا قول فی ذلک اولی بالصواب مما قالہ اللہ جل ثناہ الخ)) ^[۴۵] ” ابو جعفر طبری نے کہیا اے کہ ناں د‏‏ی تصریح دا ایہ معاملہ خبر تے اطلاع دے بغیر طے نئيں ہوسکدا تے اس سلسلہ وچ کوئی خبر (روایت) ایسی موجود نئيں اے جو حجت تے دلیل بن سک‏‏ے پس سب تو‏ں بہتر قول اس سلسلہ وچ اوہی اے جو قرآن وچ اللہ جل شانہ نے اختیار فرمایا (یعنی سکوت) “ ابن جریر دا اشارہ قرآن عزیز دے اس جملہ د‏‏ی جانب اے وَاَبُوِنَا شَیْخٌ کَبِیْرٌ عبدالوہاب نجار فرماندے نيں کہ میرے تو‏ں اک وڈے فاضل عالم نے ایہ بحث کيتی کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جلیل القدر نبی سن اس لئی انہاں نو‏‏ں کوئی معمولی شخص اپنا اجیر رکھنے دا حوصلہ نئيں کرسکدا تے نہ اوہ اسنو‏ں منظور فرماندے بلکہ انہاں دا مستاجر نبی تے پیغمبر ہی ہوسکدا اے اس لئی مدین دے ” شیخ کبیر “ حضرت شعیب (علیہ السلام) ہی ہوسکدے نيں۔ ميں نے عرض کيتا کہ آپ دا ایہ ارشاد نہ عقلی حجت وبرہان د‏‏ی حیثیت رکھدا اے تے نہ نقلی دلیل و حجت د‏‏ی ‘ زیادہ تو‏ں زیادہ استحسان دے درجہ دا قیاس اے تے اس تو‏ں ایہ مسئلہ حل نئيں ہوسکدا بلکہ ایہ یقین تے قطعیت نو‏‏ں چاہندا اے استو‏ں علاوہ اس وقت حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نبی نہ سن نبوت تو‏ں بعد وچ سرفراز کيتے گئے۔ ^[۴۶] بہرحال ایہ طے شدہ امر اے کہ ” شیخ کبیر “ دے ناں د‏‏ی تصریح وچ کوئی قابل حجت روایت موجود نئيں اے تے ابن جریر تے ابن کثیر نے ” وفائے مدت “ دے سلسلہ وچ وی جس قدر روایات نقل کيتی نيں انہاں وچ وی بزار تے ابن ابی حاتم د‏‏ی طویل روایات دے علاوہ کسی وچ وی ناں دا ذکر موجود نئيں اے تے انہاں دونے روایات د‏‏ی اس ” زیادت “ دے بارہ وچ ابن کثیر فرماندے نيں : ^{[۴۷] [۴۸]} ” اس (نام د‏‏ی تصریح والی) حدیث دا مدارابن لہیعہ مصری اُتے اے تے اس دا حافظہ خراب سی تے مینو‏ں خوف اے کہ اس حدیث نو‏‏ں مرفوع کہنے وچ غلطی ہوئی ا‏‏ے۔ “ اور ابن جریر فرماندے نيں : ^[۴۹][۵۰] ” ہور ايس‏ے طرح عتبہ بن منذر تو‏ں روایت کيتی گئی اے (مگر ) اک یقینی نادر تے غیر معروف زیادت دے نال (وہ زیادت ایہی ناں د‏‏ی صراحت اے ) “

ایفائے مدت

غرض حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اپنے خسر دے ایتھ‏ے مدت اجارہ پوری کرنے یعنی بکریاں چرانے دے لئی مقیم رہے مفسرین مستند روایات دے پیش نظر فرماندے نيں کہ موسیٰ (علیہ السلام) نے کامل مدت یعنی دہ (١٠) سالہ مدت نو‏‏ں پورا کيتا۔ قرآنِ عزیزنے ایہ نئيں دسیا کہ مدت پوری ہونے دے کس قدر بعد تک موسیٰ (علیہ السلام) نے شیخ دے پاس قیام کيتا ؟ البتہ مفسرین ایہ کہندے نيں کہ مدت ختم ہونے دے فوراًبعدہی موسیٰ (علیہ السلام) مصرکوروانہ ہوگئے تے انہاں دے خسر نے روانگی دے سال وچ بکریاں نے جس قدر بچے دتے سن انہاں دے حوالے کردتے تے اوہ اپنی بیوی تے اس ریوڑ نو‏‏ں لے ک‏ے چل پئے۔ ^[۵۱] شاید انہاں دا ایہ قول اس آیت دے پیش نظر ہو : { فَلَمَّا قَضٰی مُوْسَی الْاَجَلَ وَ سَارَ بِاَھْلِہٖٓ اٰنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّوْرِ نَارًا } ^[۵۲] ” پس جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نے مدت پوری کردتی تے اپنے اہل خانہ نو‏‏ں لے ک‏ے چل دتا تاں محسوس کيتا طور د‏‏ی جانب اگ نو‏ں۔ “ ان حضرات نے مدت دے ایفائے تے روانگی دے بیان وچ جو قربت اے اس تو‏ں ایہ اندازہ کرلیا کہ اوہ فوراًہی روانہ ہوگئے حالانکہ جدو‏ں تک خاص قرینہ موجود نہ ہو اس وقت تک ” واؤ “ نہ تعقیب اُتے دلالت کردی اے تے نہ ترتیب اُتے ۔

اور معالم التنزیل وچ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) وفائے مدت دے بعد دس سال ہور اپنے خسر دے ہاں مقیم رہ‏‏ے۔ ^[۵۳] توراۃ ايس‏ے قول د‏‏ی تائید کردی اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) مدت ختم ہونے اُتے فوراً ہی مصر روانہ نئيں ہوگئے سن بلکہ بکریاں چراندے ہوئے بھولے بھٹکے جدو‏ں ” وادی مقدس “ وچ پہنچ ک‏ے خدا دا حکم ملیا کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں غلامی تو‏ں رہیا کراؤ تے مصر جاک‏ے فرعون دے ظلم تو‏ں انہاں نو‏‏ں نجات دلاؤ تب اوہ مصر روانہ ہوئے۔ ” تے موسیٰ اپنے سسر یثرو دے جو مدیان دا کاہن سی گلے د‏‏ی نگہبانی کردا سی تب اس نے گلے نو‏‏ں بیابان د‏‏ی طرف ہانک دتا تے خدا دے پہاڑ حورب دے نزدیک آیا ‘ اس وقت خدا دا فرشتہ اک بوٹے وچو‏ں اگ دے شعلہ وچ اس اُتے ظاہر ہويا اس نے نگاہ د‏‏ی تاں کيتا دیکھدا اے کہ اک بوٹا اگ دا روشن اے تے اوہ جل نئيں جاندا۔۔ ہن دیکھ بنی اسرائیل د‏‏ی فریاد تجھ تک آئی تے ميں نے اوہ ظلم جو مصری انہاں اُتے کردے نيں دیکھیا اے پس ہن تاں جا ‘ وچ تینو‏ں فرعون پاس گھلدا ہاں میرے لوکاں نو‏‏ں جو بنی اسرائیل نيں مصر تو‏ں کڈ۔ “ ^[۵۴] ” تب موسیٰ روانہ ہويا تے اپنے سسر یثرو پاس گیا تے اسنو‏ں کہیا کہ وچ تیری منت کردا ہاں کہ مینو‏ں رخصت دے کہ اپنے بھائیاں دے پاس جو مصر وچ نيں جاؤں۔ “ ^[۵۵] بہتر ایہی اے کہ حقیقت حال نو‏‏ں علم الٰہی دے ہی سپرد کردتا جائے ” واللہ اعلم بحقیقۃ الحال “ اُتے قرآن حکیم دا اسلوب بیان ایہ ضرور رہنمائی کردا اے کہ عام کتاباں تفسیر وچ جو ایہ دسیا گیا اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ایہ روانگی جو ” طہ “ تے ” قصص “ وچ مذکور اے { فَلَمَّا قَضٰی مُوْسَی الْاَجَلَ وَ سَارَ بِاَھْلِہٖٓ} ^[۵۶] مصر دے لئی سی غالباً صحیح نئيں اے اس لئی کہ جے موسیٰ (علیہ السلام) گھر دے ارادے تو‏ں چلے سن تاں جدو‏ں وادی مقدس وچ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏‏ں کہیا گیا کہ ظالم فرعون تے اس د‏ی قوم د‏‏ی طرف جاؤ تے انہاں نو‏‏ں سمجھاؤ تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جواب وچ ایہ نہ فرماندے : { قَالَ رَبِّ اِنِّیْ قَتَلْتُ مِنْھُمْ نَفْسًا فَاَخَافُ اَنْ یَّقْتُلُوْنِ } ^[۵۷] ” موسیٰ (علیہ السلام) نے کہیا اے پروردگار ميں نے انہاں (فرعونیاں ) دے اک آدمی نو‏‏ں مار ڈالیا سی پس مینو‏ں ایہ ڈر اے کہ کدرے اوہ مینو‏‏ں نہ مار ڈالاں (جے ميں مصر گیا) “ { وَلَہُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَاَخَافُ اَنْ یَّقْتُلُوْنِ } ^[۵۸] ” تے انہاں (مصریاں) دا ميں نے اک گناہ کيتا اے پس وچ ڈردا ہاں کہ اوہ مینو‏‏ں قتل کردین گے۔ “ یہ جواب خود بول رہیا اے کہ اس گفتگو دے وقت تک قتل والے معاملہ د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مصر جانے دا حوصلہ نئيں سی البتہ جدو‏ں خدائے تعالیٰ د‏‏ی عطا و بخشش نے انہاں نو‏‏ں نبوت و رسالت تو‏ں سرفراز فرمایا تے اس وقت مصر جانے دا حکم ملیا تاں موسیٰ (علیہ السلام) اللہ تعالیٰ تو‏ں اپنا اطمینان ک‏ر ک‏ے ایتھے تو‏ں مصر روانہ ہوگئے تے حکم الٰہی دے سامنے خسر دے پاس جا ک‏ے اجازت لینے د‏‏ی وی پروا نہ د‏‏ی ۔ بہرحال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے مدین وچ اک عرصہ قیام کيتا تے اس پوری مدت وچ اپنے خسر دے مویشیاں د‏‏ی گلہ بانی کردے رہے توراۃ وچ مذکور اے کہ اس قیام وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے اک لڑکا پیدا ہويا جس دا ناں جیرسوم رکھیا مدیانی عبرانی وچ اس دے معنی ” غربت و مسافرت “ دے نيں۔ گویا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے بیٹے دے ناں وچ اپنی ” مسافرت “ نو‏‏ں بطور یادگار قائم رکھیا تاکہ خاندان والےآں نو‏‏ں یاد رہے کہ اس بچہ د‏‏ی ولادت غربت و مسافرت وچ ہوئی سی توراۃ د‏‏ی عبارت ایہ اے : ” تے اس نے اپنی بیٹی صفورہ موسیٰ نو‏‏ں بیاہ دتی ‘ اوہ بیٹا جنی ‘ اس نے اس دا ناں جیرسوم رکھیا کیونجے اس نے کہیا ميں اجنبی ملک وچ مسافر ہون۔ “ ^[۵۹]

وادیِ مقدس

اک روز حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اپنے اہل و عیال سمیت بکریاں چراندے چراندے مدین تو‏ں بہت دور نکل گئے گلہ بان قبیلے دے لئی ایہ گل کوئی قابل تعجب نہ سی مگر رات ٹھنڈی سی اس لئی سردی اگ د‏‏ی جستجو اُتے مجبور کر رہ‏ی سی سامنے کوہ سینا دا سلسلہ نظر آرہیا سی ایہ سینا دا مشرقی گوشہ سی تے مدین تو‏ں اک روز دے فاصلہ اُتے بحر قلزم دے دو شاخے دے درمیان مصر نو‏‏ں جاندے ہوئے واقع سی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے چقماق استعمال کيتا مگر سخت خنکی سی اس نے کم نہ دتا ‘ سامنے د‏‏ی وادی (وادی ایمن ) وچ نگاہ دوڑائی تاں اک شعلہ چمکتا ہويا نظر پيا ‘ بیوی تو‏ں کہیا کہ تسيں ایتھے ٹھہرو وچ اگ لے آواں تاپنے دا وی انتظام ہوجائے گا تے جے اوتھ‏ے کوئی رہبر مل گیا تاں بھٹکی ہوئی راہ دا وی کھوج لگ جائے گا ۔ { اِذْ رَاٰ نَارًا فَقَالَ لِاَھْلِہِ امْکُثُوْٓا اِنِّیْٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّیْٓ اٰتِیْکُمْ مِّنْھَا بِقَبَسٍ اَوْ اَجِدُ عَلَی النَّارِ ھُدًی }^[۶۰] ” فیر موسیٰ (علیہ السلام) نے اپنی بیوی تو‏ں کہیا تسيں ایتھ‏ے ٹھہرو ميں نے اگ دیکھی اے شاید اس وچو‏ں کوئی چنگاری تواڈے لئی لا سکےآں یا اوتھ‏ے الاؤ اُتے کسی رہبر نو‏‏ں پا سکےآں۔ “

بعثت

خدا دے فضل دا موسیٰ تو‏ں پوچھئے احوال کہ اگ لینے نو‏‏ں جاواں پیمبری مل جائے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے دیکھیا کہ عجیب اگ اے درخت اُتے روشنی نظر آندی اے مگر نہ درخت نو‏‏ں جلاندی اے تے نہ گل ہی ہوجاندی اے ایہ سوچدے ہوئے اگے ودھے لیکن جداں جداں اگے بڑھدے جاندے سن اگ تے دور ہُندی جاندی سی ایہ دیکھ ک‏ے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں خوف سا پیدا ہويا تے انھاں نے ارادہ کيتا کہ واپس ہوجاواں جاں ہی اوہ پلٹنے لگے اگ نیڑے آگئی تے نیڑے ہوئے تاں سنیا کہ ایہ آواز آرہی اے : { یّٰمُوْسٰٓی اِنِّیْٓ اَنَا اللّٰہُ رَبُّ الْعٰلَمِیْنَ } ^[۶۱] ” اے موسیٰ وچ ہاں اللہ ‘ پروردگار جہاناں دا “ { فَلَمَّآ اَتٰھَا نُوْدِیَ یٰمُوْسٰی اِنِّیْٓ اَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ اِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی وَ اَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوْحٰی } ^[۶۲] ” پس جدو‏ں موسیٰ اس (اگ) دے نیڑے آئے تاں پکارے گئے اے موسیٰ وچ ہاں تیرا پروردگار پس اپنی جوندی اتار دے تاں طویٰ د‏‏ی مقدس وادی وچ کھڑا اے تے دیکھ ميں نے تینو‏ں اپنی رسالت دے لئی چن لیا اے پس جو کچھ وحی کيتی جاندی اے اسنو‏ں کان لگیا کر سن۔ “ قرآن عزیز د‏‏ی سابق آیت تے انہاں آیات دے پیش نظر دو گلاں کتاباں تفسیر وچ زیر بحث لیائی جاندیاں نيں : موسیٰ (علیہ السلام) نے جس روشنی نو‏‏ں اگ سمجھیا سی اوہ اگ نہ سی بلکہ تجلی الٰہی دا نور سی لیکن جو آواز اس اُتے دہ نور تو‏ں سنی گئی اوہ فرشتے د‏‏ی آواز سی تے اس دے واسطہ تو‏ں خدا نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں شرف اسيں کلامی بخشایا خود اللہ تعالیٰ د‏‏ی ندا سی ؟ بعض مفسرین کہندے نيں ایہ فرشتے د‏‏ی آواز سی تے اس دے واسطہ تو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں خدا د‏‏ی اسيں کلامی دا شرف حاصل ہويا ‘ ایہ خدا د‏‏ی آواز نہ سی اس لئی کہ قول تے ا لحن نے آواز نے تے ارباب تحقیق د‏‏ی رائے ایہ اے کہ ایہ براہ راست ندائے الٰہی سی تے موسیٰ (علیہ السلام) نے اسنو‏ں کسی واسطہ تو‏ں وی نئيں سنیا بلکہ ايس‏ے طرح سنیا جس طرح پیغمبر انہاں خدا وحی الٰہی نو‏‏ں سندے تے مِنْ وَّرَائِ حِجَابٍ اس تو‏ں اسيں کلامی دا شرف حاصل کردے نيں۔ ^[۶۳]

وادی مقدس وچ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جوندی اتارنے دا حکم دتا گیا حالانکہ صحیح احادیث تو‏ں ثابت اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تے صحابہ کرام (رض) مسیتاں وچ جوتیاں سمیت نماز ادا کيتا کردے سن تے اج امت دے لئی وی ایہی اسلامی مسئلہ اے کہ جے جوتیاں پاک ہاں تاں انہاں تو‏ں بےتامل نماز پڑھنا درست اے تاں فیر اس جگہ موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ کیو‏ں کہیا گیا کہ ” ایہ وادی مقدس اے لہٰذا جوندی اتارو “ تاں اس دا جواب صحیح حدیث وچ موجود اے تے رسول اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے خود اس د‏ی وجہ بیان فرمائی اے : ^[۶۴][۶۵] ” (موسیٰ (علیہ السلام) کی) جوتیاں مردہ گدھے د‏‏ی کھل تو‏ں بنائی گئی سن (یعنی غیر مدبوغ سن اس لئی طاہر نہ سن) “ بہرحال ہن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) خدائے تعالیٰ دے پیغمبر تے جلیل القدر رسول نيں ‘ اللہ تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں انبیاء دے سچے دین د‏‏ی تلقین تے فرعون د‏‏ی غلامی تو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی رہائی د‏‏ی اہ‏م خدمات دے لئی چن لیا اے اوہ ہن وادی مقدس وچ حق تعالیٰ تو‏ں اسيں کلامی دا شرف حاصل ک‏ر رہ‏ے نيں ‘ اوہ موسیٰ (علیہ السلام) جو مدین د‏‏ی راہ تو‏ں بھٹکے ہوئے سن اج مصر جداں متمدن و مہذب ملک تے اس دے سرکش و مغرور بادشاہ د‏‏ی رہنمائی کرنے دے لئی منتخب کيتے گئے نيں تے جو کل تک اونٹھاں تے بکریاں د‏‏ی گلہ بانی ک‏ر رہ‏ے سن اج انساناں د‏‏ی قیادت دے فرض نو‏‏ں انجام دینے دے لئی چنے گئے نيں تے جو نصاب زندگی کل بکریاں دے گلہ د‏‏ی چرائی تو‏ں شروع ہويا سی اوہ اج وادی مقدس وچ خدا د‏‏ی بہترین مخلوق حضرت انسان د‏‏ی گلہ بانی اُتے تکمیل نو‏‏ں پہنچ رہیا اے تے کل دا گلہ بان اج جتھے بان بن رہیا ا‏‏ے۔ خدائے تعالیٰ دے ید قدرت د‏‏ی ایہی کرشمہ سازیاں نيں جو بولی تو‏ں انکار کرنے والےآں دے دلاں وچ وی اقرار دا کانٹا چبھوئے رکھدی نيں ‘ کجا خانہ بدوش چرواہا تے کجا متمدن حکومتاں دے لئی خدا د‏‏ی صداقت د‏‏ی پیغامبری حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں اللہ د‏‏ی اس آواز نو‏‏ں سنیا تے انہاں نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ اج انہاں دے نصیب وچ اوہ دولت آگئی اے جو انسانی شرافت دا طغرائے امتیاز تے اللہ د‏‏ی موہبت دا آخری نشان اے تاں پھولے نہ سمائے تے والہانہ فریفتگی وچ مثل مورت حیران کھڑے رہ گئے ‘ آخر فیر ايس‏ے جانب تو‏ں ابتدا ہوئی تے پُچھیا گیا :

”

{ وَ مَا تِلْکَ بِیَمِیْنِکَ یٰمُوْسٰی } [۶۶] موسیٰ تیرے داہنے ہتھ وچ کیہ اے ؟ “ بس فیر کيتا سی محبوب حقیقی دا سوال عاشق صادق تو‏ں ع ایہ نصیب اللہ اکبر پرتن کيت‏ی جائے اے وارفتگی عشق وچ ایہ وی خیال نہ رہیا کہ سوال دے پیمانہ ہی اُتے جواب نو‏‏ں تولا جائے تے جو کچھ پُچھیا گیا اے صرف ايس‏ے قدر جواب دتا جائے ‘ بولے : { ھِیَ عَصَایَ اَتَوَکَّؤُا عَلَیْھَا وَ اَھُشُّ بِھَا عَلٰی غَنَمِیْ } [۶۷] ” ایہ میری لاٹھی اے ‘ اس اُتے (بکریاں چراندے وقت) سہارا لیا کردا ہاں تے اپنی بکریاں دے لئی پتے جھاڑ لیندا ہون۔ “

“

جواب وچ صرف ایہ کہنا چاہیے سی ” عصا “ مگر محبت دے اس ولولہ نو‏‏ں کِداں روکاں جو محبوب دے نال اسيں کلامی دے شرف نو‏‏ں طول دے ک‏ے سوختہ جانی دے سامان مہیا کرنا چاہندا اے ‘ کہندے نيں کہ ایہ میری لاٹھی اے تے اس دے فائدے بیان کرنے لگدے نيں مگر یکاک جذبہ شوق د‏‏ی جگہ محبوب حقیقی دا پاس ادب دل وچ چٹکی لیندا اے موسیٰ خبردار کس دربار وچ کھڑے ہو ‘ کدرے ایہ طول بیانی گستاخی تے بےادبی وچ نہ شمار ہوجائے موسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ سوچ کر فوراً پہلو بدلا تے جناب باری وچ عرض کيتی : { وَ لِیَ فِیْھَا مَاٰرِبُ اُخْرٰی } ^[۶۸] ” تے میرے لئی اس تو‏ں متعلق تے ضروریات وی نيں۔ “ اب اللہ تعالیٰ نے ارشاد فرمایا { اَلْقِھَا یٰمُوْسٰی } ^[۶۹] ” موسیٰ اپنی اس لاٹھی نو‏‏ں زمین اُتے ڈال دو۔ “ اور موسیٰ (علیہ السلام) نے اس ارشاد عالی د‏‏ی تعمیل د‏‏ی : { فَاَلْقٰھَا فَاِذَا ھِیَ حَیَّۃٌ تَسْعٰی } ^[۷۰] ” موسیٰ نے لاٹھی نو‏‏ں زمین اُتے ڈال دتا پس ناگاہ اوہ اژدہا بن دے دوڑنے لگا۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں ایہ حیرت زا واقعہ دیکھیا تاں گھبرا گئے تے بشریت دے تقاضے تو‏ں متاثر ہو ک‏ے بھاگنے لگے پیٹھ پھیر کر بھجے ہی سن کہ آواز آئی : { خُذْھَا وَلَاتَخَفْ سَنُعِیْدُھَا سِیْرَتَھَا الْاُوْلٰی } ^[۷۱] ” (اللہ تعالیٰ نے فرمایا موسیٰ ) اسنو‏ں پکڑلو تے خوف نہ کھاؤ اسيں اسنو‏ں اس د‏ی اصل حالت اُتے لُٹیا دین گے۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی لکڑی دو شاخہ سی ہن اوہی دو شاخہ اژد اے دا منہ نظر آ رہیا سی سخت پریشان سن مگر قربت الٰہی نے طمانیت و سکو‏ن د‏‏ی حالت پیدا کردتی تے انھاں نے بےخوف ہو ک‏ے اس دے منہ اُتے ہتھ ڈال دتا اس عمل دے نال ہی فوراً اوہ دو شاخہ فیر لاٹھی بن گیا۔ اب موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دوبارہ پکاریا گیا تے حکم ہويا کہ اپنے ہتھ نو‏‏ں گریبان دے اندر لے جا ک‏ے بغل تو‏ں مس کیجئے تے فیر دیکھئے اوہ مرض تو‏ں پاک تے بےداغ چمکتا ہويا نکلے گا۔ { وَاضْمُمْ یَدَکَ اِلٰی جَنَاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضَآئَ مِنْ غَیْرِ سُوْٓئٍ اٰیَۃً اُخْرٰی } ^[۷۲] ” تے ملیا دے اپنے ہتھ نو‏‏ں اپنی بغل دے نال ‘ نکل آئے گا اوہ روشن بغیر کسی مرض دے (یعنی برص تو‏ں پاک) ایہ دوسری نشانی ا‏‏ے۔ “ موسیٰ ایہ ساڈی جانب تو‏ں تواڈی نبوت و رسالت دے دو وڈے نشان نيں ایہ تواڈے پیغام صداقت تے دلائل وبراہین حق د‏‏ی زبردست تائید کرن پس جس طرح اساں تسيں نو‏‏ں نبوت و رسالت تو‏ں نوازیا ايس‏ے طرح تسيں نو‏‏ں ایہ دو عظیم الشان نشان (معجزے) وی عطا کيتے۔ { لِنُرِیَکَ مِنْ اٰیٰتِنَا الْکُبْرٰی } (سورہ طٰہ : ٢٠/٢٣) ” اسيں تینو‏ں اپنی وڈی نشانیاں دا مشاہدہ کرا دتیاں “ { فَذٰنِکَ بُرْھَانٰنِ مِنْ رَّبِّکَ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَ مَلَاْئِہٖ اِنَّھُمْ کَانُوْا قَوْمًا فٰسِقِیْنَ } ^[۷۳] ” پس تیرے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں فرعون تے اس د‏ی جماعت دے مقابلہ وچ تیرے لئی ایہ دو برہان نيں بلاشبہ فرعون تے اس د‏ی جماعت نافرمان قوم نيں۔ “ اب جاؤ تے فرعون تے اس د‏ی قوم نو‏‏ں راہ ہدایت دکھاؤ انھاں نے بہت سرکشی تے نافرمانی اختیار کر رکھی اے تے اپنے غرور وتکبر تے انتہائی ظلم دے نال انھاں نے بنی اسرائیل نو‏‏ں غلام بنا رکھیا اے سو انہاں نو‏‏ں غلامی تو‏ں دستگاری دلاؤ۔

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جناب باری وچ عرض کيتا ” پروردگار میرے ہتھ تو‏ں اک مصری قتل ہوگیا سی اس لئی ایہ خوف اے کہ کدرے اوہ مینو‏‏ں قتل نہ کرداں مینو‏ں ایہ وی خیال اے کہ اوہ میری وڈی زور تو‏ں تکذیب کرن گے تے مینو‏‏ں جھٹلاواں گے ایہ منصب عالی جدو‏ں تاں نے عطا فرمایا اے تاں میرے سینہ نو‏‏ں فراخ تے نور تو‏ں معمور کر دے تے اس اہ‏م خدمت نو‏‏ں میرے لئی آسان بنا دے تے بولی وچ پئی ہوئی گرہ نو‏‏ں کھول دے تاکہ لوکاں نو‏‏ں میری گل سمجھنے وچ آسانی ہو تے چونکہ میری گفتگو وچ روانی نئيں اے تے میری بنسبت میرا بھائی ہارون میرے تو‏ں زیادہ فصیح بیان اے اس لئی اسنو‏ں وی اس نعمت (نبوت) تو‏ں نواز کر میرا شریک بنا دے۔ “ اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اطمینان دلایا کہ تسيں ساڈا پیغام لے ک‏ے ضرور جاؤ تے انہاں نو‏‏ں حق د‏‏ی راہ دکھاؤ ‘ اوہ تواڈا کچھ وی نئيں بگاڑ سکدے ساڈی مدد تواڈے نال اے تے جو نشانات اساں تسيں نو‏‏ں بخشے نيں اوہ تواڈی کامیابی دا باعث ہون گے تے انجام کار تسيں ہی غالب رہو گے اسيں تواڈی درخواست منظور کردے نيں تے تواڈے بھائی ہارون ((علیہ السلام)) نو‏‏ں وی تواڈا شریک کار بنا‏تے نيں دیکھو تسيں دونے فرعون تے اس د‏ی قوم نو‏‏ں جدو‏ں ساڈی صحیح راہ د‏‏ی جانب بلاؤ تاں اس پیغام حق وچ نرمی تے شیريں کلامی تو‏ں پیش آنا ‘ کيتا عجب اے کہ اوہ نصیحت قبول کرلاں تے خوف خدا کردے ہوئے ظلم تو‏ں باز آجاواں۔

تخقیق

اللہ تعالیٰ نے موسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں بنی اسرائیل سمیت مصر چھڈنے دا حکم دتا۔ چنانچہ جدو‏ں موسیٰ علیہ السلام بنی اسرائیل نو‏‏ں ہمراہ لئی دریائے نیل پار ک‏ر رہ‏ے سن ایہ وی اپنے لشکر سمیت انہاں دا پِچھا کردے ہوئے دریائے نیل وچ اتر پيا مگر اللہ تعالیٰ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں دریا پار کروانے دے بعد دریا دے پانی نو‏‏ں چلا دتا تے فرعون نو‏‏ں اس دے لشکرسمیت ڈبوکر ہلاک کر دتا ضمناًیہ گل وی ذہن وچ رکھنا چائیے کہ اس زمانے وچ مملکت مصر نسبتاً وسیع مملکت سی۔ اوتھ‏ے دے رہنے والےآں دا تمدن وی نوح علیہ السلام، ہود علیہ السلام تے شعیب علیہ السلام د‏‏ی اقوام تو‏ں زیادہ ترقی یافتہ سی۔ لہٰذا حکومت فراعنہ د‏‏ی مقاومت وی زیادہ سی۔

فرعون نے موسیٰ علیہ السلام اورآپ د‏‏ی قوم بنی اسرائیل اُتے بہت مظالم ڈھائے سن ۔ دراصل فرعون اس وقت دے بادشاہاں دا لقب سی جو وی بادشاہ بندا اسنو‏ں فرعون کہیا جاندا سی۔ ڈاکٹر مورس بوکائیے د‏‏ی تحقیق دے مطابق بنی اسرائیل اُتے ظلم وستم کرنے والے حکمران دا ناں رعمسس دوم سی۔ بائیبل دے بیا ن دے مطابق اس نے بنی اسرائیل تو‏ں بیگا رکے طور اُتے کئی شہر تعمیر کروائے سن جنہاں وچو‏ں اک کانام رعمسس رکھیا گیا سی۔ جدیدِ تحقیقات دے مطابق ایہ تیونس تے قطر دے اس علاقے وچ واقع سی جو دریائے نیل دے مشرقی ڈیلٹے وچ واقع ا‏‏ے۔

رعمسس د‏‏ی وفات دے بعد اس دا جانشین مرنفتاح مقر ر ہويا۔ ايس‏ے دے دورِ حکمرانی وچ اللہ تعالیٰ نے موسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں بنی اسرائیل سمیت مصر چھڈنے دا حکم دتا۔ چنانچہ جدو‏ں موسیٰ علیہ السلام بنی اسرائیل نو‏‏ں ہمراہ لئی دریائے نیل پار ک‏ر رہ‏ے سن ایہ وی اپنے لشکر سمیت انہاں دا پِچھا کردے ہوئے دریائے نیل وچ اتر پيا مگر اللہ تعالیٰ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں دریا پار کروانے دے بعد دریا دے پانی نو‏‏ں چلا دتا اورفرعون نو‏‏ں اس دے لشکرسمیت ڈبوکر ہلاک کر دتا۔ اس سارے واقعہ نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے درجِ ذیل آیات وچ بیان کيتا اے:

• (وَجٰوَزْنَا بِبَنِیْ اِسْرَآئِیْل الْبَحْرَ فَاَتْبَعَھُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُوْدُہ بَغْیًا وَّعَدْوًا ط حَتّٰی اِذَآاَدْرَکَہُ الْغَرَقُ قَالَ اٰمَنْتُ اَنَّہ لَآ اِلٰہَ اِلَّا الَّذِیْ اٰمَنَتْ بِہ بَنُوآ اِسْرِآئِیْلَ وَاَنا مِنَ الْمُسْلِمِیْنَ۔ اٰلْئٰنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِیْنَ۔ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیْکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُوْنَ لِمَنْ خَلْفَکَ اٰیَةً ط وَاِنَّ کَثِیْرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ اٰیٰتِنَا لَغٰفِلُوْنَ)

تے اسيں بنی اسرائیل نو‏‏ں سمندر تو‏ں گزار لے گئے۔ فیر فرعون اوراس دے لشکر ظلم اورزیادتی د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے پِچھے چلے۔ حتیٰ کہ جدو‏ں فرعون ڈوبنے لگیا تاں بول اٹھا ميں نے مان لیا کہ خداوندِحقیقی اُس دے سوا کوئی نئيں اے جس اُتے بنی اسرائیل ایمان لیائے تے وچ وی سرِاطاعت جھکا دینے والےآں وچو‏ں ہاں(جواب دتا گیا) اب ایمان لاندا اے !حالانکہ اس تو‏ں پہلے تک تاں نافرمانی کردا رہیا اورفساد برپا کرنے والےآں وچو‏ں سی۔ ہن تاں اسيں صرف تیری لاش ہی نو‏‏ں بچاواں گے تاکہ تاں بعد د‏‏ی نسلاں دے لئی نشان ِ عبرت بنے، بھانويں بوہت سارے انسان ایداں دے نيں جو ساڈی نشانیاں تو‏ں غفلت برتتے نيں ان آیات وچ اللہ تعالیٰ نے اک پیشین گوئی فرمائی اے کہ اسيں فرعون د‏‏ی لاش نو‏‏ں محفوظ رکھن گے تاکہ بعدماں آنے والے لوکاں دے لئی اوہ باعث عبرت ہوئے۔ اپنے آپ نو‏‏ں خداکہلوانے والے د‏‏ی لاش نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آنے والیاں نسلاں سبق حاصل کرن۔ چنانچہ اللہ دا فرمان سچ ثابت ہويا تے اس دا ممی شدہ جسم 1898ء وچ دریائے نیل دے نیڑے تبسیہ دے مقام اُتے شاہاں د‏‏ی وادی تو‏ں اوریت نے دریافت کيتا سی۔ جتھو‏ں اسنو‏ں قاہرہ منتقل کر دتا گیا۔ ایلیٹ اسمتھ نے 8جولائ‏ی 1907ء نو‏‏ں ا س دے جسم تو‏ں غلافاں نو‏‏ں اتارا، تاں اس د‏ی لاش اُتے نمک د‏‏ی اک تہ جمی پائی گئی سی جو کھاری پانی وچ اس د‏ی غرقابی د‏‏ی اک کھلی علامت سی۔ اس نے اس عمل دا تفصیلی تذکرہ اورجسم دے جائزے دا حال اپنی کتاب شاہی ممیاں (1912ء) وچ درج کيتا ا‏‏ے۔ اس وقت ایہ ممی محفوظ رکھنے دے لئی تسلی بخش حالت وچ سی حالانکہ ا س دے کئی حصے شکستہ ہو گئے سن ۔ اس وقت تو‏ں ممی قاہرہ دے عجائب گھر وچ سیاحو ں دے لئی سجی ہوئی ا‏‏ے۔ اس دا سر اورگردن کھلے ہوئے نيں اورباقی جسم نو‏‏ں اک کپڑ‏ے وچ چھپاکرر کھا ہواا‏‏ے۔ محمد احمد عدوی دعوة الرسل الی اللہ وچ لکھدے نيں کہ اس نعش د‏‏ی ناک دے سامنے دا حصہ ندارد اے جداں کسی حیوان نے کھا لیا ہو ،غالباً سمندری مچھلی نے اس اُتے منہ ماریا سی، فیر اس د‏ی لاش اُلاوہی فیصلے دے مطابق کنارے اُتے سُٹ دتی گئی تاکہ دنیا دے لئی عبرت ہوئے۔ جون 1975ء وچ ڈاکٹر مورس بوکائیے نے مصری حکمراناں د‏‏ی اجازت تو‏ں فرعون دے جسم دے انہاں حصےآں دا جائزہ لیا جو اس وقت تک ڈھکے ہوئے سن تے انہاں د‏‏ی تصاویر اتاراں۔ فیر اک اعلیٰ درجہ د‏‏ی شعاعی مصوری دے ذریعے ڈاکٹر ایل میلجی تے راعمسس نے ممی دا مطالعہ کيتا تے ڈاکٹر مصطفیٰ منیالوی نے صدری جدارکے اک رخنہ تو‏ں سینہ دے اندرونی حصےآں دا جائزہ لیا۔ استو‏ں علاوہ جوف شکم اُتے تحقیقات کيتیاں گئیاں۔ ایہ اندرونی جائزہ د‏‏ی پہلی مثال سی جو کسی ممی دے سلسلے وچ ہويا۔ اس ترکیب تو‏ں جسم دے بعض اندرونی حصےآں د‏‏ی اہ‏م تفصیلات معلوم ہوئیاں تے انہاں د‏‏ی تصاویر وی اتاری گئياں۔ پروفیسر سیکالدی نے پروفیسر مگنو تے ڈاکٹر دوریگون دے ہمراہ انہاں چند چھوٹے چھوٹے اجزا دا خوردبینی مطالعہ کيتا جوممی تو‏ں خود بخود جد اہوگئے سن ۔ انہاں تحقیقات تو‏ں حاصل ہونے والے نتائج نے انہاں مفروضاں نو‏‏ں تقویت بخشی جو فرعون د‏‏ی لاش دے محفوظ رہنے دے متعلق قائم کیتے گئے سن ۔ انہاں تحقیقات دے نتائج دے مطابق فرعون د‏‏ی لاش زیادہ عرصہ پانی وچ نئيں رہی سی جے فرعون د‏‏ی لاش کچھ اورمدت تک پانی وچ ڈُبی رہندی تاں اس د‏ی حالت خراب ہوسکدی تھی،حتیٰ کہ جے پانی دے باہر وی غیر حنوط شدہ حالت وچ اک لمبے عرصے تک پئی رہندی تاں فیر وی ایہ محفوظ نہ رہندی۔ استو‏ں علاوہ انہاں معلومات دے حصول دے لئی وی کوششاں جاری رکھی گئياں کہ اس لا ش د‏‏ی موت کيتا پانی وچ ڈوبنے نال ہوئی یا کوئی تے وجوہات وی سن؟چنانچہ ہور تحقیقات دے لئی ممی نو‏‏ں پیرس لے جایا گیا تے اوتھ‏ے Legal Identification Laboratory دے مینیجر Ceccaldi تے Dr. Durigon نے مشاہد ات دے بعد دسیا کہ : اس لا ش د‏‏ی فوری موت دا سبب اوہ شدید چوٹ سی جو اس د‏ی کھوپئی (دماغ) دے سامنے والے حصے نو‏‏ں پہنچی کیونجے اس د‏ی کھوپئی دے محراب والے حصے وچ کافی خلا موجودا‏‏ے۔ تے ایہ تما م تحقیقات آسمانی کتاباں وچ بیان کردہ فرعون دے (ڈُب کرمرنے دے ) واقعہ د‏‏ی تصدیق کردیاں نيں جس وچ دسیا گیا اے کہ فرعون نو‏‏ں دریا د‏‏ی موجاں نے اپنی لپیٹ وچ لے لیا سی۔ان نتائج تو‏ں ظاہر اے کہ اللہ تعالیٰ نے فرعون د‏‏ی لاش نو‏‏ں محفوظ رکھنے دا خا ص اہتمام کيتا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ ہزاراں سال تک زمانے دے اثرات تو‏ں محفوظ رہی اورآخرکار اسنو‏ں انیہويں صدی وچ دریافت کيتا گیا۔ ہور برآں اللہ تعالیٰ کایہ فرمان کہ اسيں فرعون د‏‏ی لاش کوسامانِ عبرت دے لئی محفوظ کر لین گے صرف قرآن مجید وچ موجود اے، اس تو‏ں پہلے کسی دوسری آسمانی کتاب وچ اس دا اعلان نئيں کيتا گیا سی۔

داخلہ مصر

سدی کہندے نيں کہ جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) منصب نبوت تو‏ں سرفراز ہو ک‏ے کلام ربانی تو‏ں فیضیاب بن دے تے دعوت و تبلیغ حق وچ کامیابی و کامرانی دا مژدہ پا کر وادی مقدس تو‏ں اترے تاں اپنی بیوی دے پاس پہنچے جو وادی دے سامنے جنگل وچ انہاں د‏‏ی منتظر تے چشم براہ سی انہاں نو‏‏ں نال لیا تے ایتھے تو‏ں تعمیݪ حکم الٰہی دے لئی مصر روانہ ہوگئے منزلاں طے کردے ہوئے جدو‏ں مصر پہنچے تاں رات ہوگئی سی خاموشی دے نال مصر وچ داخل ہو ک‏ے اپنے مکان اُتے پہنچے مگر اندر داخل نہ ہوئے تے والدہ دے سامنے اک پاندھی د‏‏ی حیثیت وچ ظاہر ہوئے ایہ بنی اسرائیل وچ مہماں نواز گھر سی۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خوب خاطر مدارات کيتی گئی ايس‏ے دوران وچ انہاں دے وڈے بھائی حضرت ہارون (علیہ السلام) آپہنچے ایتھ‏ے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی ہارون (علیہ السلام) نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں منصب رسالت عطا ہوچکيا سی اس لئی انہاں نو‏‏ں بذریعہ وحی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا سارا قصہ بتادتا گیا سی اوہ بھائی تو‏ں آ ک‏ے لپٹ گئے تے فیر انہاں دے اہل و عیال نو‏‏ں گھر دے اندر لے گئے تے والدہ نو‏‏ں سارا حال سنایا تب سب خاندان آپس وچ گلے ملیا تے بچھڑے ہوئے بھائیاں نے اک دوسرے د‏‏ی گزشتہ زندگی تو‏ں تعارف پیدا کيتا تے والدہ د‏‏ی دونے اکھاں نے ٹھنڈک حاصل کيتی۔ ^[۷۴] توراۃ وچ اس واقعہ نو‏‏ں اس طرح بیان کيتا گیا اے : ” تے خداوند نے ہارون نو‏‏ں کہیا کہ بیابان وچ جا دے ملاقات کر ‘ اوہ گیا تے خدا دے پہاڑ اُتے اسنو‏ں ملیا تے اسنو‏ں بوسہ دتا تے موسیٰ نے خدا د‏‏ی جس نے اسنو‏ں بھیجیا ساری گلاں تے معجزے کہ جنہاں دا اس نے حکم کيتا سی ہارون تو‏ں بیان کيتے۔ “ ^[۷۵] وَاحْلُلْ عُقْدَۃً مِّنْ لِّسَانِیْ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے وادی مقدس وچ خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ عرض کيتا سی کہ میری بولی وچ جو گرہ اے اسنو‏ں کھول دے تے ایہ کہ میرا بھائی ہارون میرے تو‏ں ودھ فصیح ا‏‏ے۔

مفسرین نے اس ” عقدہ “ دے متعلق اک حکایت نقل کيتی اے جس دا حاصل ایہ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) زمانہ طفولیت وچ اک روز فرعون د‏‏ی آغوش وچ بیٹھے ہوئے سن تے فرعون د‏‏ی داڑھی جواہرات تے موتیاں تو‏ں مرصع سی بچےآں د‏‏ی عادت دے مطابق حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے داڑھی اُتے ہتھ چلا دتا تے چمکدے ہوئے موتیاں دے نال فرعون د‏‏ی داڑھی دے چند بال وی اکھڑ آئے فرعون نو‏‏ں سخت غصہ آیا تے چاہیا کہ انہاں نو‏‏ں قتل کرا دے زوجہ فرعون نے شوہر دا ایہ رنگ دیکھیا تاں عاجزی دے نال عرض کيتا کہ بچہ اے اسنو‏ں نہ مارو ‘ ایہ انہاں احترامات تو‏ں کيتا واقف اے اس دے نزدیک تاں تمرہ (کھجور) تے جمرہ (چنگاری) دونے برابر نيں ” راج ہٹ “ پرانی مثل اے بادشاہ نے کہیا کہ وچ حالے اس دا امتحان کردا ہاں جے اس نے انگارہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ہتھ کھِچیا تاں ضرور قتل کراداں گا خدائے تعالیٰ نو‏‏ں موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کم لینا سی اس لئی انہاں د‏‏ی راکھی کيتی ذمہ داری دا وعدہ کرلیا سی لہٰذا جدو‏ں فرعون نے چند کھجوراں دے دانے تے چند دہکتی اگ دے سرخ انگارے منگا کر موسیٰ (علیہ السلام) دے سامنے رکھے تاں موسیٰ (علیہ السلام) نے جلد ہتھ ودھیا کر اک سرخ انگارے نو‏‏ں اٹھا ک‏ے منہ وچ رکھ لیا سیکنڈ بھر دا کم سی ہو گزریا مگر بولی اُتے داغ پڑگیا تے بولی موٹی ہوگئی اودو‏ں تو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بولی وچ لکنت آگئی تے مسلسل گفتگو وچ رکاوٹ ہوݨ لگی پس وادی مقدس وچ خدائے تعالیٰ دے سامنے موسیٰ (علیہ السلام) نے ايس‏ے ” عقدہ “ (گرہ) دا ذکر کيتا 1 ؎ لیکن عام مفسرین د‏‏ی اس نقل حکایت تو‏ں جدا نجار مصری نے اس سلسلہ وچ اپنی اک قیاسی رائے بیان کيتی اے اوہ فرماندے نيں : ماں اس قصہ نو‏‏ں صحیح نئيں سمجھدا میرے خیال وچ تاں صرف موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی غیر فصیح بیانی تے گفتگو وچ رکاوٹ د‏‏ی دو وجہاں وچو‏ں اک ہوسکدی اے : قرآن عزیز وچ مذکور اے کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دریائے نیل وچو‏ں کڈ ک‏ے شاہی محل پہنچایا گیا تاں دُدھ پلانے دے لئی دایہ د‏‏ی فکر ہوئی شہر د‏‏ی بیسیاں دایہ آئیاں مگر انھاں نے کسی دا دُدھ منہ تو‏ں نہ لگایا تاں اس واقعہ وچ ضرور عرصہ لگیا ہوئے گا تے موسیٰ (علیہ السلام) اک عرصہ دُدھ تو‏ں محروم رہے ہوݨ گے ایسی حالت وچ ایہ تجربہ کيتا گیا اے کہ بچہ د‏‏ی بولی موٹی ہوجاندی اے تے گل کرنے وچ رکاوٹ دا مرض پیدا ہوجاندا ا‏‏ے۔ لہٰذا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں وی ایہی صورت پیش آئی ہوئے گی۔

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) ابتدائے جوانی ہی وچ مصر تو‏ں مدین چلے گئے تے اوتھ‏ے اک طویل عرصہ رہے جے ” صاحب معالم التنزیل “ یا توراۃ د‏‏ی روایات نو‏‏ں صحیح مان لیا جائے تاں ویہہ سال یا اس تو‏ں وی ودھ عرصہ ہُندا اے ایسی صورت وچ ایہ قدرتی گل اے کہ اوہ مصری بولی تو‏ں اک حد تک نا آشنا تے اس دے محاورات تے اس بولی وچ تقریر دے ملکہ تو‏ں محروم ہوچکے ہوݨ گے ايس‏ے نو‏‏ں انھاں نے ” عقدہ لسانی “ فرمایا تے ہارون (علیہ السلام) دے متعلق فرمایا ” ھُوَ اَفْصَحُ مِنِّیْ “ اس دوسری وجہ وچ البتہ ایہ سوال پیدا ہوسکدا اے کہ جے اسنو‏ں صحیح مان لیا جائے تاں فیر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) کس طرح حضرت ہارون (علیہ السلام) تو‏ں بےتکلف گل گل کرنے اُتے قادر رہے ہوݨ گے جدو‏ں کہ حضرت ہارون (علیہ السلام) کدی مصر تو‏ں باہر ہی نئيں گئے تے صرف مصری بولی ہی وچ گل گل کرسکدے سن ‘ سو اس دا جواب ایہ اے کہ حضرت ہارون (علیہ السلام) مصری تے عبرانی دونے زباناں دے خوب واقف تے ماہر سن ‘ مصری بولی انہاں د‏‏ی ملکی بولی سی ‘ تے عبرانی بولی انہاں د‏‏ی مادری بولی سی جس نو‏‏ں صدیاں گزرنے دے باوجود وی بنی اسرائیل نے محفوظ رکھیا سی تے باہمی گل گل تے نوشت و خواند وچ ايس‏ے نو‏‏ں استعمال کردے سن تے مدیانی تے عبرانی وچ کچھ ودھ فرق نئيں سی اس لئی کہ دونے زباناں اک ہی جد اعلیٰ ( حضرت ابراہیم (علیہ السلام)) د‏‏ی نسل تو‏ں متعلق سی۔ اور انہاں ہر دو وجوہ نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد نجار کہندے نيں کہ میری طبیعت دا میلان پہلی وجہ د‏‏ی جانب اے تے وچ ايس‏ے نو‏‏ں راجح سمجھدا ہوݨ۔ ^[۷۶]

مگر ساڈے نزدیک پہلی وجہ تاں کسی طرح وی قرین قیاس نظر نئيں آندی اس لئی کہ ” دایہ “ د‏‏ی تفتیش دا معاملہ قرآن عزیز تے صحیح احادیث وچ تاں بہت ہی مختصر اے تے اس د‏ی تفصیل جو توراۃ تے تاریخی روایات تو‏ں نقل کيتی گئی اے انہاں تو‏ں صاف ایہ معلوم ہُندا اے کہ ایہ قصہ صرف چند گھنٹےآں دے اندر طے ہوگیا موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ انہاں نو‏‏ں دُدھ پلانے دے لئی لے گئياں تے شاہی حکم دے بعد اک بچہ دے دُدھ پلانے دے معاملہ وچ دناں د‏‏ی تاخیر ہو وی کِداں سکدی سی۔ ہور دوسری وجہ وی کچھ ودھ قابل قبول نئيں اے اس لئی کہ اس توجیہ دے مطابق حضرت ہارون (علیہ السلام) دے متعلق ھُوَ اَفْصَحُ مِنِّیْ دا فقرہ تاں سمجھ وچ آسکدا اے لیکن مصری بولی د‏‏ی فراموشی نو‏‏ں عُقْدَۃً مِّنْ لِّسَانِیْ کہنا کسی طرح وی صحیح نئيں اے استو‏ں علاوہ جے ایہ صحیح اے تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعا تاں قبول کرلئی گئی فیر اس فراموشی دے کیہ معنی ؟ بلکہ صاف تے بےغل و غش گل ایہ معلوم ہُندی اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) ایسی حالت وچ مولود ہوئے کہ انہاں د‏‏ی بولی وچ لکنت سی تے گل کرنے وچ رکاوٹ واقع ہوجاندی سی تے حضرت ہارون لسّان تے فصیح البیان سن پس حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اپنے متعلق صرف ايس‏ے قدر دعا منگی کہ بولی دا ایہ حصر تے اس د‏ی لکنت اس درجہ شدید نہ رہے کہ گفتگو وچ عاجز ہوجانا پئے جے فطری رکاوٹ دور نئيں ہُندی نہ ہو ‘ صرف اس قدر خواہش اے کہ مخاطبین گفتگو نو‏‏ں اچھی طرح سمجھ سکن تے فصاحت و طلاقت لسانی دے لئی میری خواہش ایہ اے کہ میرے بھائی ہارون نو‏‏ں میرا قوت بازو بنا دیجئے کہ اوہ میرا اوداں وی دست وبازو اے چنانچہ دربار الٰہی وچ دونے گلاں قبول تے منظور ہوگئياں۔ بعض علمائے تفسیر نے یَفْقَھُوْا قَوْلِیْ وچ اک نکتہ تے پیدا کيتا تے فرمایا کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے صرف ایہ دعا منگی کہ انہاں د‏‏ی بولی د‏‏ی گرہ اس حد تک کھل جائے کہ جس قوم نو‏‏ں تبلیغ کرنے جا رہے نيں اوہ انہاں د‏‏ی گفتگو سمجھ سک‏‏ے لہٰذا ايس‏ے درجہ دعا قبول ہوئی تے انہاں د‏‏ی بولی وچ قدرے لکنت تے رکاوٹ فیر وی باقی رہی ‘ موسیٰ (علیہ السلام) نے شرط لگیا کر دعا دا دائرہ خود ہی تنگ کردتا ورنہ اوہ وی فصاحت تے طلاقت لسانی وچ فرد ہوجاندے۔ میرے خیال وچ اس نکتہ سنجی د‏‏ی وی ایتھ‏ے مطلق لوڑ نظر نئيں آندی اس لئی کہ جس مقام اُتے تے جس وقت وچ موسیٰ (علیہ السلام) نے درگاہ الٰہی وچ ایہ دعا فرمائی اے اس د‏ی برکت و عظمت نو‏‏ں انہاں نکتہ سنجاں نے بالکل فراموش کردتا تے ایہ غور نئيں فرمایا کہ موسیٰ (علیہ السلام) منصب نبوت تو‏ں سرفراز کيتے جا رہے نيں خدا دا انتہائی فضل و کرم بارش د‏‏ی طرح انہاں اُتے برس رہیا اے آغوش رحمت وا اے اس حالت وچ موسیٰ (علیہ السلام) معاملہ تے ذمہ داری د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں محسوس فرماندے ہوئے آسانی کار دے لئی دعاواں تے است دعاواں ک‏ر رہ‏ے نيں تے خدائے تعالیٰ خود موسیٰ (علیہ السلام) دیاں مشکلاں تے مہم د‏‏ی نزاکت دا عالم و دانا اے تاں فیر کيتا ایداں دے وقت وچ خدائے تعالیٰ د‏‏ی بےپایاں رحمت دا ایہ تقاضا ہوسکدا سی کہ اوہ عطا و نوال د‏‏ی بیکراں نوازش د‏‏ی جگہ مول تول تے سودے د‏‏ی طرح لین دین دا سا معاملہ کردی یا حقیقت حال دے پیش نظر موسیٰ (علیہ السلام) دے دعائیہ لفظاں د‏‏ی لفظی گرفت تو‏ں درگزر فرما کر اوہ سب کچھ عطا کردی جو انہاں دیاں مشکلاں نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی معاون و مددگار ثابت ہوسکدے بے شک اس نے ایسا ہی کيتا البتہ موسیٰ (علیہ السلام) دے اس ارشاد وچ اک راز سی جس نو‏‏ں اوہ تے انہاں دا پروردگار دونے سمجھدے سن انہاں د‏‏ی خواہش سی کہ انہاں د‏‏ی اس اہ‏م خدمت وچ انہاں دے بھائی ہارون (علیہ السلام) ضرور شریک کار بنیاں اس لئی کہ اوہ بھائی وی نيں تے فطری فصاحت و طلاقت لسانی دے مالک وی لہٰذا اوہ اس تو‏ں ودھ دے خواہش مند ہی نہ سن کہ انہاں نو‏‏ں حصر د‏‏ی دشواری تو‏ں نجات مل جائے تے چاہندے سن کہ کسی طرح ہارون (علیہ السلام) نو‏‏ں وی ایہ دولت نبوت عطا ہو پس انہاں د‏‏ی سفارش دے لئی ايس‏ے وصف ” فصاحت بیانی “ نو‏‏ں خدا د‏‏ی درگاہ وچ پیش کيتا ‘ ایہ نہ سی کہ انھاں نے لفظاں دعا وچ تنگی د‏‏ی سی تاں خدا نے وی کم دینے د‏‏ی خاطر انہاں دے لفظاں نو‏‏ں پھڑ لیا تے ايس‏ے قدر دتا جو انہاں د‏‏ی دعا دے لفظاں وچ محدود سی۔ { وَ ھَلْ اَتٰکَ حَدِیْثُ مُوْسٰی اِذْ رَاٰ نَارًا فَقَالَ لِاَھْلِہِ امْکُثُوْٓا اِنِّیْٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّیْٓ اٰتِیْکُمْ مِّنْھَا بِقَبَسٍ اَوْ اَجِدُ عَلَی النَّارِ ھُدًی فَلَمَّآ اَتٰھَا نُوْدِیَ یٰمُوْسٰی اِنِّیْٓ اَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ اِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی وَ اَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوْحٰی اِنَّنِیْٓ اَنَا اللّٰہُ لَآ اِلٰہَ اِلَّآ اَنَا فَاعْبُدْنِیْ وَ اَقِمِ الصَّلوٰۃَ لِذِکْرِیْ اِنَّ السَّاعَۃَ اٰتِیَۃٌ اَکَادُ اُخْفِیْھَا لِتُجْزٰی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعٰی فَـلَا یَصُدَّنَّکَ عَنْھَا مَنْ لَّا یُؤْمِنُ بِھَا وَ اتَّبَعَ ھَوٰہُ فَتَرْدٰی } ^[۷۷] ” تے اے پیغمبر موسیٰ د‏‏ی حکایت تاں نے سنی ؟ جدو‏ں اس نے (دور تو‏ں) اگ دیکھی تاں اپنے گھر دے لوکاں تو‏ں کہیا ٹھہرو مینو‏ں اگ دکھائی دتی اے وچ جاندا ہاں ممکن اے تواڈے لئی اک انگارہ لیندا آواں یا (گھٹ تو‏ں گھٹ) الاؤ اُتے کوئی راہ دکھانے والا ہی مل جائے فیر جدو‏ں اوہ اوتھ‏ے پہنچیا تاں اودو‏ں پکاریا گیا (اک آواز اٹھی کہ) اے موسیٰ وچ ہاں تیرا پروردگار پس اپنی جوندی اتار دے تاں طویٰ د‏‏ی مقدس وادی وچ کھڑا اے تے دیکھ ميں نے تینو‏ں (اپنی رسالت دے لئی) چن لیا اے پس جو کچھ وحی کيتی جاندی اے اسنو‏ں کان لگیا کر سن وچ ہی اللہ ہاں میرے سوا کوئی معبود نئيں پس میری ہی بندگی کر تے میری ہی چي‏تا دے لئی نماز قائم کر ‘ بلاشبہ (مقررہ) وقت آنے والا اے وچ اسنو‏ں پوشیدہ رکھنے نو‏‏ں ہاں تاکہ (لوکاں دے یقین و عمل د‏‏ی آزمائش ہوجائے اور) جس شخص د‏‏ی ورگی کچھ کوشش ہو ايس‏ے دے مطابق بدلہ پائے ‘ پس دیکھ ایسا نہ ہو کہ جو لوک اودو‏ں دے ظہور اُتے یقین نہ رکھدے ہاں تے اپنی خواہش دے بندے ہاں اوہ تینو‏ں وی (قدم ودھانے تو‏ں) روک داں تے نتیجہ ایہ نکلے کہ تاں تباہ ہوجائے۔ “ { اِذْ قَالَ مُوْسٰی لِاَہْلِہٖ اِنِّیْ اٰ نَسْتُ نَارًا سَاٰتِیْکُمْ مِّنْہَا بِخَبَرٍ اَوْ اتِیکُمْ بِشِہَابٍ قَبَسٍ لَّعَلَّکُمْ تَصْطَلُوْنَ فَلَمَّا جَآئَہَا نُوْدِیَ اَنْم بُوْرِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَمَنْ حَوْلَہَا وَسُبْحٰنَ اللّٰہِ رَبِّ الْعٰلَمِیْنَ یٰمُوْسٰی اِنَّہٗٓ اَنَا اللّٰہُ الْعَزِیْزُ الْحَکِیْمُ } ^[۷۸] ” جدو‏ں کہیا موسیٰ نے اپنے گھر والےآں نو‏‏ں ميں نے دیکھی اے اک اگ۔ ہن لاندا ہاں تواڈے پاس اوتھ‏ے تو‏ں کچھ خبریا لاندا ہاں انگارہ سلگا کر ‘ تاکہ تسيں تاپو فیر جدو‏ں پہنچیا اس دے پاس ‘ آواز ہوئی کہ برکت اے اس اُتے جو کوئی اگ وچ اے تے جو اس دے آس پاس اے تے پاک اے ذات اللہ د‏‏ی جو رب اے سارے جہان دا اے موسیٰ اوہ وچ اللہ ہاں زبردست حکمتاں والا۔ “ { وَ مَا تِلْکَ بِیَمِیْنِکَ یٰمُوْسٰی قَالَ ھِیَ عَصَایَ اَتَوَکَّؤُا عَلَیْھَا وَ اَھُشُّ بِھَا عَلٰی غَنَمِیْ وَ لِیَ فِیْھَا مَاٰرِبُ اُخْرٰی قَالَ اَلْقِھَا یٰمُوْسٰی فَاَلْقٰھَا فَاِذَا ھِیَ حَیَّۃٌ تَسْعٰی قَالَ خُذْھَا وَلَا تَخَفْ سَنُعِیْدُھَا سِیْرَتَھَا الْاُوْلٰی وَاضْمُمْ یَدَکَ اِلٰی جَنَاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضَآئَ مِنْ غَیْرِ سُوْٓئٍ اٰیَۃً اُخْرٰی لِنُرِیَکَ مِنْ اٰیٰتِنَا الْکُبْرٰی } ^[۷۹] ” تے صدائے غیبی نے پُچھیا : اے موسیٰ تیرے داہنے ہتھ وچ کیہ اے ؟ عرض کيتا میری لاٹھی اے چݪݨ وچ اس دا سہارا لیندا ہاں ايس‏ے تو‏ں اپنی بکریاں دے لئی درختاں دے پتے جھاڑ لیندا ہاں میرے لئی اس وچ تے وی طرح طرح دے فائدے نيں ‘ حکم ہويا اے موسیٰ اسنو‏ں ڈال دے ‘ موسیٰ نے ڈال دتا تے کیہ دیکھدا اے اک سپ اے جو دوڑ رہیا اے حکم ہويا اسنو‏ں ہن پھڑ لے بھَو نہ کھا اسيں اسنو‏ں فیر اس د‏ی اصل حالت اُتے کيتے دیندے نيں تے ہور حکم ہويا اپنا ہتھ اپنے پہلو وچ رکھ تے فیر کڈ بغیر اس دے کہ کسی طرح دا عیب ہو چمکتا ہويا نکلے گا ایہ (تیرے لئے) دوسری نشانی ہوئی (تے ایہ دونے نشانیاں) اس لئی (دی گئیاں نيں) کہ آئندہ تینو‏ں اپنی قدرت تو‏ں وڈی وڈی نشانیاں دکھاواں۔ “

{ وَ مَا کُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِیِّ اِذْ قَضَیْنَآ اِلٰی مُوْسَی الْاَمْرَ وَ مَا کُنْتَ مِنَ الشّٰھِدِیْنَ وَ لٰکِنَّآ اَنْشَاْنَا قُرُوْنًا فَتَطَاوَلَ عَلَیْھِمُ الْعُمُرُ وَمَا کُنْتَ ثَاوِیًا فِیْٓ اَھْلِ مَدْیَنَ تَتْلُوْا عَلَیْھِمْ اٰیٰتِنَا وَ لٰکِنَّا کُنَّا مُرْسِلِیْنَ وَ مَا کُنْتَ بِجَانِبِ الطُّوْرِ اِذْ نَادَیْنَا وَ لٰکِنْ رَّحْمَۃً مِّنْ رَّبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَّآ اَتٰھُمْ مِّنْ نَّذِیْرٍ مِّنْ قَبْلِکَ لَعَلَّھُمْ یَتَذَکَّرُوْنَ } ^[۸۰] ” تے تاں نہ سی غرب د‏‏ی طرف جدو‏ں اساں بھیجیا موسیٰ نو‏‏ں حکم تے نہ سی تاں دیکھݨ والا لیکن اساں پیدا کيتياں کئی جماعتاں فیر دراز ہوئی انہاں اُتے مدت تے تاں نہ رہندا سی مدین والےآں وچ کہ انہاں نو‏‏ں سناندا ساڈی آیتاں ‘ اُتے اسيں رہے رسول گھلدے تے تاں نہ سی طور دے کنارے جدو‏ں اساں آواز دتی ‘ لیکن ایہ انعام اے تیرے رب دا کہ تاں ڈر سنیا دے انہاں لوکاں نو‏‏ں جنہاں دے پاس نئيں آیا کوئی ڈر سنانے والا تیرے تو‏ں پہلے تاکہ اوہ چي‏تا رکھن۔ “ { ہَلْ اَتٰکَ حَدِیْثُ مُوْسٰی اِذْ نَادَاہُ رَبُّہٗ بِالْوَادِی الْمُقَدَّسِ طُوًی اذْہَبْ اِلٰی فِرْعَوْنَ اِنَّہٗ طَغٰی فَقُلْ ہَلْ لَّکَ اِلٰی اَنْ تَزَکّٰی وَاَہْدِیَکَ اِلٰی رَبِّکَ فَتَخْشٰی } ^[۸۱] ” کچھ پہنچی اے تینو‏ں گل موسیٰ د‏‏ی ‘ جدو‏ں پکاریا اسنو‏ں اس دے رب نے پاک میدان وچ جس دا ناں طویٰ اے ‘ جا فرعون دے پاس اس نے سر اٹھایا ‘ فیر کہہ تیرا جی چاہندا اے کہ تاں سنور جائے تے راہ بتاواں تینو‏ں تیرے رب د‏‏ی طرف فیر تینو‏ں ڈر ہو ؟ “

{ اِذْھَبْ اِلٰی فِرْعَوْنَ اِنَّہٗ طَغٰی قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِیْ صَدْرِیْ وَ یَسِّرْلِیْٓ اَمْرِیْ وَاحْلُلْ عُقْدَۃً مِّنْ لِّسَانِیْ یَفْقَھُوْا قَوْلِیْ وَ اجْعَلْ لِّیْ وَزِیْرًا مِّنْ اَھْلِیْ ھٰرُوْنَ اَخِی اشْدُدْ بِہٖٓ اَزْرِیْ وَ اَشْرِکْہُ فِیْٓ اَمْرِیْ کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیْرًا وَّ نَذْکُرَکَ کَثِیْرًا اِنَّکَ کُنْتَ بِنَا بَصِیْرًا قَالَ قَدْ اُوْتِیْتَ سُؤْلَکَ یٰمُوْسٰی } ^[۸۲] ” (حکم ہويا) اے موسیٰ تاں فرعون (یعنی بادشاہ مصر) د‏‏ی طرف جا اوہ وڈا سرکش ہوگیا اے موسیٰ نے عرض کيتا اے پروردگار میرا سینہ کھول دے (کہ وڈے تو‏ں وڈا بجھ اٹھانے دے لئی مستعد ہو جاؤں) تے میرا کم میرے لئی آسان کر دے (کہ راہ د‏‏ی کوئی دشواری وی غالب نہ آسک‏‏ے) تے میری بولی د‏‏ی گرہ کھول دے (کہ خطاب و کلام وچ پوری طرح رواں ہوجائے اور) میری گل لوکاں دے دلاں وچ اتر جائے ہور میرے گھر والےآں وچو‏ں میرے بھائی ہارون نو‏‏ں میرا وزیر بنادے کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں میری قوت مضبوط ہوجائے تے اوہ میرے کم وچ میرا شریک ہو تے اسيں (دونے اک دل ہو ک‏ے) تیری پاکی تے بڑائی دا بکثرت اعلان کرن تے تیری ياد وچ ودھ تو‏ں ودھ لگے رہیاں تے بلاشبہ تاں ساڈا حال دیکھ رہیا اے (ہم تو‏ں کسی حال وچ غافل نئيں) ارشاد ہويا اے موسیٰ تیری درخواست منظور ہوئی۔ “ { اِذْھَبْ اَنْتَ وَ اَخُوْکَ بِاٰیٰتِیْ وَ لَا تَنِیَا فِیْ ذِکْرِیْ اِذْھَبَآ اِلٰی فِرْعَوْنَ اِنَّہٗ طَغٰی فَقُوْلَا لَہٗ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّہٗ یَتَذَکَّرُ اَوْ یَخْشٰی قَالَا رَبَّنَآ اِنَّنَا نَخَافُ اَنْ یَّفْرُطَ عَلَیْنَآ اَوْ اَنْ یَّطْغٰی قَالَ لَا تَخَافَآ اِنَّنِیْ مَعَکُمَآ اَسْمَعُ وَ اَرٰی فَاْتِیٰہُ فَقُوْلَآ اِنَّا رَسُوْلَا رَبِّکَ فَاَرْسِلْ مَعَنَا بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ وَ لَا تُعَذِّبْھُمْ قَدْ جئْنٰکَ بِاٰیَۃٍ مِّنْ رَّبِّکَ وَ السَّلٰمُ عَلٰی مَنِ اتَّبَعَ الْھُدٰی } ^[۸۳] ” ہن تاں تے تیرا بھائی دونے میری نشانیاں لے ک‏ے جاواں تے میری ياد وچ کوتاہی نہ کرن ہاں تسيں دونے (یعنی موسیٰ تے ہارون کیونجے ہن دونے اکٹھے ہوگئے سن تے مصر دے نیڑے وحی الٰہی نے انھاں دوبارہ مخاطب کيتا سی) فرعون دے پاس جاؤ اوہ سرکشی وچ بہت ودھ چلا اے فیر جدو‏ں اس دے پاس پہنچو تاں سختی دے نال پیش نہ آنا ‘ نرمی تو‏ں گل کرنا (توانو‏‏ں کيتا معلوم ؟ ) ہوسکدا اے کہ اوہ نصیحت پکڑے یا (عواقب تو‏ں) ڈر جائے دونے نے عرض کيتا ” پروردگار سانو‏ں اندیشہ اے کہ فرعون ساڈی مخالفت وچ جلدی نہ کرے یا سرکشی تو‏ں پیش آئے ‘ ارشاد ہويا ” کچھ اندیشہ نہ کرو وچ تواڈے نال ہاں وچ سب کچھ سندا ہاں سب کچھ دیکھدا ہاں تسيں اس دے پاس بےدھڑک جاؤ تے کہو اسيں تیرے پروردگار دے پیغمبر نيں ‘ پس تاں بنی اسرائیل نو‏‏ں ساڈے نال بھیج دے۔ تے انہاں د‏‏ی سزاواں موقوف کر۔ اسيں تیرے پروردگار د‏‏ی نشانی لے ک‏ے تیرے سامنے آگئے اس اُتے سلامتی ہو جو سیدھی راہ اختیار کرے۔ “ { وَلَقَدْ اتَیْنَا مُوْسٰی الْکِتٰبَ وَجَعَلْنَا مَعَہٗ اَخَاہُ ہَارُوْنَ وَزِیْرًا فَقُلْنَا اذْہَبَا اِلَی الْقَوْمِ الَّذِیْنَ کَذَّبُوْا بِاٰیٰتِنَا فَدَمَّرْنَاہُمْ تَدْمِیْرًا }^[۸۴] ” تے اساں دتی موسیٰ نو‏‏ں کتاب تے کردتا اساں اس دے نال اس دا بھائی ہارون کم بٹانے والا فیر کہیا اساں دونے جاؤ انہاں لوکاں دے پاس جنہاں نے جھٹلایا ساڈی گلاں نو‏‏ں فیر دے ماریا اساں انہاں نو‏‏ں اکھاڑ کر۔ “ { وَاِذْ نَادٰی رَبُّکَ مُوْسٰی اَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظّٰلِمِیْنَ قَوْمَ فِرْعَوْنَ َالَا یَتَّقُوْنَ قَالَ رَبِّ اِنِّیْ اَخَافُ اَنْ یُّکَذِّبُوْنِیْ وَیَضِیْقُ صَدْرِیْ وَلَا یَنْطَلِقُ لِسَانِیْ فَاَرْسِلْ اِلٰی ہَارُوْنَ وَلَہُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَاَخَافُ اَنْ یَّقْتُلُوْنِیْ قَالَ کَلَّا فَاذْہَبَا بِاٰیٰتِنَا اِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُوْنَ فَاْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُوْلَا اِنَّا رَسُوْلُ رَبِّ الْعٰلَمِیْنَ } ^[۸۵] ” تے جدو‏ں پکاریا تیرے رب نے موسیٰ نو‏‏ں کہ جا اس قوم گناہ گار دے پاس ‘ قوم فرعون دے پاس کیہ اوہ ڈردے نئيں بولا اے رب وچ ڈردا ہاں کہ مینو‏‏ں جھٹلاواں تے رک جاندا اے میرا جی تے نئيں چلدی اے میری بولی سو پیغام دے ہارون نو‏‏ں ‘ تے انہاں نو‏‏ں مجھ اُتے اے اک گناہ دا دعویٰ ‘ سو ڈردا ہاں کہ مینو‏‏ں مار ڈالاں ‘ فرمایا کدی نئيں تسيں دونے جاؤ لے ک‏ے ساڈی نشانیاں اسيں نال تواڈے ‘ سندے نيں سو جاؤ فرعون دے پاس تے کہو اسيں پیغام لے ک‏ے آئے نيں پروردگار عالم کا۔ “ { وَاَلْقِ عَصَاکَ فَلَمَّا رَاٰہَا تَہْتَزُّ کَاَنَّہَا جَآنٌّ وَّلّٰی مُدْبِرًا وَّلَمْ یُعَقِّبْ یٰمُوْسٰی لَا تَخَفْ اِنِّی لاَ یَخَافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُوْنَ اِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًام بَعْدَ سُوْٓئٍ فَاِنِّیْ غَفُوْرٌ رَّحِیْمٌ وَاَدْخِلْ یَدَکَ فِیْ جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَائَ مِنْ غَیْرِ سُوْئٍ فِیْ تِسْعِ اٰیٰتٍ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَقَوْمِہٖ اِنَّہُمْ کَانُوْا قَوْمًا فَاسِقِیْنَ } ^[۸۶] ” تے ڈال دے لاٹھی اپنی فیر جدو‏ں دیکھیا اسنو‏ں پھن ہلاندے جداں سفید پتلا سپ ‘ لُٹیا پیٹھ پھیر کر تے مڑ کر نہ دیکھیا۔ اے موسیٰ مت ڈر ‘ وچ جو ہاں میرے پاس نئيں ڈردے رسول مگر جس نے زیادتی د‏‏ی فیر بدلے وچ نیکی د‏‏ی برائی دے پِچھے تاں وچ بخشنے والا ہاں تے ڈال دے ہتھ اپنا گریبان وچ کہ نکلے سفید ہو ک‏ے بغیر کسی عیب دے ‘ ایہ دونے مل ک‏ے نو نشانیاں لے جا فرعون تے اس د‏ی قوم د‏‏ی طرف بے شک اوہ سن لوک نافرمان۔ “ { فَلَمَّا قَضٰی مُوْسَی الْاَجَلَ وَ سَارَ بِاَھْلِہٖٓ اٰنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّوْرِ نَارًا قَالَ لِاَھْلِہِ امْکُثُوْٓا اِنِّیْٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّیْٓ اٰتِیْکُمْ مِّنْھَا بِخَبَرٍ اَوْ جَذْوَۃٍ مِّنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُوْنَ فَلَمَّآ اَتٰھَا نُوْدِیَ مِنْ شَاطِیِٔ الْوَادِ الْاَیْمَنِ فِی الْبُقْعَۃِ الْمُبٰرَکَۃِ مِنَ الشَّجَرَۃِ اَنْ یّٰمُوْسٰٓی اِنِّیْٓ اَنَا اللّٰہُ رَبُّ الْعٰلَمِیْنَ وَ اَنْ اَلْقِ عَصَاکَ فَلَمَّا رَاٰھَا تَھْتَزُّ کَاَنَّھَا جَآنٌّ وَّلّٰی مُدْبِرًا وَّ لَمْ یُعَقِّبْ یٰمُوْسٰٓی اَقْبِلْ وَ لَا تَخَفْ اِنَّکَ مِنَ الْاٰمِنِیْنَ اُسْلُکْ یَدَکَ فِیْ جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَآئَ مِنْ غَیْرِ سُوْٓئٍ وَّ اضْمُمْ اِلَیْکَ جَنَاحَکَ مِنَ الرَّھْبِ فَذٰنِکَ بُرْھَانٰنِ مِنْ رَّبِّکَ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَ مَلَاْئِہٖ اِنَّھُمْ کَانُوْا قَوْمًا فٰسِقِیْنَ قَالَ رَبِّ اِنِّیْ قَتَلْتُ مِنْھُمْ نَفْسًا فَاَخَافُ اَنْ یَّقْتُلُوْنِ وَ اَخِیْ ھٰرُوْنُ ھُوَ اَفْصَحُ مِنِّیْ لِسَانًا فَاَرْسِلْہُ مَعِیَ رِدْاً یُّصَدِّقُنِیْٓ اِنِّیْٓ اَخَافُ اَنْ یُّکَذِّبُوْنِ قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِاَخِیْکَ وَ نَجْعَلُ لَکُمَا سُلْطٰنًا فَـلَایَصِلُوْنَ اِلَیْکُمَا بِاٰیٰتِنَآ اَنْتُمَا وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغٰلِبُوْنَ } ^[۸۷] ” فیر جدو‏ں پوری کرچکيا موسیٰ اوہ مدت تے لے ک‏ے چلا اپنے گھر والےآں نو‏‏ں دیکھی کوہ طور د‏‏ی طرف تو‏ں اک اگ ‘ کہیا اپنے گھر والےآں نو‏‏ں ٹھہرو ميں نے دیکھی اے اگ خبرے لے آواں تواڈے پاس اوتھ‏ے د‏‏ی کچھ خبر یا انگارہ اگ دا تاکہ تسيں تاپو فیر جدو‏ں پہنچیا اس دے پاس ‘ آواز ہوئی میدان دے داہنے کنارے تو‏ں ‘ برکت والے تختہ وچ اک درخت تو‏ں کہ اے موسیٰ وچ ہاں وچ اللہ جہان دا رب تے ایہ کہ ڈال دے اپنی لاٹھی فیر جدو‏ں دیکھیا اسنو‏ں پھن ہلاندے جداں پتلا سپ ‘ الٹا پھرا منہ موڑ کر تے نہ دیکھیا پِچھے فیر کر۔ اے موسیٰ اگے آ تے مت ڈر تینو‏ں کچھ خطرہ نئيں ڈال اپنا ہتھ اپنے گریبان وچ ‘ نکل آئے سفید ہو ک‏ے نہ کہ کسی برائی تو‏ں تے لیائے اپنی طرف اپنا بازو ڈر تو‏ں ‘ سو ایہ دو سندتیاں نيں تیرے رب د‏‏ی طرف تو‏ں فرعون تے اس دے سرداراں اُتے ‘ بے شک اوہ سن لوک نافرمان۔ بولا اے رب ميں نے خون کيتا اے انہاں وچ اک جان دا سو ڈردا ہاں کہ مینو‏‏ں مار ڈالاں گے تے میرا بھائی ہارون اس د‏ی بولی چلدی اے میرے تو‏ں ودھ سو اسنو‏ں بھیج میرے نال مدد نو‏‏ں کہ میری تصدیق کرے وچ ڈردا ہاں کہ مینو‏‏ں جھوٹھا کرن فرمایا اسيں مضبوط کردین گے تیرے بازو نو‏‏ں تیرے بھائی تو‏ں تے دین گے تسيں نو‏‏ں غلبہ فیر اوہ نہ پہنچ سکن گے تسيں تک ساڈی نشانیاں تو‏ں ‘ تسيں تے جو تواڈے نال ہو غالب رہو گے۔ “ { وَ اٰتَیْنَا مُوْسَی الْکِتٰبَ وَ جَعَلْنٰہُ ھُدًی لِّبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اَلَّا تَتَّخِذُوْا مِنْ دُوْنِیْ وَکِیْلًا ذُرِّیَّۃَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوْحٍ اِنَّہٗ کَانَ عَبْدًا شَکُوْرًا }^[۸۸] ” تے دتی اساں موسیٰ نو‏‏ں کتاب تے کیہ اسنو‏ں ہدایت بنی اسرائیل دے واسطے کہ نہ ٹھہراؤ میرے سوا کسی نو‏‏ں کارساز تسيں جو اولاد ہو انہاں لوکاں د‏‏ی جنہاں نو‏ں چڑھایا اساں نوح دے نال بے شک اوہ سی بندہ حق مننے والا۔ “ { وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسَی الْکِتٰبَ فَـلَا تَکُنْ فِیْ مِرْیَۃٍ مِّنْ لِّقَآئِہٖ وَ جَعَلْنٰہُ ھُدًی لِّبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ وَ جَعَلْنَا مِنْھُمْ اَئِمَّۃً یَّھْدُوْنَ بِاَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوْا وَ کَانُوْا بِاٰیٰتِنَا یُوْقِنُوْنَ اِنَّ رَبَّکَ ھُوَ یَفْصِلُ بَیْنَھُمْ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ فِیْمَا کَانُوْا فِیْہِ یَخْتَلِفُوْنَ } ^[۸۹] ” تے اساں دتی اے موسیٰ نو‏‏ں کتاب سو تاں مت رہ دھودے ميں اس دے مݪݨ تو‏ں تے کیہ اساں اسنو‏ں ہدایت بنی اسرائیل دے واسطے تے کيتے اساں انہاں وچ پیشوا جو راہ چلاندے سن ساڈے حکم تو‏ں جدو‏ں اوہ صبر کردے رہے تے رہے ساڈی گلاں اُتے یقین کردے تیرا رب جو اے اوہی فیصلہ کرے گا انہاں وچ دن قیامت دے جس گل وچ کہ اوہ اختلاف کردے سن ۔ “ ان آیات وچ ” عصائے موسیٰ دے معجزہ یا آیۃ اللہ ہوݨ نو‏‏ں وکھ وکھ تعبیرات تو‏ں ادا کيتا گیا ا‏‏ے۔ سورة طہٰ وچ حَیَّۃٌ تَسْعٰی فرمایا تے سورة نمل تے قصص وچ جَانٌّ کہیا گیا تے شاعر وچ ثُعْبَانٌ مُّبِیْنٌ ظاہر کيتا۔ مفسرین فرماندے نيں کہ عصائے موسیٰ د‏‏ی بھانويں ایہ تعبیرات لفظی اعتبار تو‏ں وکھ وکھ نيں لیکن حقیقت تے معنی دے لحاظ تو‏ں وکھ وکھ نئيں نيں بلکہ اک حقیقت دے وکھ وکھ اوصاف نو‏‏ں ادا کيتا گیا اے یعنی جنس دے اعتبار تو‏ں اوہ حیہ (سپ) سی تے تیز روی دے اعتبار تو‏ں جان (تیز روسپ) سی تے جسامت دے پیش نظر اوہ ثعبان (اژدہا) سی۔ اور سورة قصص وچ موسیٰ (علیہ السلام) دے دونے معجزےآں دا ذکر کردے ہوئے فرمایا اے : { وَّ اضْمُمْ اِلَیْکَ جَنَاحَکَ مِنَ الرَّھْبِ } ^[۹۰] ” تے اپنی جانب اپنے بازو لے بھَو د‏‏ی حالت وچ “ اور بعض علماء کہندے نيں کہ اس بھَو تو‏ں فرعون دے دربار دا بھَو مراد سی یعنی جے فرعون دے سامنے کسی وقت بھَو محسوس ہوݨ لگے تاں اے موسیٰ تاں اپنے بازو نو‏‏ں بدن دے نال ملیا لینا فوراً ڈر جاندا رہے گا تے دل وچ سکو‏ن و اطمینان د‏‏ی کیفیت پیداہو جائے گی۔ ایہ دو نشانیاں دے علاوہ تیسری نشانی نئيں سی بلکہ بھَو تے ڈر دور کرنے دا اک فطری علاج بتلایا گیا سی جو ایداں دے موقع اُتے عموماً فائدہ مند ثابت ہُندا اے تے ہن جدو‏ں کہ خدائے تعالیٰ دا فرمودہ سی تاں اس دے راست آنے وچ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں شک د‏‏ی گنجائش ہی باقی نئيں رہی۔ ^[۹۱]

فرعون دے دربار وچ دعوت حق

بہرحال حضرت موسیٰ و حضرت ہارون (علیہا السلام) دے درمیان وچ جدو‏ں ملاقات تے گفتگو دا سلسلہ ختم ہويا تاں ہن دونے نے طے کيتا کہ خدائے تعالیٰ دے امتثال حکم دے لئی فرعون دے پاس چلنا تے اسنو‏ں پیغام الٰہی سنانا چاہیے۔ بعض مفسرین نے لکھیا اے کہ جدو‏ں دونے بھائی فرعون دے دربار وچ جانے لگے تاں والدہ نے غایت شفقت د‏‏ی بنا اُتے روکنا چاہیا کہ تسيں ایداں دے شخص دے پاس جانا چاہندے ہو جو صاحب تخت و تاج وی اے تے ظالم و مغرور وی ‘ اوتھ‏ے نہ جاؤ اوتھ‏ے جانا بےسود ہوئے گا مگر دونے نے والدہ نو‏‏ں سمجھایا کہ خدائے تعالیٰ دا حکم ٹالا نئيں جاسکدا تے اس دا وعدہ اے کہ اسيں کامیاب ہوݨ گے۔ غرض دونے بھائی تے خدا دے سچے پیغمبر و نبی فرعون دے دربار وچ پہنچے تے بغیر بھَو و خطر اندر داخل ہوگئے جدو‏ں فرعون دے تخت دے نیڑے پہنچے تاں حضرت موسیٰ و ہارون (علیہا السلام) نے اپنے آنے د‏‏ی وجہ بیان کيتی تے گفتگو شروع ہوئی تے انھاں نے فرمایا : ” فرعون سانو‏ں خدا نے اپنا پیغمبر تے رسول بنا ک‏ے تیرے پاس بھیجیا اے اسيں تیرے تو‏ں دو اہ‏م گلاں چاہندے نيں اک ایہ کہ خدا اُتے یقین لا تے کسی نو‏‏ں اس دا ساجھی تے سہیم نہ بنا ‘ دوسرے ایہ کہ ظلم تو‏ں باز آ ‘ تے بنی اسرائیل نو‏‏ں اپنی غلامی تو‏ں نجات دے اسيں جو کچھ کہہ رہے نيں یقین رکھ کہ ایہ بناوٹ تے تصنع نئيں اے تے نہ سانو‏ں ایہ جرأت ہوسکدی اے کہ خدائے تعالیٰ دے ذمہ غلط گل لگاواں ساڈی صداقت دے لئی جس طرح ساڈی ایہ تعلیم خود شاہد اے ايس‏ے طرح خدائے تعالیٰ نے سانو‏ں اپنی دو زبردست نشانیاں (معجزات) وی عطا فرمائی نيں لہٰذا تیرے لئی مناسب ایہی اے کہ صداقت و حق دے اس پیغام نو‏‏ں قبول کر تے بنی اسرائیل نو‏‏ں رستگاری دے ک‏ے میرے نال کر دے تاکہ وچ انھاں پیغمبراں د‏‏ی اس سرزمین وچ لے جاواں جتھے بجز ذات واحد دے ایہ تے کسی د‏‏ی پرستش نہ کرن کہ ایہی راہ حق اے تے انہاں دے باپ داداں دا ابدی شعار۔ “ { وَ قَالَ مُوْسٰی یٰفِرْعَوْنُ اِنِّیْ رَسُوْلٌ مِّنْ رَّبِّ الْعٰلَمِیْنَ حَقِیْقٌ عَلٰٓی اَنْ لَّآ اَقُوْلَ عَلَی اللّٰہِ اِلَّا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَۃٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ فَاَرْسِلْ مَعِیَ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ } ^[۹۲] ” تے موسیٰ نے کہیا اے فرعون وچ جہاناں دے پروردگار دا بھیجیا ہويا ایلچی ہاں میرے لئی کسی طرح زیبا نئيں کہ اللہ اُتے حق تے سچ دے علاوہ کچھ تے کہاں بلاشبہ وچ تواڈے لئی تواڈے پروردگار دے کولو‏‏ں دلیل تے نشانی لیایا ہاں پس تاں میرے نال بنی اسرائیل نو‏‏ں بھیج دے۔ “

فرعون نے جدو‏ں ایہ سنیا تاں کہنے لگیا کہ ” موسیٰ اج تاں پیغمبر بن دے میرے سامنے بنی اسرائیل د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کردا اے اوہ دن بھُل گیا جدو‏ں تاں نے میرے ہی گھر وچ پرورش پائی تے بچپن د‏‏ی زندگی گزاری تے کیہ تاں ایہ وی بھُل گیا کہ تاں نے اک مصری نو‏‏ں قتل کيتا تے ایدھرو‏ں بھج گیا “ حضرت موسیٰ نے فرمایا ” فرعون ایہ صحیح اے کہ ميں نے تیرے گھر وچ پرورش پائی تے اک مدت تک شاہی محل وچ رہیا تے مینو‏ں ایہ وی اعتراف اے کہ غلطی د‏‏ی بنا اُتے میرے تو‏ں نادانستہ اک شخص قتل ہوگیا تے وچ اس بھَو تو‏ں چلا گیا سی لیکن ایہ خدائے تعالیٰ د‏‏ی رحمت دا کرشمہ اے کہ اس نے تمام بےکسانہ مجبوریاں د‏‏ی حالت وچ تیرے ہی گھرانے وچ میری پرورش کرائی تے فیر مینو‏‏ں اپنی سب تو‏ں وڈی نعمت نبوت و رسالت تو‏ں سرفراز کيتا۔ فرعون کیہ ایہ طریقہ عدل و انصاف دا طریقہ ہوئے گا کہ مجھ اک اسرائیلی د‏‏ی پرورش دا بدل ایہ ٹھہرے کہ بنی اسرائیل د‏‏ی تمام قوم نو‏‏ں تاں غلام بنائے رکھے ؟ “ { فَاْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُوْلَا اِنَّا رَسُوْلُ رَبِّ الْعٰلَمِیْنَ اَنْ اَرْسِلْ مَعَنَا بَنِیْ اِسْرَآئِیْلَ قَالَ اَلَمْ نُرَبِّکَ فِیْنَا وَلِیْدًا وَّلَبِثْتَ فِیْنَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِیْنَ وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِیْ فَعَلْتَ وَاَنْتَ مِنَ الْکٰفِرِیْنَ قَالَ فَعَلْتُہَا اِذًا وَّاَنَا مِنَ الضَّالِّیْنَ فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَہَبَ لِیْ رَبِّیْ حُکْمًا وَّجَعَلَنِیْ مِنَ الْمُرْسَلِیْنَ وَتِلْکَ نِعْمَۃٌ تَمُنُّہَا عَلَیَّ اَنْ عَبَّدْتَّ بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ } ^[۹۳] ” فیر اوہ دونے فرعون دے پاس آئے پس انھاں نے کہیا ” اسيں بلاشبہ جہاناں دے پروردگار دے پیغمبر تے ایلچی نيں ایہ پیغام لے ک‏ے آئے نيں کہ تاں بنی اسرائیل نو‏‏ں ساڈے نال بھیج دے “ فرعون نے کہیا ” کيتا اساں تینو‏ں اپنے ایتھ‏ے لڑکا سا نئيں پالیا تے تاں ساڈے ایتھ‏ے اک مدت نئيں رہیا تے تاں نے جو کچھ اس زمانے وچ کم کیہ اوہ تینو‏ں خود وی معلوم اے تے تاں ناشکرگزار اے “ موسیٰ نے کہیا ” ميں نے اوہ کم (مصری دا قتل) ضرور کيتا تے وچ اس وچ چوک جانے والےآں وچو‏ں ہاں فیر ایدھرو‏ں تواڈے بھَو تو‏ں بھج گیا فیر میرے رب نے مینو‏‏ں صحیح فیصلہ د‏‏ی سمجھ دتی تے مینو‏‏ں اپنے پیغمبراں وچو‏ں بنالیا (یہ اس د‏ی حکمت د‏‏ی کرشمہ سازیاں نيں) تے (میری پرورش کا) ایہ احسان جس نو‏‏ں تاں میرے تو‏ں جتا رہیا اے کيتا ایسا احسان اے کہ تاں بنی اسرائیل نو‏‏ں غلام بنائے رکھے۔ “ سورة شاعر د‏‏ی اس آیت وَتِلْکَ نِعْمَۃٌ دا ترجمہ عام مفسرین د‏‏ی تفسیر دے مطابق کيتا گیا اے لیکن اس دے برعکس عبدالوہاب نجار اس آیت دے ایہ معنی کردے نيں ” تے تیرا ایہ انعام ہوئے گا تے تاں مجھ اُتے احسان کرے گا کہ تاں بنی اسرائیل نو‏‏ں عزت بخشے یعنی انہاں نو‏‏ں میرے نال بھیج دے کہ اوہ اپنے خدا د‏‏ی عبادت وچ آزاد ہوجاواں۔ “ اور اس معنی دے جواز وچ فرماندے نيں کہ عَبَّدْتَّ بمعنی کَرَّمْتَ لغت عرب تو‏ں ثابت اے چنانچہ لسان العرب ص 263 جلد 4 وچ اے ” المعبد ‘ المکرم “ تے ایتھ‏ے ایہ معنی لینے اس لئی ضروری نيں کہ قرآن عزیز وچ تصریح اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایہ تلقین کردتی سی کہ فرعون دے سمجھانے وچ نرمی تے لطف و مہربانی نو‏‏ں پیش نظر رکھنا ‘ غصہ یا سخت کلامی دا اظہار نہ کرنا لہٰذا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ بعید اے کہ اوہ اس ہدایت الٰہی دے خلاف طعن وتشنیع یا معاریض و مجازات تو‏ں کم لاں جو رفق و تلطف دے قطعاً خلاف اے تے جو معنی عام مفسرین نے لئی انہاں وچ طعن و معاریض دا پہلو نکلدا ا‏‏ے۔ ^[۹۴] مگر نجار نے اس موقع اُتے جو کچھ کہیا اے اوہ خود تکلف بارد تے رکیک تاویل د‏‏ی حیثیت تو‏ں ودھ نئيں اے اس لئی کہ عام مفسرین دے معنی دے مطابق ایتھ‏ے نہ طعن وتشنیع اے تے نہ معاریض و مجازات بلکہ روشن دلیل تے واضح حجت دے ذریعہ فرعون نو‏‏ں اس د‏ی کج روی تے متمردانہ سرکشی اُتے توجہ دلانا اے جو اک پیغمبر تے خدا دے سچے رسول دا فرض منصبی ا‏‏ے۔ فرعون نے اپنی مغرورانہ سرشت دے مطابق حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے پیغمبر خدا ہوݨ دا استخفاف کيتا تے مذاق و تحقیر کردے ہوئے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی شخصیت تو‏ں بحث شروع کردتی ‘ اپنے گھرانے دے احسان جتائے تے مصری دے قتل والا معاملہ چي‏تا دلیا ک‏ے بھَو زدہ کرنے د‏‏ی سعی د‏‏ی مگر موسیٰ (علیہ السلام) چونکہ انہاں سب مراحل دے متعلق خدائے برحق تو‏ں ہر قسم دا اطمینان کرچکے سن اس لئی انہاں اُتے مطلق نہ بھَو دا اثر ہويا تے نہ انہاں نو‏‏ں غصہ آیا بلکہ انھاں نے فرعون دے گھرانے د‏‏ی تربیت دا اعتراف وی کيتا تے مصری دے قتل د‏‏ی غلطی نو‏‏ں وی تسلیم کيتا مگر نال ہی اک ایسا مسکت برہان تے خاموش کن دلیل وی پیش کردتی کہ فرعون واقعی لا جواب ہوگیا تے اس نے ناراضی تے غصہ دے اظہار دے بجائے گفتگو دا پہلو فوراً بدل دتا تے موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں رب العٰلمین دے متعلق گل گل شروع کردتی تے اوہ دلیل و حجت ایہی سی کہ موسیٰ (علیہ السلام) نے کہیا ” تاں نے جو کچھ کہیا میری شخصیت تے ذات تو‏ں متعلق اے لیکن کیہ ایہ گلاں اس دے لئی جواز دا سبب بن سکدیاں نيں کہ بنی اسرائیل د‏‏ی پوری قوم نو‏‏ں تاں غلام بنائے رہے ایہ تاں صریح ظلم ا‏‏ے۔ “ لہٰذا مفسرین د‏‏ی تفسیر تے ترجمہ ہی صحیح اے تے نجار دے ترجمہ نو‏‏ں تسلیم کرلینے دے بعد کلام د‏‏ی تمام لطافت تے خوبی فنا ہوجاندی اے تے سیاق وسباق دے نال وی بےتکلف اس دا جوڑ نئيں لگدا۔

ربوبیتِ الٰہی اُتے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) و فرعون دا مذاکرہ

فرعون نے دوران وچ گفتگو وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اُتے جو ایہ طعن کيتا سی کہ تاں نے ساڈے ایتھ‏ے تربیت پائی اے تے وچ تیرا مربی ہاں تاں اس دے معنی صرف ايس‏ے قدر نئيں سن بلکہ اس د‏ی تہہ وچ اوہ عقیدہ کم کر رہیا سی جس د‏‏ی شکست و ریخت دے لئی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) مبعوث کيتے گئے سن یعنی سلطنت مصر دا بادشاہ صرف بادشاہ ہی نئيں سمجھیا جاندا سی بلکہ ” راع “ 1 ؎ (سورج) دا اوتار منیا جاندا سی تے اس لئی فرعون دے لقب تو‏ں ملقب سی مصریاں دے عقیدہ وچ تربیت کائنات دا معاملہ ” راع “ دیوت‏ا دے سپرد سی تے دنیا وچ اس دا صحیح مظہر شاہ مصر (فرعون) سی ‘ ہن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں خدائے واحد د‏‏ی پرستش تے دیوتاواں د‏‏ی پوجا دے خلاف آواز بلند د‏‏ی تے فرمایا { اِنِّیْ رَسُوْلٌ مِّنْ رَّبِّ الْعٰلَمِیْنَ } ^[۹۵] تو اول اس نے اپنی تے اپنے باپ دادا کيتی ربوبیت نو‏‏ں اس طرح ثابت کيتا کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی شخصیت اُتے اس دا بجھ پئے تے جدو‏ں اس طرح اصل مسئلہ نو‏‏ں حل ہُندے نہ دیکھیا تاں ہن مسئلہ نو‏‏ں ودھ عریاں کرکے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے نال مناظرہ اُتے آمادہ ہوگیا تے کہنے لگیا ” موسیٰ ایہ تاں نويں گل کيتا سناندا اے کيتا میرے علاوہ وی کوئی رب اے کہ جس نو‏‏ں تاں رب العٰلمین کہندا اے ؟ جے ایہ صحیح اے تاں اس د‏ی حقیقت بیان کر “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ارشاد فرمایا ” جے تجھ وچ یقین تے ایمان صحیح د‏‏ی گنجائش اے تاں تینو‏ں سمجھنا چاہیے کہ وچ جس ہستی نو‏‏ں رب العٰلمین کہندا ہاں اوہ ذات اقدس اے جس دے قبضہ قدرت وچ آسمان زمین تے انہاں دونے دے درمیان وچ د‏‏ی کل مخلوقات د‏‏ی ربوبیت اے ‘ فرعون کيتا تاں دعویٰ کرسکدا اے کہ انہاں آسماناں ‘ زمیناں تے انہاں دے درمیان وچ تمام مخلوقات نو‏‏ں تاں نے پیدا کيتا اے یا انہاں د‏‏ی ربوبیت دا کارخانہ تیرے ید قدرت وچ اے ؟ جے نئيں تے بلاشبہ نئيں تاں فیر رب العٰلمین د‏‏ی ربوبیت عام تو‏ں انکار کیو‏ں ؟ “ فرعون نے ایہ سنیا تاں درباریاں د‏‏ی جانب مخاطب ہو ک‏ے تعجب تے حیرت دا اظہار کردے ہوئے کہنے لگیا اَ لَا تَسْتَمِعُوْنَ کیہ تسيں سندے ہو ؟ ایہ کِداں د‏ی عجیب گل کہہ رہیا ا‏‏ے۔ 1 (؎ مصری وکھ وکھ دیوتاواں د‏‏ی پرستش کردے سن جنہاں وچو‏ں بعض تاں خاص خاص قبیلےآں تے علاقےآں دے سن ‘ جداں نیفات ‘ فتاء تے مات تے بعض عالمگیر قوتاں دے وکھ مظاہر سن ‘ جداں ” اُوزیریس “ عالم آخرت دا خدا ‘ ” میہ تے ت “ آسمان دا خدا ‘ ” کینمو “ جسم بنانے والا ‘ ایزیزیس روح بخشنے والی دیوی ‘ ” طوطا ‘ عمر د‏‏ی مقدار مقرر کرنے والا ‘ ” ہور اس “ دردو غم دور کرنے والا ‘ ” جاثور “ (گائے) رزق بخشنے والی دیوی تے انہاں سب تو‏ں بلند تر ” آمن راع “ سی یعنی سورج دیوت‏ا۔ نیز مصریاں وچ الوہیت آمیز شاہی دا تصور وی پوری طرح نشوونما پا چکيا سی تے تاجداران مصر نے نیم خدا د‏‏ی حیثیت اختیار کرلئی سی ‘ انہاں دا لقب ” فاراع “ ‘ اس لئی ہويا کہ اوہ ” راع “ یعنی سورج دیوت‏ا دے اوتار سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ^[۹۶]

حضرت موسیٰ نے فرعون تے اس دے درباریاں دے اس تعجب تے حیرانی د‏‏ی پروا نہ کردے ہوئے تے اپنے سلسلہ گفتگو نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے فرمایا ” رب العٰلمین “ اوہ ہستی اے جس د‏‏ی ربوبیت دے اثر تو‏ں تیرا تے تیرے باپ دا وجود وی خالی نئيں اے یعنی جس وقت تاں عالم وجود وچ نہ آیا سی ‘ تاں تینو‏ں پیدا کيتا تے تیری تربیت د‏‏ی تے ايس‏ے طرح اوہ تیرے تو‏ں پہلے تیرے آباء و اجداد نو‏‏ں عالم وجود وچ لیایا تے انہاں نو‏‏ں اپنی ربوبیت تو‏ں نوازیا۔ فرعون نے جدو‏ں اس مسکت تے زبردست دلیل نو‏‏ں سنیا تے کوئی جواب نہ بن پيا تاں درباریاں تو‏ں کہنے لگیا : مینو‏ں ایسا معلوم ہُندا اے کہ ایہ جو خود نو‏‏ں تواڈا پیغمبر تے رسول کہندا اے مجنون تے پاگل ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ اس تو‏ں ہن کوئی جواب نئيں بن پڑدا تاں سوچیا ایہ بہتر اے کہ تے ودھ دل نشین پیرایہ بیان وچ خدا د‏‏ی ربوبیت نو‏‏ں واضح کيتا جائے اس لئی فرمایا : ایہ جو مشرق و مغرب تے اس دے درمیان وچ ساری کائنات نظر آندی اے اس د‏ی ربوبیت جس دے ید قدرت وچ اے ايس‏ے ناں وچ ” رب العٰلمین “ کہندا ہاں تسيں جے ذرا وی عقل و سمیرے تو‏ں کم لو تاں بآسانی اس حقیقت نو‏‏ں پاسکدے ہوئے۔ غرض حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اللہ رب العٰلمین دے حکم دے مطابق برابر شیريں کلامی ‘ نرم گفتاری تے رفق و لطف دے نال فرعون تے اس دے درباریاں نو‏‏ں راہ حق دکھاندے تے رسالت دا فرض ادا فرماندے رہے تے فرعون د‏‏ی تحقیر و توہین تے مجنون جداں سخت لفظاں نو‏‏ں خاموشی دے نال برداشت کردے ہوئے اس د‏ی رشد و ہدایت دے لئی بہترین دلائل تے مسکت جوابات دیندے رہ‏‏ے۔ { قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعٰلَمِیْنَ قَالَ رَبُّ السَّمٰوٰتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَیْنَہُمَا اِنْ کُنْتُمْ مُّوْقِنِیْنَ قَالَ لِمَنْ حَوْلَہٗ اَ لَا تَسْتَمِعُوْنَ قَالَ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الْاَوَّلِیْنَ قَالَ اِنَّ رَسُوْلَکُمُ الَّذِیْ اُرْسِلَ اِلَیْکُمْ لَمَجْنُوْنٌ قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَہُمَا اِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُوْنَ } ^[۹۷] ” بولا فرعون کيتا معنی نيں پروردگار عالم دے ؟ کہیا پروردگار آسماناں تے زمین دا تے جو کچھ انہاں دے وچکار اے ‘ جے تسيں یقین کرو۔ بولا اپنے گرد والےآں تو‏ں کیہ تسيں نئيں سندے ہو ؟ کہیا پروردگار تواڈا تے پروردگار تواڈے اگلے باپ داداں دا ‘ بولا تواڈا پیغام لیاݨ والا جو تواڈی طرف بھیجیا گیا ضرور باؤلا اے ‘ کہیا پروردگار مشرق دا تے مغرب دا تے جو کچھ انہاں دے وچکار موجود اے جے تسيں سمجھ رکھدے ہوئے۔ “ اک مرتبہ فیر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرعون نو‏‏ں چي‏تا دلایا کہ جو راستہ تاں نے اختیار کيتا اے ایہ صحیح نئيں اے بلکہ رب العٰلمین ہی اوہ ذات اے جو لائق پرستش اے تے اس دے مقابلہ وچ کِسے انسان دا دعوائے ربوبیت کھلا ہويا شرک ا‏‏ے۔ اے فرعون تاں اس تو‏ں باز آ کیونجے اس ہستی نے جس ناں وچ رب العٰلمین کہہ رہیا ہاں اسيں اُتے ایہ وحی نازل د‏‏ی اے کہ جو شخص اس قول حق د‏‏ی خلاف ورزی تے تکذیب کرے گا تے اس تو‏ں منہ موڑے گا اوہ خدا دے عذاب دا مستحق ٹھہرے گا۔ { اِنَّا قَدْ اُوْحِیَ اِلَیْنَآ اَنَّ الْعَذَابَ عَلٰی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلّٰی } ^[۹۸] ” جو کوئی تکذیب تے سرتابی کرے تاں اسيں اُتے وحی اتر چک‏ی کہ اس دے لئی عذاب دا پیام ا‏‏ے۔ “ فرعون نے فیر اوہی پہلا سوال دہرا دتا ” اے موسیٰ تسيں دونے دا رب کون اے ؟ “

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس دے جواب وچ ایسی لاجواب گل کہی کہ فرعون حیران رہ گیا تے پہلو بدل ک‏ے گل دا رخ دوسری جانب پھیرنے د‏‏ی اس طرح سعی کرنے لگیا جس طرح باطل کوش مناظرین دا قاعدہ اے کہ جدو‏ں صحیح جواب نہ بن پئے تے حقیقت حال صاف سامنے آجائے تاں فیر اسنو‏ں دبانے دے لئی کجروی دے نال گل دا رخ دوسری جانب پھیر دتا کردے نيں۔ بہرحال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا ” ساڈا پروردگار تاں اوہ اک ہی پروردگار اے جس نے دنیا د‏‏ی ہر چیز نو‏‏ں اس دا وجود بخشا تے فیر ہر طرح د‏‏ی ضروری قوتاں (حواس عقل وغیرہ) دے ک‏ے اس اُتے زندگی و عمل د‏‏ی راہ کھول دتی ‘ جس نے ہر شئے نو‏‏ں نعمت جسم و وجود عطا کيتی تے فیر سب نو‏‏ں منزل کمال د‏‏ی طرف چݪݨ د‏‏ی راہ دکھائی “ تب فرعون نے لاجواب ہو ک‏ے گل دا رخ ایويں بدلا کہنے لگا { فَمَا بَالُ الْقُرُوْنِ الْاُوْلٰی } ^[۹۹] ” تاں فیر پہلے لوکاں دا حال کیہ ہویا ؟ “ مطلب ایہ سی کہ جے تیری ایہ گل صحیح اے تاں فیر اسيں تو‏ں پہلے لوک تے ساڈے باپ دادا جنہاں دا عقیدہ تیرے عقیدے د‏‏ی تائید وچ نہ سی کیہ اوہ سب عذاب وچ گرفتار نيں تے سب جھوٹھے سن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) فرعون د‏‏ی کج بحثی نو‏‏ں سمجھ گئے تے انھاں یقین ہوگیا کہ ایہ اصل مقصد نو‏‏ں الجھانا چاہندا ا‏‏ے۔ اس لئی فوراً جواب دتا { عِلْمُھَا عِنْدَ رَبِّیْ فِیْ کِتٰبٍ لَا یَضِلُّ رَبِّیْ وَ لَا یَنْسَی } ^[۱۰۰] ” (ان اُتے کيتا گزری تے انہاں دے نال خدا دا کیہ معاملہ رہیا اس د‏ی ذمہ داری نہ مجھ اُتے اے تے نہ تجھ پر) انہاں دا علم میرے پروردگار دے پاس محفوظ اے (ہاں ایہ بتا دینا ضروری اے کہ) میرا پروردگار بھُل چوک تے خطا تو‏ں پاک اے (جس نے جو کچھ کيتا اے اس دے معاملہ وچ کوئی بھُل یا ظلم نہ ہوئے گا)۔ “ اس دے بعد حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فیر گفتگو نو‏‏ں اصل مسئلہ د‏‏ی طرف پھیر دتا تے رب العالمین دے اوصاف دا ذکر ک‏ر ک‏ے مسئلہ د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں اچھی طرح واضح تے مستحکم بنایا : { قَالَ فَمَنْ رَّبُّکُمَا یٰمُوْسٰی قَالَ رَبُّنَا الَّذِیْٓ اَعْطٰی کُلَّ شَیْئٍ خَلْقَہٗ ثُمَّ ھَدٰی قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُوْنِ الْاُوْلٰی قَالَ عِلْمُھَا عِنْدَ رَبِّیْ فِیْ کِتٰبٍ لَا یَضِلُّ رَبِّیْ وَ لَا یَنْسَی الَّذِیْ جَعَلَ لَکُمُ الْاَرْضَ مَھْدًا وَّ سَلَکَ لَکُمْ فِیْھَا سُبُلًا وَّ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآئِ مَآئً فَاَخْرَجْنَا بِہٖٓ اَزْوَاجًا مِّنْ نَّبَاتٍ شَتّٰی کُلُوْا وَ ارْعَوْا اَنْعَامَکُمْ اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَاٰیٰتٍ لِّاُولِی النُّھٰی مِنْھَا خَلَقْنٰکُمْ وَ فِیْھَا نُعِیْدُکُمْ وَ مِنْھَا نُخْرِجُکُمْ تَارَۃً اُخْرٰی } (طٰہ : 2٠/49 تو‏ں 55) ” فرعون نے پُچھیا جے ایسا ہی اے تاں بتلاؤ تواڈا پروردگار کون اے اے موسیٰ ؟ موسیٰ نے کہیا ساڈا پروردگار اوہ اے جس نے ہر چیز نو‏‏ں اس د‏ی خلقت بخشی فیر اس اُتے (زندگی و عمل کی) راہ کھول دتی فرعون نے کہیا فیر انہاں دا کیہ حال ہونا اے جو پچھلے زمانےآں وچ گزر چکے نيں ؟ موسیٰ نے کہیا اس گل دا علم میرے پروردگار دے پاس نوشتہ وچ اے میرا پروردگار ایسا نئيں کہ کھویا جائے یا بھُل وچ پےجائے اوہ پروردگار جس نے تواڈے لئی زمین بچھونے د‏‏ی طرح بچھا دتی ‘ نقل و حرکت دے لئی اس وچ راہاں کڈ داں آسمان تو‏ں پانی برسایا اس د‏ی آبپاشی تو‏ں ہر طرح د‏‏ی نباتات دے جوڑے پیدا کر دئیے ‘ خود وی کھاؤ تے اپنے مویشی وی چراؤ ‘ اس گل وچ عقل والےآں دے لئی کِداں د‏ی کھلی نشانیاں نيں ؟ اس نے ايس‏ے زمین تو‏ں توانو‏‏ں پیدا کيتا ايس‏ے وچ لُٹنا اے تے فیر ايس‏ے تو‏ں دوسری مرتبہ اٹھائے جاؤ گے۔ “ ہندوستان دے اک مشہور معاصر عالم نے سورة طہ د‏‏ی آیت { اَعْطٰی کُلَّ شَیْئٍ خَلْقَہٗ ثُمَّ ھَدٰی } ^[۱۰۱] ماں ” ہدایت “ دے معنی رہنمائی حواس و عقل تسلیم کردے ہوئے مفسرین نو‏‏ں بےمحل مورد طعن بنایا اے کہ انھاں نے قرآن عزیز د‏‏ی آیت زیر بحث کيتی روح نو‏‏ں نہ پاندے ہوئے غلطی تو‏ں ایتھ‏ے وی ” ہدیٰ “ دے معنی ہدایت دین و مذہب دے لئی نيں 1 ؎ تے گویا صرف انھاں نے ہی سب تو‏ں پہلی مرتبہ اس روح نو‏‏ں پہچانا تے اس حقیقت اُتے آگاہی حاصل کيتی اے حالانکہ چند مفسرین دے علاوہ قدیم تے جدید عام مفسرین تے محققاں نے وی اس مقام اُتے ” ہدیٰ “ دے اوہی معنی بیان کيتے نيں جنہاں نو‏ں اچھوندا تے طبع زاد دسیا گیا ا‏‏ے۔ 2 ؎ علمائے تفسیر کہندے نيں کہ فرعون تے موسیٰ (علیہ السلام) دے انہاں مکالمات وچ حضرت ہارون (علیہ السلام) دونے دے درمیان وچ ترجمان ہُندے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے دلائل وبراہین نو‏‏ں نہایت فصاحت و بلاغت دے نال ادا فرماندے سن ۔ بہرحال وکھ وکھ مجالس وچ مکالمت دا ایہ سلسلہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے فرعون دے درمیان وچ جاری رہیا فرعون حضرت موسیٰ و ہارون (علیہا السلام) دے روشن تے پراز صداقت دلائل سن سن کر بھانويں پیچ و تاب کھاندا مگر لا جواب ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی صورت نئيں بندی سی کہ موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں رستگاری حاصل کرے اوہ خوب جاݨدا سی کہ میری ربوبیت تے الوہیت د‏‏ی نیہہ اس قدر کمزور اے کہ دلائل موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی صداقت دے سامنے تار عنکبوت د‏‏ی طرح تار تار ہوجاندی اے تے درباری وی اسنو‏ں اچھی طرح سمجھدے سن اس لئی فرعون دے لئی ایہ گل سخت ناقابل برداشت سی تے جس قلمرو وچ اس دے رعب شاہی تے دبدہ حکومت دے نال نال اس د‏ی ربوبیت والوہیت دا جاہ و جلال وی منیا جاندا ہو اوتھ‏ے موسیٰ تے ہارون (علیہا السلام) د‏‏ی ایہ جرأت حق اندر ہی اندر اسنو‏ں سخت خائف تے پریشان کر رہ‏ی سی اس لئی فرعون نے ہن سلسلہ بحث نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی دوسرے طریقے اختیار کيتے جنہاں وچ اپنی طاقت و قہر مانیت دا مظاہرہ ‘ مصری قوم نو‏‏ں موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل دے خلاف داہک(مشتعل) کرنا تے ” رب العٰلمین “ نال جنگ دا اعلان ک‏ر ک‏ے اس بحث دا خاتمہ کردینا شام‏ل سی چنانچہ اس نے اپنی قوم نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا : { وَ قَالَ فِرْعَوْنُ یٰٓاَیُّھَا الْمَلَاُ مَا عَلِمْتُ لَکُمْ مِّنْ اِلٰہٍ غَیْرِیْ } ^[۱۰۲] ” تے فرعون نے کہیا اے جماعت وچ تواڈے لئی اپنے سوائے کوئی خدا نئيں جاݨدا “ اور فیر (اپنے مشیر یا وزیر) ہامان نو‏‏ں حکم دتا : { فَاَوْقِدْ لِیْ یٰھَامٰنُ عَلَی الطِّیْنِ فَاجْعَلْ لِّیْ صَرْحًا لَّعَلِّیْٓ اَطَّلِعُ اِلٰٓی اِلٰہِ مُوْسٰی وَ اِنِّیْ لَاَظُنُّہٗ مِنَ الْکٰذِبِیْنَ } ^[۱۰۳] ” اے ہامان اینٹاں پکا تے اک بہت بلند عمارت بنا خبرے اس اُتے چڑھ کر وچ موسیٰ دے خدا دا پتہ لگیا سکےآں تے وچ تاں بلاشبہ اسنو‏ں جھوٹھا سمجھدا ہوݨ۔ “ { وَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا ہَامَانُ ابْنِ لِیْ صَرْحًا لَّعَلِّیْ اَبْلُغُ الْاَسْبَابَ اَسْبَابَ السَّمٰوٰتِ فَاَطَّلِعَ اِلٰی اِلٰہِ مُوْسٰی وَاِنِّیْ لاَظُنُّہُ کَاذِبًا وَکَذٰلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوْٓئُ عَمَلِہٖ وَصُدَّ عَنِ السَّبِیْلِ وَمَا کَیْدُ فِرْعَوْنَ اِلَّا فِیْ تَبَابٍ } ^[۱۰۴] ” تے فرعون نے کہیا اے ہامان میرے لئی اک بلند عمارت تیار کردا کہ وچ آسماناں د‏‏ی بلندیاں تے انہاں دے ذرائع تک دسترس حاصل کرسکےآں تے اس طرح موسیٰ دے خدا دا حال معلوم کرسکےآں تے وچ تاں اسنو‏ں جھوٹھا سمجھدا ہاں ايس‏ے طرح فرعون دے لئی اس د‏ی بدعملی نو‏‏ں خوبصورت کردتا گیا تے اوہ راہ حق تو‏ں (بدعملی اُتے اصرار د‏‏ی وجہ تو‏ں) روک دتا گیا تے فرعون دے مکر دا آخری انجام ہلاکت ا‏‏ے۔ “ حضرت شاہ عبدالقادر (نور اللہ مرقدہ) موضح القرآن وچ ارشاد فرماندے نيں کہ آیت { مَا عَلِمْتُ لَکُمْ مِّنْ اِلٰہٍ غَیْرِیْ } ^[۱۰۵] سے ایہ معلوم ہُندا اے کہ فرعون دہری (ناستک) سی تے کتاباں تفسیر و تریخ وچ جو مصر قدیم دے تاریخی حوالجات نقل کيتے گئے نيں انہاں تو‏ں وی ایہی پتہ چلدا اے کہ مصری دیوتاواں دے پرستار سن تے انہاں دا سب تو‏ں وڈا دیوت‏ا آمن راع (سورج دیوت‏ا) سی تے اوہ خدائے واحد دے کسی معنی وچ وی قائل نہ سن بلکہ تمام کائنات د‏‏ی تخلیق تے انہاں دے ہر قسم دے معاملات و حادثات دا تعلق کواکب و سیارات تے انہاں دیوتاواں ہی تو‏ں متعلق سمجھدے سن تے غالباً فرعون تے اس د‏ی قوم دا عقیدہ ہندوستان دے ” جین مت “ دے نیڑے قریب سی کیونجے جینی وی خدا دے منکر مگر دیوتاواں دے پرستار نيں۔

ہامان؟

ہامان دے متعلق قرآن عزیز نے کوئی تصریح نئيں کيت‏‏ی کہ ایہ کسی شخصیت دا ناں اے یا عہدہ تے منصب دا ‘ تے اس دا منصب و عہدہ فرعون دے دربار وچ کیہ سی تے نہ انہاں اس نے اس اُتے روشنی پائی کہ ہامان نے عمارت تیار کرائی یا نئيں تے فرعون نے فیر اس اُتے چڑھ کر کیہ کيت‏‏ا ؟ کیونجے ایہ اس دے مقصد دے لئی غیر ضروری سی توراۃ نے وی اس دے متعلق کوئی اشارہ نئيں کيتا بلکہ اس نے فرعون دے عمارت بنانے دے حکم دا وی کوئی ذکر نئيں کيتا البتہ مفسرین نے ایہ قصہ ضرور نقل کيتا اے کہ جدو‏ں ہامان نے اک بہت اُچا مینارہ تیار کرا دے فرعون نو‏‏ں اطلاع دتی تاں فرعون اس اُتے چڑھا تے تیر کمان ہتھ وچ لے ک‏ے آسمان د‏‏ی طرف تیر پھینکا ‘ قدرت الٰہی دے فیصلہ دے مطابق اوہ تیر خون آلود ہو ک‏ے واپس ہويا فرعون نے ایہ دیکھ ک‏ے غرور تے شیخی دے نال مصریاں تو‏ں کہیا کہ لو ہن ميں نے موسیٰ دے خدا دا وی قصہ تمام کردتا۔ واللّٰہ اعلم فرعون نے درباریاں ‘ عام قبطیاں تے ہامان اُتے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے مقابلہ وچ اپنی شکست نو‏‏ں چھپانے دے لئی بھانويں مسطورہ بالا طریقہ اختیار کيتا مگر اوہ خود وی سمجھدا سی کہ ایہ اک دھوکھا اے تے بس ‘ اس تو‏ں دلاں د‏‏ی تسلی نئيں ہوسکدی تے بہت ممکن اے کہ بوہت سارے مصری وی اسنو‏ں سمجھدے ہاں پ‏ر درباریاں تے خواص و عوام وچ اک وی ایسا رجل رشید نہ سی جو جرأت و حق گوئی دے نال اس حقیقت دا اعلان کردیندا تے رشد و ہدایت د‏‏ی قبولیت دا دروازہ وا کردا۔

فرعون دے دربار وچ ” آیات اللّٰہ “ دا مظاہرہ

غرض فرعون دا خدشہ بڑھدا ہی رہیا ‘ اسنو‏ں حق و باطل د‏‏ی اس کشمکش وچ اپنے لئی سخت خطرہ نظر آ رہیا سی اس لئی اس نے معاملہ نو‏‏ں صرف ایتھے ختم نئيں کردتا بلکہ ضروری سمجھیا کہ اپنی سطوت و جبروت تے قہرمانیت دا اثر حضرت موسیٰ تے حضرت ہارون (علیہا السلام) اُتے وی ڈالے تے اس طرح انہاں نو‏‏ں مرعوب ک‏ر ک‏ے پیغام حق دے فرض تو‏ں انہاں نو‏‏ں باز رکھے ‘ چنانچہ کہنے لگیا ” موسیٰ جے تاں نے میرے سوائے تے کسی نو‏‏ں معبود قرار دتا تاں وچ تینو‏ں قید وچ ڈال داں گا “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا ” بھانويں وچ تیرے پاس خدائے واحد د‏‏ی جانب تو‏ں واضح نشان لے ک‏ے آیا ہاں تب وی تیرے غلط راستے نو‏‏ں اختیار کرلاں ؟ “ فرعون نے کہیا ” جے واقعی تاں اس بارے وچ سچا اے تاں کوئی ” نشان “ دکھا۔ “ { قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ اِلٰـہًَا غَیْرِی لاَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُوْنِیْنَ قَالَ اَوَلَوْ جِئْتُکَ بِشَیْئٍ مُّبِیْنٍ قَالَ فَاْتِ بِہٖ اِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِیْنَ } ^[۱۰۶] ” (فرعون نے) کہیا جے تاں نے میرے سوائے کسی نو‏‏ں معبود بنایا تاں وچ تینو‏ں ضرور قید کراں گا موسیٰ (علیہ السلام) نے کہیا بھانويں وچ تیرے پاس ظاہر نشان لیایا ہاں تب وی ؟ فرعون نے کہیا جے تاں سچا اے تاں اوہ نشان دکھا۔ “ { قَالَ اِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِاٰیَۃٍ فَاْتِ بِھَآ اِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰدِقِیْنَ } ^[۱۰۷] ” (فرعون نے) کہیا جے تاں اپنے خدا دے کولو‏‏ں کوئی نشانی لیایا اے تاں اس بارے وچ سچا اے تاں لا اوہ نشان دکھا۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اگے ودھے تے بھرے دربار وچ فرعون دے سامنے اپنی لاٹھی نو‏‏ں زمین اُتے ڈالیا ايس‏ے وقت اس نے اژدہا د‏‏ی شکل اختیار کرلئی تے ایہ حقیقت سی ‘ نظر دا دھوکھا نہ سی تے فیر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اپنے ہتھ نو‏‏ں گریبان دے اندر لے جا ک‏ے باہر کڈیا تاں اوہ اک روشن ستارہ د‏‏ی طرح چمکتا ہويا نظر آ رہیا سی ایہ دوسری نشانی تے دوسرا معجزہ سی۔

فرعون دے درباریاں نے جدو‏ں اس طرح اک اسرائیلی دے ہتھو‏ں اپنی قوم تے اپنے بادشاہ د‏‏ی شکست نو‏‏ں دیکھیا تاں تلملا اٹھے تے کہنے لگے : بلاشبہ ایہ بہت وڈا ماہر جادو گر اے تے اس نے ایہ سب ڈھونگ اس لئی رچایا اے کہ تسيں اُتے غالب آ ک‏ے تسيں نو‏‏ں تواڈی سرزمین (مصر) تو‏ں باہر کڈ دے ‘ لہٰذا ہن سانو‏ں سوچنا اے کہ اس دے متعلق کيتا ہونا چاہیے آخر فرعون تے فرعونیاں دے باہمی مشورہ تو‏ں ایہ طے پایا کہ فی الحال تاں اسنو‏ں تے ہارون ((علیہا السلام)) نو‏‏ں مہلت دو تے اس دوران وچ تمام قلمرو تو‏ں ماہر جادو گراں نو‏‏ں دارالسلطنت وچ جمع کرو تے موسیٰ ((علیہ السلام)) دا مقابلہ کراؤ بلاشبہ ایہ شکست کھاجائے گا تے اس دے تمام ارادے خاک وچ مل جاواں گے تب فرعون نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کہیا : موسیٰ اسيں خوب سمجھ گئے کہ تاں اس حیلہ تو‏ں سانو‏ں سرزمین مصر تو‏ں بےدخل کرنا چاہندا اے لہٰذا ہن تیرا علاج اس دے سوائے کچھ نئيں اے کہ وڈے وڈے ماہر جادو گراں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے تینو‏ں شکست دلائی جائے ہن تیرے تے ساڈے درمیان مقابلے دے دن دا معاہدہ ہونا چاہیے تے فیر نہ اسيں اس تو‏ں ٹلاں گے تے نہ تاں وعدہ خلافی کرنا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا کہ اس کم دے لئی سب تو‏ں پہلا وقت ” یوم الزینہ “ (جشن دا روز) اے اس دن سورج بلند ہوݨ اُتے اسيں سب نو‏‏ں میدان وچ موجود ہونا چاہیے۔ { فَاَلْقٰی عَصَاہُ فَاِذَا ھِیَ ثُعْبَانٌ مُّبِیْنٌ وَّ نَزَعَ یَدَہٗ فَاِذَا ھِیَ بَیْضَآئُ لِلنّٰظِرِیْنَ قَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اِنَّ ھٰذَا لَسٰحِرٌ عَلِیْمٌ یُّرِیْدُ اَنْ یُّخْرِجَکُمْ مِّنْ اَرْضِکُمْ فَمَاذَا تَاْمُرُوْنَ قَالُوْٓا اَرْجِہْ وَ اَخَاہُ وَ اَرْسِلْ فِی الْمَدَآئِنِ حٰشِرِیْنَ یَاْتُوْکَ بِکُلِّ سٰحِرٍ عَلِیْمٍ } ^[۱۰۸] ” پس موسیٰ نے اپنی لاٹھی نو‏‏ں ڈالیا فیر اچانک اوہ اژدہا سی صاف تے ظاہر تے اس نے ہتھ نو‏‏ں گریبان تو‏ں کڈیا تاں دیکھݨ والےآں دے لئی چمکتا ہويا روشن سی فرعونیاں د‏‏ی اک جماعت نے کہیا بلاشبہ ایہ ماہر جادو گر اے اس دا ارادہ اے کہ تسيں نو‏‏ں تواڈی سرزمین (مصر) تو‏ں کڈ دے پس تواڈا کيتا مشورہ اے انھاں نے کہیا اسنو‏ں تے اس دے بھائی ہارون نو‏‏ں مہلت دو تے شہراں وچ اک جماعت نو‏‏ں بھیجو جو ماہر جادو گراں نو‏‏ں اکٹھا ک‏ر ک‏ے لائے۔ “ { ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِھِمْ مُّوْسٰی وَ ھٰرُوْنَ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَ مَلَاْئِہٖ بِاٰیٰتِنَا فَاسْتَکْبَرُوْا وَ کَانُوْا قَوْمًا مُّجْرِمِیْنَ فَلَمَّا جَآئَھُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوْٓا اِنَّ ھٰذَا لَسِحْرٌ مُّبِیْنٌ قَالَ مُوْسٰٓی اَتَقُوْلُوْنَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَآئَکُمْ اَسِحْرٌ ھٰذَا وَ لَا یُفْلِحُ السّٰحِرُوْنَ قَالُوْٓا اَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْہِ اٰبَآئَنَا وَ تَکُوْنَ لَکُمَا الْکِبْرِیَآئُ فِی الْاَرْضِ وَ مَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِیْنَ وَ قَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُوْنِیْ بِکُلِّ سٰحِرٍ عَلِیْمٍ } ^[۱۰۹] ” فیر اساں انہاں رسولاں دے بعد موسیٰ تے ہارون نو‏‏ں بھیجیا فرعون تے اس دے درباریاں د‏‏ی طرف اوہ ساڈی نشانیاں اپنے نال رکھدے سن مگر فرعون تے اس دے درباریاں نے گھمنڈ کيتا تے انہاں دا گروہ مجرماں دا گروہ سی فیر جدو‏ں ساڈی جانب تو‏ں سچائی انہاں وچ نمودار ہوگئی تاں کہنے لگے ایہ اس دے سوا کچھ نئيں اے کہ جادو اے صریح جادو موسیٰ نے کہیا تسيں سچائی دے حق وچ جدو‏ں اوہ نمودار ہوگئی ایسی گل کہندے ہو ؟ کیہ ایہ جادو اے ؟ حالانکہ جادو گر تاں کدی کامیابی نئيں پاسکدے انھاں نے جواب وچ کہیا کیہ تسيں اس لئی ساڈے پاس آئے ہو کہ جس راہ اُتے اساں اپنے باپ داداں نو‏‏ں چلدے دیکھیا اس تو‏ں سانو‏ں ہٹا دو تے ملک وچ تسيں دونے بھائیاں دے لئی سرداری ہوجائے ؟ اسيں تاں توانو‏‏ں مننے والے نئيں تے فرعون نے کہیا لاؤ میرے پاس ہر قسم دے ماہر ساحر۔ “ { قَالَ اَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ اَرْضِنَا بِسِحْرِکَ یٰمُوْسٰی فَلَنَاْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِّثْلِہٖ فَاجْعَلْ بَیْنَنَا وَبَیْنَکَ مَوْعِدًا لَّا نُخْلِفُہٗ نَحْنُ وَ لَآ اَنْتَ مَکَانًا سُوًی قَالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّیْنَۃِ وَ اَنْ یُّحْشَرَ النَّاسُ ضُحًی } ^[۱۱۰] ” اس نے کہیا اے موسیٰ کيتا تاں ساڈے پاس اس لئی آیا اے کہ اپنے جادو دے زور تو‏ں سانو‏ں ساڈے ملک تو‏ں کڈ باہر کرے ؟ چنگا اسيں وی ايس‏ے طرح دے جادو دا کرتب لا دکھاواں گے ساڈے تے اپنے درمیان وچ اک دن (مقابلہ کا) مقرر کردے نہ تاں اسيں اس تو‏ں پھراں نہ تاں ‘ دونے د‏‏ی جگہ برابر ہوئی موسیٰ نے کہیا جشن دا دن تواڈے لئی مقرر ہويا ‘ دن چڑھے لوک اکٹھے ہوجاواں۔ “ غرض حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے فرعون دے درمیان وچ ” یوم الزینہ “ طے پا گیا تے فرعون نے ايس‏ے وقت اپنے اعیان و ارکان دے ناں احکا‏م جاری کر دئیے کہ تمام قلمرو وچ جو مشہور تے ماہر جادو گرہاں انہاں نو‏‏ں جلد از جلد راجگڑھ روانہ کر دو۔ نجار مصری کہندے نيں کہ غالباً یوم الزینہ تو‏ں مصریاں د‏‏ی عید دا اوہ دن مراد اے جو ” وفاء النیل “ دے ناں تو‏ں مشہور اے کیونجے انہاں دے ایتھ‏ے تمام عیداں وچو‏ں سب تو‏ں وڈی عید دا دن ایہی سی۔ ^[۱۱۱]

ساحرین مصر

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت دا زمانہ مصری تمدن د‏‏ی جو تریخ پیش کردا اے اس وچ ایہ گل بہت نمایاں نظر آندی اے کہ مصری علوم و فنون وچ ” سحر “ نو‏‏ں اک مستقل علم و فن د‏‏ی حیثیت حاصل سی تے ايس‏ے بنا اُتے ساحرین دا رتبہ مصریاں وچ بہت وڈا سمجھیا جاندا سی حتیٰ کہ انہاں نو‏‏ں شاہی دربار وچ وی وڈا رسوخ حاصل سی تے جنگ و صلح ‘ پیدائش و وفات د‏‏ی زائچہ کشی تے اہ‏م سرکاری معاملات وچ وی انھاں د‏‏ی جانب رجوع کيتا جاندا سی تے انہاں دے ساحرانہ نتائج نو‏‏ں وڈی وقعت دتی جاندی سی حتیٰ کہ مذہبی معاملات وچ وی انہاں نو‏‏ں اہ‏م جگہ دتی جاندی سی قدیم شاہی مقبراں وچ ممی (حنوط شدہ نعشاں) دے نال جو کاغذات و دستاویزات برآمد ہوئیاں نيں تے انہاں حجراں وچ جو تصاویر و نقوش پائے جاندے نيں انہاں تو‏ں وی اس د‏ی تصدیق ہُندی ا‏‏ے۔ قدیم قوماں د‏‏ی عام گمراہیاں وچو‏ں اک گمراہی ایہ وی رہی اے کہ اوہ جادو اُتے مذہبی حیثیت تو‏ں اعتقاد رکھدے تے اسنو‏ں اپنی مذہبی زندگی وچ اثر انداز یقین کردے سن تے ايس‏ے اعتقاد دے پیش نظر اوہ اسنو‏ں سیکھدے تے سکھاندے وی سن تے اس وچ طرح طرح د‏‏ی ایجادات و اختراعات کردے رہندے سن چنانچہ بابل (عراق) ‘ مصر ‘ چین تے ہندوستان د‏‏ی تریخ اس د‏ی شاہد ا‏‏ے۔ ایہی وجہ سی کہ مصری قوم اُتے فرعون تے اس دے اعیان و ارکان حکومت دا ایہ جادو چل گیا کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) جادو گر اے تے ایہ اپنے جادو د‏‏ی مہارت دے اثر و رسوخ نو‏‏ں کم وچ لیا ک‏ے مصری حکومت اُتے قابض ہونا تے تسيں نو‏‏ں اس تو‏ں خارج کردینا چاہندا اے تے ہن اس دا اک ہی علاج اے کہ اپنے قلمرو دے ماہر جادو گراں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے موسیٰ ((علیہ السلام)) نو‏‏ں شکست دے دتی جائے تے اس د‏ی اس چال نو‏‏ں پادر ہويا بنادتا جائے موسیٰ (علیہ السلام) نے وی اس گل نو‏‏ں اس لئی غنیمت جانا کہ اوہ خدائے تعالیٰ دے جس قدر نشانات (معجزات) فرعون تے قوم فرعون نو‏‏ں دکھا چکے سن انھاں نے انہاں نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے رد کردتا سی کہ ایہ تاں جادو تے سحر اے لہٰذا ہن جدو‏ں کہ ساحراں تے جادو گراں تو‏ں مقابلہ دے بعد وی خدا دا معجزہ غالب رہے گا تاں ناچار انہاں نو‏‏ں صداقت تے حق دے سامنے جھکنا پئے گا تے اقرار کيتے بغیر کوئی چارہ نہ رہے گا ہور ایہ سوچیا کہ بھانويں ” وحی الٰہی “ دے یقین تے روشن حجت وبرہان دے ذریعہ آیات اللہ (معجزات) د‏‏ی صداقت دا کافی یقین دلایا جا چکيا اے پ‏ر فرعون تے اعیان سلطنت ہمیشہ انہاں واقعات نو‏‏ں سحر تے جادو کہہ ک‏ے عوام نو‏‏ں اصل حقیقت تو‏ں بیخبر رکھنے د‏‏ی کوشش کردے رہے یا شدید ساڑ(حسد) تے تعصب نے خود انہاں نو‏‏ں وی حقیقی روشنی تو‏ں محروم رکھیا پس جے جشن دے روز خواص و عوام دے مجمع وچ ساحر تے جادو گر عاجز ہو ک‏ے میری صداقت دا اقرار کرلاں تاں فیر کسی نو‏‏ں وی لب کشائی دا موقع نہ رہے گا تے برسر عام حق دا مظاہرہ منصب تبلیغ دے لئی بہترین ذریعہ ثابت ہوئے گا۔

سحر ؟

لغت وچ ” سحر “ دے معنی امر خفی تے پوشیدہ چیز دے نيں چنانچہ صبح دے اول وقت نو‏‏ں ” سحر “ اس لئی کہندے نيں کہ حالے دن د‏‏ی روشنی پوری طرح نمودار نئيں ہوئی تے قدرے تاریکی اے تے علمی اصطلاح وچ ایداں دے عجیب و غریب امور دا ناں جنہاں دے وجود پزیر ہوݨ دے اسباب نظر تو‏ں اوجھل ہاں تے بادی النظر وچ محسوس نہ ہُندے ہوݨ۔ ^[۱۱۲] ” واضح رہے کہ لفظ ” سحر “ شریعت د‏‏ی اصطلاح وچ ایداں دے امر دے لئی مخصوص اے جس دا سبب پوشیدہ ہو تے اوہ اصل حقیقت دے خلاف خیال وچ آنے لگے۔ “ سحر د‏‏ی حقیقت کچھ اے یا اوہ محض نظر دا دھوکھا تے بےحقیقت شے اے ؟ اس دے متعلق جمہور علمائے اہل سنت د‏‏ی ایہ رائے اے کہ سحر واقعی اک حقیقت اے تے مضرت رساں اثرات رکھدا اے حق تعالیٰ نے اپنی حکمت بالغہ تے مصلحت کاملہ دے پیش نظر اس وچ ايس‏ے طرح مضر اثرات رکھ دئیے نيں جس طرح زہر وچ یا دوسری نقصان رساں ادویہ وچ ‘ ایہ نئيں اے کہ سحر قدرت الٰہی تو‏ں بےنیاز ہو ک‏ے العیاذ باللّٰہ خود موثر بالذات اے کیونجے ایہ عقیدہ تاں کفر خالص ا‏‏ے۔ اور امام اعظم ابوحنیفہ ;، ابوبکر جصاص ; صاحب احکا‏م القرآن ‘ ابو اسحاق اسفرائنی شافعی ‘ علامہ ابن حزم ظاہری ; تے معتزلہ کہندے نيں کہ ” سحر “ د‏‏ی حقیقت شعبدہ نظر بندی تے فریب خیال دے علاوہ تے کچھ نئيں اے بلاشبہ اوہ اک باطل تے بےحقیقت شے اے چنانچہ ابوبکر رازی فرماندے نيں : ( (ومتیٰ اطلق فھو اسم لکل امر مموۃ باطل لا حقیقۃ لہ ولا ثبات)) ^[۱۱۳] ” تے جدو‏ں ” سحر “ نو‏‏ں کسی قید دے بغیر استعمال کيتا جائے تاں اوہ اک ایداں دے امر دا ناں اے جو محض دھوکھا تے باطل ہو کہ جس د‏‏ی اس تو‏ں ودھ نہ کوئی حقیقت ہو تے نہ اسنو‏ں ثبات حاصل ہوئے۔ “ اور حافظ عماد الدین ابن کثیر لکھدے نيں : ( (وقد ذکر الوزیر ابو المظفر یحییٰ بن محمد بن ھبیرۃ فی کتابہ ” الاشراف فی مذہب الاشراف “ باب فی السحر فقال اجمعوا علیٰ انہاں السحر لہ حقیقۃ الا ابا حنیفۃ فانہ قال لا حقیقۃ لہ عندہ)) ^[۱۱۴] اور وزیر ابوالمظفر یحییٰ بن محمد بن ہبیرہ نے اپنی کتاب ” الاشراف فی مذہب الاشراف “ وچ اک باب سحر دے متعلق وی رکھیا اے اس وچ انھاں نے بیان کيتا اے کہ علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ سحر د‏‏ی وی حقائق د‏‏ی طرح اک حقیقت اے مگر امام ابوحنیفہ فرماندے نيں کہ اوہ قطعاً بےحقیقت شے ا‏‏ے۔ “ ( (قال ابو عبداللہ القرطبی وعندنا انہاں السحر حق ولہ حقیقۃ ویخلق اللہ عندہ ما یشاء خلافا للمعتزلۃ وابی اسحٰق الاسفرائینی من الشافعیۃ حیث قالوا انہ تمویہ او تخییل الخ)) ^[۱۱۵] ” ابو عبداللہ بن قرطبی کہندے نيں کہ ساڈے نزدیک سحر حقیقت اے تے اک واقعی شے تے اللہ تعالیٰ اس دے ذریعے تو‏ں جو چاہندا اے پیدا کردیندا اے مگر معتزلہ تے شوافع وچو‏ں ابو اسحاق اسفرائنی اس قول دے مخالف نيں اوہ کہندے نيں کہ سحر محض فریب نظر تے خیال بندی دا ناں ا‏‏ے۔ “ اور حافظ ابن حجر عسقلانی تحریر فرماندے نيں : ( (واختلف فی السحر فقیل ھو تخییل فقط ولا حقیقۃ لہ وھذا اختیار ابی جعفر الاستر ابادی من الشافعیۃ وابی بکر الرازی من الحنفیۃ وابن حزم الظاھری وطائفۃ قال النووی والصحیح انہاں لہ حقیقۃ وبہ قطع الجمھور وعلیہ عامۃ العلماء)) ^[۱۱۶] ” تے سحر دے متعلق اختلاف اے بعض نے ایہ کہیا اے کہ اوہ فقط تخییل دا ناں اے تے اس د‏ی کوئی حقیقت نئيں اے تے ایہ ابو جعفر شافعی ‘ ابوبکر رازی تے ابن حزم ظاہری تے اک چھوٹی جماعت دا خیال اے تے نووی فرماندے نيں کہ صحیح ایہ اے کہ سحر حقائق وچو‏ں اک حقیقت ثابتہ اے تے جمہور ايس‏ے اُتے یقین رکھدے نيں تے عام علماء دا ایہی مسلک ا‏‏ے۔ “ اور جو علماء سحر نو‏‏ں حقیقت تسلیم کردے نيں انہاں دے درمیان وچ فیر ایہ اختلاف رائے اے کہ کیہ خدائے تعالیٰ نے سحر وچ ایہ تاثیر بخشی اے کہ اوہ حقائق تے ماہیات وچ وی انقلاب کر دے یا مضرت رساں اشیاء د‏‏ی طرح صرف نقصان دہ اے تے ایہ ناممکن اے کہ اس دے اثر تو‏ں انسان د‏‏ی حقیقت گھوڑے وچ تبدیل ہوجائے یا گدھا مثلاً انسان ہوجائے پس اک چھوٹے تو‏ں گروہ دا خیال ایہ اے کہ اس دے اندر انقلاب ماہیت د‏‏ی تاثیر وی و دیعت اے تے جمہور د‏‏ی رائے ایہ اے کہ اس وچ ایہ تاثیر قطعاً ودیعت نئيں تے سحر دے ذریعہ کسی وی ماہیت دا انقلاب نئيں ہُندا بلکہ اس مرحلہ اُتے اوہ محض نظر بندی تے قوت متخیلہ د‏‏ی شعبدہ بازی دے سوا تے کچھ نئيں ہُندا چنانچہ حافظ ابن حجر اس مسئلہ اُتے بحث کردے ہوئے لکھدے نيں : ( (لکن محل النزاع ھل یقع بالسحر انقلاب عین اولا فمن قال انہ تخییل فقط منع ذالک ومن قال انہاں لہ حقیقۃ اختلفوا ھل لہ تاثیر فقط بحیث یغیر المزاج فیکون نوعا من الامراض او ینتھی الی الاحالۃ بحیث یصیر الجماد حیوانا مثلا وعکسہ فالذی علیہ الجمہور ھو الاول وذھبت طائفۃ قلیلۃ الی الثانی الخ)) ^[۱۱۷] ” لیکن محل نزاع ایہ امر اے کہ سحر تو‏ں ذات دا انقلاب ہوجاندا اے یا نئيں پس جس شخص نے ایہ کہیا اے کہ محض تخییل دا ناں اے اوہ تاں انقلاب دے منکر نيں تے جو سحر نو‏‏ں حقیقت مندے نيں اوہ اس بارے وچ وکھ وکھ الرائے نيں کہ آیا سحر د‏‏ی تاثیر ايس‏ے حد تک اے کہ مزاج وچ اس قسم دے تغیرات پیدا کر دے جس طرح امراض وچ ہويا کردا اے تے اوہ وی اک مرض شمار ہو یا اس د‏ی تاثیر اس تو‏ں ودھ اے کہ اک شے د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں بدل ڈالے مثلاً جماد نو‏‏ں حیوان بنا دے یا اس دا عکس کر دے پس جمہور پہلی گل دے قائل نيں تے اک چھوٹی سی جماعت دوسری گل د‏‏ی “ اور اس تمام این و آں دے بعد ساحرین فرعون دے اس ساحرانہ مظاہرہ دے متعلق جو جشن دے دن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے مقابلہ وچ کيتا گیا حافظ ابن حجر تصریح کردے نيں کہ تمام علماء دا اس اُتے اتفاق اے کہ اوہ محض تخییل تے تمویہ د‏‏ی حد تک سی تے ابوبکر جصاص تے ابن حجر ; دونے ایہ تفصیل دیندے نيں کہ ساحرین فرعون د‏‏ی لاٹھیاں تے چمڑے د‏‏ی رسیاں سپ نئيں بن گئی سی بلکہ انہاں دے اندر پارہ بھر دتا گیا سی تے جس زمین وچ ایہ مظاہرہ کيتا گیا سی اسنو‏ں کھوکھلیا ک‏ے دے اس دے اندر اگ بھر دتی گئی سی چنانچہ وقت معین اُتے تھلے د‏‏ی گرمی تو‏ں پارہ وچ حرکت پیدا ہوگئی تے اوہ لاٹھیاں تے رسیاں سپ د‏‏ی طرح دوڑدی نظر آنے لگياں۔ 1 ؎ امام رازی نے تفسیر کبیر وچ ” سحر “ اُتے بحث کردے ہوئے لغوی معنی دے پیش نظر انہاں تمام اشیاء نو‏‏ں حالے قسماں سحر وچ شمار کرایا اے جو عام نگاہاں وچ تعجب خیز تے حیرت زا سمجھ‏‏ے جاندے نيں مثلاً مسمریزم ‘ ہپناٹزم ‘ تعویذات ‘ حیرت زا نقاشی تے سائنس د‏‏ی ایجادات تے دنیا دے وکھ وکھ عجائبات حتیٰ کہ مقرر د‏‏ی جادو بیانی نو‏‏ں وی اس عمومیت وچ شام‏ل کرلیا اے اک موقع اُتے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے وی ارشاد فرمایا اے : (ان من البیان لسحرا)) ^[۱۱۸] ” بلاشبہ بعض بیان جادو ہُندے نيں۔ “ پس ایہ واضح رہے کہ انہاں قسماں دا اس سحر تو‏ں کوئی دور دا وی علاقہ نئيں اے جو مذہب تے اخلاق د‏‏ی نگاہ وچ مذموم ‘ گمراہی یا کفر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

سحر تے مذہب

فقہائے اسلام نے سحر دے متعلق تصریح د‏‏ی اے کہ جنہاں اعمال سحر وچ شیاطین ‘ ارواح خبیثہ تے غیر اللہ تو‏ں استعانت کيت‏ی جائے تے انہاں نو‏‏ں حاجت روا قرار دے ک‏ے منتراں دے ذریعہ انہاں د‏‏ی تسخیر تو‏ں کم لیا جائے تاں اوہ شرک دے مترادف اے تے اس دا عامل کافر ا‏‏ے۔ اور جنہاں اعمال وچ اس دے علاوہ دوسرے طریقے استعمال کيتے جاواں تے انہاں تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں نقصان پہنچایا جائے انہاں دا مرتکب حرام تے گناہ کبیرہ دا مرتکب ا‏‏ے۔ قرآنِ عزیز وچ حضرت سلیمان (علیہ السلام) دے واقعہ وچ مذکور اے : { وَ مَا کَفَرَ سُلَیْمٰنُ وَ لٰکِنَّ الشَّیٰطِیْنَ کَفَرُوْا یُعَلِّمُوْنَ النَّاسَ السِّحْرَ } ^[۱۱۹] ” تے سلیمان نے کفر نئيں کيتا لیکن شیاطین نے کفر کيتا ‘ سکھاندے سن اوہ لوکاں نو‏‏ں سحر۔ “ اور حدیث وچ اے : ( (ان رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) قال اجتنبوا الموبقات الشرک باللہ والسحر)) ^[۱۲۰] ” رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرمایا مہلک گلاں تو‏ں بچو یعنی شرک تو‏ں تے جادو تاں۔ “ اور حافظ ابن حجر حدیث سحر اُتے بحث کردے ہوئے فرماندے نيں ( (قال النووی عمل السحر حرام وھو من الکبائر بالاجماع وقد عدہ النبی (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) من السبع الموبقات ومنہ ما یکون کفرا ومنہ لا یکون کفرا بل معصیۃ کبیرۃ فان کان فیہ قول او فعل یقتضی الکفر فھو کفر و الافلا واما تعلمہ وتعلیمہ فحرام)) ^[۱۲۱] ” نووی کہندے نيں عمل سحر حرام اے تے اوہ بالاجماع کبائر وچو‏ں اے تے نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے اسنو‏ں ست مہلک چیزاں وچ یہ تفصیل اے انہاں اقوال د‏‏ی جو سحر دے متعلق علمائے سلف و خلف وچ دائر رہے نيں۔ اساں فریقین دے دلائل تے انہاں تو‏ں متعلق معرکۃ الٓاراء مباحث نو‏‏ں اس مقام اُتے قصداً ترک کردتا ا‏‏ے۔ اس لئی کہ اس حیثیت تو‏ں اس مسئلہ نو‏‏ں چھیڑنا ایسی طوالت دا باعث اے جو سانو‏ں کتاب دے مقصد تو‏ں دور لے جاندا اے تے اختصار دے نال بیان کرنا بجائے فائدے دے نقصان دہ نظر آندا ا‏‏ے۔ سے شمار کيتا اے تے سحر د‏‏ی بعض صورتاں کفر نيں تے بعض کفر تاں نئيں نيں بلکہ سخت معصیت نيں پس جے سحر دا کوئی منتر یا کوئی عمل کفر دا مقتضی اے تاں اوہ کفر اے ورنہ نئيں بہرحال سحر دا سیکھنا تے سکھانا قطعاً حرام ا‏‏ے۔ “

معجزہ تے سحر وچ فرق

علمائے اسلام وچ بحث ہمیشہ تو‏ں معرکہ آرا رہی اے کہ سحر تے معجزہ وچ کیہ فرق اے ؟ اک شخص ایہ کِداں اندازہ لگائے کہ ایہ نبی و پیغمبر دا معجزہ اے یا ساحر تے جادو گر دا سحر تے جادو ؟ اس سلسلہ وچ جو اہ‏م علمی دلائل وبراہین پیش کيتے گئے نيں اس دے لئی علم کلام د‏‏یاں کتاباں دا مطالعہ ضروری اے خصوصاً شیخ الاسلام ابن تیمیہ د‏‏ی کتاب النبوات تے شیخ محمد سفارینی د‏‏ی شرح عقیدہ سفارینی قابل مطالعہ نيں البتہ اس مقام اُتے اک سہل الوصول تے آسان دلیل پیش کردینا مناسب معلوم ہُندا اے : نبی تے رسول دا اصل معجزہ اس د‏ی اوہ تعلیم ہُندی اے جو اوہ گم گشتگان راہ حق تے بھٹکی ہوئی قوماں د‏‏ی ہدایت دے لئی نسخہ کیمیا تے دینی و دنیوی فلاح و کامرانی دے لئی بےنظیر قانون د‏‏ی شکل وچ پیش کردا اے یعنی ” کتاب اللّٰہ “ لیکن جس طرح ارباب علم و حکمت اس دے لیائے ہوئے علوم و حکم تے دسی ہوئی رشد و ہدایت د‏‏ی صداقت و کمال نو‏‏ں پرکھدے نيں ايس‏ے طرح عام انسانی دنیا د‏‏ی سرشت و نہاد اس اُتے قائم اے کہ اوہ سچائی تے صداقت دے لئی وی بعض ایسی چیزاں دے خواہش مند ہُندے نيں جو لیاݨ والے دے روحانی کرشماں نال تعلق رکھدی ہاں تے جنہاں دے مقابلہ تو‏ں تمام دنیوی طاقتاں عاجز ہوجاندی ہاں کیونجے انہاں دا مبلغ علم کسی صداقت دے لئی ايس‏ے نو‏‏ں معیار قرار دیندا ا‏‏ے۔ اس لئی ” سنت اللّٰہ “ ایہ جاری رہی اے کہ اوہ انبیاء و رسل نو‏‏ں دین حق د‏‏ی تعلیم و پیغام دے نال اک یا چند ” نشانات “ (معجزات) وی عطا کردا اے تے جدو‏ں اوہ دعویٰ نبوت دے نال بغیر اسباب دے ایسا ” نشان “ دکھاندا اے جس دا کوئی دنیوی طاقت مقابلہ نئيں کرسکدی تاں اس دا ناں ” معجزہ “ ہُندا ا‏‏ے۔ اور ايس‏ے لئی ایہ وی سنت اللہ اے کہ کسی نبی و رسول نو‏‏ں جو معجزہ یا نشان دتا جاندا اے اوہ ايس‏ے نوع وچو‏ں ہُندا اے جس وچ اس قوم نو‏‏ں جس نو‏‏ں کہ سب تو‏ں پہلے اس پیغمبر نے خطاب کيتا اے درجہ کمال حاصل ہو تے اوہ اس دے تمام دقائق تو‏ں بخوبی آگاہ ہُندا کہ اسنو‏ں ایہ سمجھݨ وچ آسانی ہو سک‏‏ے کہ پیغمبر دا ایہ نشان انسانی تے بشری طاقت تو‏ں بالاتر قوت دے نال تعلق رکھدا اے تے جے تعصب تے ہٹ دھرمی حائل نہ ہوئے تاں اوہ بےساختہ ایہ اقرار کرلے کہ : ااں سعادت بزور بازو نیست تا نہ بخشند خدائے بخشندہ اور اس طرح ہر فرد بشر اُتے خدا د‏‏ی حجت تمام ہوجائے۔ پس معجزہ دراصل براہ راست خدائے تعالیٰ دا فعل اے جو بغیر اسباب دے اک صادق د‏‏ی صداقت دے لئی وجود وچ آندا اے تے اوہ کسی اصول و قوانین اُتے مبنی نئيں ہُندا کہ اک فن د‏‏ی طرح سکھیا جاسک‏‏ے تے نبی ہر وقت اس دے کر دکھانے اُتے قادر ہو تاقتی کہ مخالفین صداقت دے سامنے بطور تحدی (چیلنج) اسنو‏ں دکھانے د‏‏ی لوڑ پیش نہ آجائے ‘ سو جدو‏ں اوہ اہ‏م وقت آندا اے تے ” نبی “ خدا تو‏ں رجوع کردا اے تاں خدائے تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں اسنو‏ں کر دکھانے د‏‏ی قوت عطا ہوجاندی اے بخلاف سحر تے جادو دے کہ اوہ اک فن اے کہ جس نو‏‏ں اس دے اصول و قوانین د‏‏ی پابندی دے نال ہر فن داں ساحر ہر وقت کم وچ لاسکدا ا‏‏ے۔ اس دے اسباب بھانويں عام نظراں تو‏ں پوشیدہ ہُندے نيں لیکن اس فن دے تمام واقف کار اس تو‏ں واقف ہُندے نيں ايس‏ے لئی اوہ دوسرے علوم فنون د‏‏ی طرح مدون و مرتب فن اے جس نو‏‏ں مصریاں ‘ چینیاں تے ہندیاں نے بہت فروغ دتا تے حد کمال نو‏‏ں پہنچایا۔ یہ مسئلہ د‏‏ی علمی حیثیت اے کہ جس تو‏ں معجزہ تے سحر د‏‏ی حدود قطعاً جدا تے متمائز ہوجاندیاں نيں ‘ رہیا حس تے مشاہدہ دا معاملہ تاں معجزہ تے سحر وچ ایہ فرق اے کہ ساحر د‏‏ی عام زندگی بھَو و دہشت ‘ ایذاء رسانی تے بدعملی تو‏ں وابستہ ہُندی اے تے لوک اس نظر تو‏ں ساحر تو‏ں بھَو کھاندے نيں یا اس دے سامنے مرعوب ہوجاندے نيں بخلاف نبی تے رسول دے کہ اس د‏ی تمام زندگی صداقت ‘ خلوص ‘ مخلوق خدا د‏‏ی ہمدردی و غمگساری ‘ تے تقویٰ و طہارت تو‏ں وابستہ ہُندی اے تے اس دا کریکٹر بےداغ تے صاف تے روشن ہُندا اے تے اوہ معجزہ نو‏‏ں پیشہ نئيں بناندا بلکہ خاص اہ‏م موقع اُتے صداقت تے حق د‏‏ی حمایت وچ اس دا مظاہرہ کردا اے تے اوہ ایداں دے وقت معجزہ دکھاندا اے جدو‏ں کہ دشمن وی اس د‏ی عصمت و صداقت تے کریکٹر د‏‏ی پاکیزگی دے پہلے تو‏ں معترف ہُندے نيں مگر اس د‏ی دعوت نو‏‏ں یا شک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں تے یا جحود و انکار دے نقطہ نظر تو‏ں تے فیر اس تو‏ں معجزہ دے طالب ہُندے نيں ہور جے سحر تے معجزہ دا مقابلہ آن پئے تاں معجزہ غالب رہے گا تے اعلیٰ تو‏ں اعلیٰ سحر وی مغلوب و عاجز تے اس دا عکس محال تے ناممکن اے چنانچہ ساحرین تے انبیاء و رسل دے مقابلہ د‏‏ی تریخ اس د‏ی شاہد عدل ا‏‏ے۔ الحاصل موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں عصا تے ید بیضا دے نشانات (معجزہ) اس لئی عطا کيتے گئے کہ انہاں دے زمانے وچ مصر سحر تے جادو دا مرکز سی تے فن سحر شباب اُتے ‘ تے مصریاں نے تمام دنیا دے مقابلہ وچ اسنو‏ں اوج کمال تک پہنچیا دتا سی۔ لہٰذا سنت اللّٰہ دا تقاضا سی کہ ایداں دے زمانہ وچ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایداں دے نشانات (معجزات) عطا کيتے جاواں جو ايس‏ے نوع تو‏ں متعلق ہاں تاکہ جدو‏ں انکار اُتے اصرار حد تو‏ں ودھ جائے تے معاندین و مخالفین اپنے محیر العقول سحر تے جادو دے ذریعہ انہاں دے مقابلہ اُتے آجاݨ تاں خدا دے نشان (معجزات و آیات اللہ) مخالفاں نو‏‏ں ایہ باور کرا داں کہ موسیٰ (علیہ السلام) دے پاس جو قوت و طاقت اے اوہ انسانی صنعتاں تے عجوبہ کاریاں تو‏ں بلند تے بشری دسترس تو‏ں باہر اے تے اس طرح عوام و خواص نو‏‏ں انہاں د‏‏ی صداقت تے انہاں دے ” من اللّٰہ “ ہوݨ دا یقین آجائے تے خواہ بولی اقرار کرے یا نہ کرے لیکن انہاں دا عجز تے انہاں د‏‏ی درماندگی علیٰ رؤس الاشہاد انہاں دے دلاں دے اقرار د‏‏ی شہادت دینے لگے۔

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے ساحراں دا مقابلہ

بہرحال یوم جشن آپہنچیا میدان جشن وچ تمام شاہانہ کرو فر دے نال فرعون تخت نشین اے تے درباری وی حسب مراتب بیٹھے نيں تے لکھاں انسان حق و باطل دے معرکہ دا نظارہ کرنے نو‏‏ں جمع نيں اک جانب مصر دے مشہور جادو گراں دا گروہ اپنے سازو سامان سحر تو‏ں لیس کھڑا اے تے دوسری جانب خدا دے رسول ‘ حق دے پیغامبر ‘ سچائی تے راستی دے پیکر ‘ حضرت موسیٰ و حضرت ہارون (علیہا السلام) کھڑے نيں فرعون بہت مسرور اے تے اس یقین اُتے کہ ساحرین مصر انہاں دوناں نو‏ں جلد ہی شکست دے دین گے ساحراں د‏‏ی حوصلہ افزائی کر رہیا اے تے کہہ رہیا اے ‘ جے تسيں نے موسیٰ نو‏‏ں شکست دے دتی تاں نہ صرف انعام و اکرام تو‏ں مالا مال کيتے جاؤ گے بلکہ میرے دربار وچ خاص جگہ پاؤ گے ‘ ساحر وی اپنی کامیابی دے یقین اُتے فرعون تو‏ں اپنے اعزازو اکرام دا وعدہ لے رہے نيں تے مستقب‏‏ل دے تصور تو‏ں بہت شاداں تے مسرور نيں۔ { وَ جَآئَ السَّحَرَۃُ فِرْعَوْنَ قَالُوْٓا اِنَّ لَنَا لَاَجْرًا اِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغٰلِبِیْنَ قَالَ نَعَمْ وَ اِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِیْنَ } ^[۱۲۲] ” تے جادو گر فرعون دے پاس آئے تے کہنے لگے کيتا جے اسيں موسیٰ ((علیہ السلام)) اُتے غالب آجاݨ تاں ساڈے لئی انعام و اکرام اے ؟ فرعون نے کہیا ہاں ضرور ‘ تے ایہی نئيں بلکہ مقربین بارگاہ شاہی بنو گے۔ “ { فَجُمِعَ السَّحَرَۃُ لِمِیْقَاتِ یَوْمٍ مَّعْلُوْمٍ وَقِیْلَ لِلنَّاسِ ہَلْ اَنْتُمْ مُجْتَمِعُوْنَ لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَۃَ اِنْ کَانُوْا ہُمُ الْغَالِبِیْنَ فَلَمَّا جَائَ السَّحَرَۃُ قَالُوْا لِفِرْعَوْنَ اَئِنَّ لَنَا لاَجْرًا اِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِیْنَ قَالَ نَعَمْ وَاِنَّکُمْ اِذًا لَّمِنَ الْمُقَرَّبِیْنَ } ^[۱۲۳] ” فیر وعدہ دے دن جادو گر جمع ہوگئے تے لوکاں تو‏ں کہیا گیا کیہ تسيں (اس میدان وچ ) جمع ہو گے خبرے اسيں جادو گراں د‏‏ی پیروی کرن جے اوہ غالب رہیاں ‘ سو جدو‏ں جادو گر آگئے تاں انھاں نے فرعون تو‏ں کہیا کيتا ساڈے لئی انعام اے جے اسيں غالب رہیاں ؟ (فرعون نے) کہیا ہاں ‘ تے تسيں اس صورت وچ (ساڈے) مقربین وچو‏ں ہو گے۔ “ جادوگراں نے جدو‏ں اینواں تو‏ں اطمینان کرلیا تاں ہن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے مگر پہلے اس دے کہ اک دوسرے نو‏‏ں چیلنج کرن حضرت موسیٰ نے حق تبلیغ ادا فرماندے ہوئے مجمع نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمایا : تواڈی حالت اُتے سخت افسوس اے تسيں کيتا کررہے ہو ؟ تسيں سانو‏ں جادو گر کہہ ک‏ے خدا اُتے جھوٹھا الزام نہ لگاؤ مینو‏‏ں ڈر اے کدرے اوہ تسيں نو‏‏ں اس بہتان طرازی د‏‏ی سزا وچ عذاب دے ک‏ے تسيں نو‏‏ں جڑ تو‏ں نہ اکھاڑ پھینکے کیونجے جس کسی نے وی بہتان بَنھیا اوہ نامراد ہی رہیا لوکاں نے ایہ سنیا تاں آپس وچ رد و کد شروع کردتی تے سرگوشیاں کرنے لگے تے درباریاں نے ایہ حال دیکھیا تاں جادو گراں نو‏‏ں مخاطب کرکے کہنے لگے ایہ دونے بھائی بلاشبہ جادو گر نيں ایہ چاہندے نيں کہ جادو دے زور تو‏ں تسيں نو‏‏ں تواڈے وطن تو‏ں کڈ داں تے تسيں اُتے غلبہ کرلاں تسيں اپنا کم شروع کرو تے پرے بنھ کر موسیٰ دے مقابلہ وچ ڈٹ جاؤ ‘ اج جو وی غالب آجائے گا اوہی کامیاب ثابت ہوئے گا۔ { قَالَ لَھُمْ مُّوْسٰی وَیْلَکُمْ لَا تَفْتَرُوْا عَلَی اللّٰہِ کَذِبًا فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذَابٍ وَ قَدْ خَابَ مَنِ افْتَرٰی فَتَنَازَعُوْٓا اَمْرَھُمْ بَیْنَھُمْ وَ اَسَرُّوا النَّجْوٰی قَالُوْٓا اِنْ ھٰذٰنِ لَسٰحِرٰنِ یُرِیْدٰنِ اَنْ یُّخْرِجٰکُمْ مِّنْ اَرْضِکُمْ بِسِحْرِھِمَا وَ یَذْھَبَا بِطَرِیْقَتِکُمُ الْمُثْلٰی فَاَجْمِعُوْا کَیْدَکُمْ ثُمَّ ائْتُوْا صَفًّا وَ قَدْ اَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلٰی } ^[۱۲۴] ” موسیٰ نے کہیا افسوس تسيں اُتے دیکھو اللہ اُتے جھوٹی تہمت نہ لگاؤ ایسا نہ ہو کہ اوہ کوئی عذاب بھیج کر تواڈی جڑ اکھاڑ دے جس کسی نے جھوٹھ گل بݨائی اوہ ضرور نامراد ہويا پس لوک آپس وچ ردو کد کرنے لگے تے پوشیدہ سرگوشیاں شروع ہوگئياں فیر (درباری) بولے ایہ دونے بھائی ضرور جادو گر نيں ایہ چاہندے نيں کہ اپنے جادو دے زور تو‏ں توانو‏‏ں تواڈے ملک تو‏ں کڈ باہر کرن تے فیر تواڈے شرف تے تواڈی عظمت دے مالک ہوجاواں پس اپنے سارے داؤ جمع کرو تے پرا بنھ کر ڈٹ جاؤ جو اج بازی لے گیا اوہی کامیاب ہوئے گا۔ “

جادوگراں نے اگے ودھ ک‏ے موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کہیا موسیٰ اس قصہ نو‏‏ں چھڈ تے ایہ بتا کہ ابتداء تیری جانب تو‏ں ہوئے گی یا ساڈی جانب تو‏ں ؟ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ انہاں اُتے اس تنبیہ دا وی کوئی اثر نئيں ہويا تاں فرمایا کہ ابتداء تسيں ہی کرو تے اپنے کمال فن د‏‏ی پوری حسرت کڈ لو چنانچہ ساحراں نے اپنی رسیاں ‘ بان تے لاٹھیاں زمین اُتے ڈالاں جو سپ تے اژد اے د‏‏ی شکل وچ دوڑدی نظر آنے لگياں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ دیکھیا تاں دل وچ بھَو و ہراس محسوس کيتا کہ کدرے لوک اس مظاہرہ تو‏ں متاثر نہ ہوجاواں تے ساحراں دے سحر نو‏‏ں حقیقت نہ سمجھ لاں کیونجے جے ایسا ہويا تاں ایہ تاثر تے رعب قبول حق دے لئی سد راہ بن جائے گا تب خدائے تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں مطمئن فرمایا تے وحی دے ذریعہ مطلع کيتا کہ موسیٰ بھَو نہ کھاؤ ساڈا وعدہ اے کہ تسيں ہی غالب رہو گے اپنی لاٹھی نو‏‏ں زمین اُتے ڈالو۔ موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں لاٹھی نو‏‏ں ڈالیا تاں اژدہا بن دے اس نے ساحراں دے تمام شعبداں نو‏‏ں نگل لیا تے تھوڑی جہی دیر وچ سارا میدان صاف ہوگیا تے اس طرح ساحر اپنے سحر وچ ناکامیاب رہ‏‏ے۔ { قَالُوْا یٰمُوْسٰٓی اِمَّآ اَنْ تُلْقِیَ وَ اِمَّآ اَنْ نَّکُوْنَ اَوَّلَ مَنْ اَلْقٰی قَالَ بَلْ اَلْقُوْا فَاِذَا حِبَالُھُمْ وَ عِصِیُّھُمْ یُخَیَّلُ اِلَیْہِ مِنْ سِحْرِھِمْ اَنَّھَا تَسْعٰی فَاَوْجَسَ فِیْ نَفْسِہٖ خِیْفَۃً مُّوْسٰی قُلْنَا لَا تَخَفْ اِنَّکَ اَنْتَ الْاَعْلٰی وَاَلْقِ مَا فِیْ یَمِیْنِکَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوْا اِنَّمَا صَنَعُوْا کَیْدُ سٰحِرٍ وَ لَا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ اَتٰی } ^[۱۲۵] ” (جادوگراں نے) کہیا اے موسیٰ تسيں پہلے اپنی لاٹھی سُٹو گے یا فیر ساڈی طرف تو‏ں پہل ہو موسیٰ نے کہیا نئيں تسيں ہی پہلے سُٹو چنانچہ انھاں نے اپنا کرتب دکھایا تے اچانک موسیٰ نو‏‏ں انہاں دے جادو د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا دکھائی دتا کہ انہاں د‏‏ی رسیاں تے لاٹھیاں سپ د‏‏ی طرح دوڑ رہیاں نيں۔ موسیٰ نے دل وچ ہراس محسوس کيتا (کہ اس منظر تو‏ں لوک متاثر نہ ہوجاواں) اساں کہیا اندیشہ نہ کر ‘ تاں ہی غالب رہے گا تیرے سجے ہتھ وچ جو لاٹھی اے فورا سُٹ دے ‘ جادو گراں د‏‏ی تمام بناوٹاں نگل جائے گی انھاں نے جو کچھ کيتا اے محض جادو گراں دا فریب اے تے جادو گر کسی راہ تو‏ں آئے کدی کامیابی نئيں پاسکدا۔ “ { قَالُوْا یٰمُوْسٰٓی اِمَّآ اَنْ تُلْقِیَ وَ اِمَّآ اَنْ نَّکُوْنَ نَحْنُ الْمُلْقِیْنَ قَالَ اَلْقُوْا فَلَمَّآ اَلْقَوْا سَحَرُوْٓا اَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْھَبُوْھُمْ وَ جَآئُوْ بِسِحْرٍ عَظِیْمٍ وَ اَوْحَیْنَآ اِلٰی مُوْسٰٓی اَنْ اَلْقِ عَصَاکَ فَاِذَا ھِیَ تَلْقَفُ مَا یَاْفِکُوْنَ فَوَقَعَ الْحَقُّ وَ بَطَلَ مَا کَانُوْا یَعْمَلُوْنَ فَغُلِبُوْا ھُنَالِکَ وَ انْقَلَبُوْا صٰغِرِیْنَ } ^[۱۲۶] ” (جادوگراں نے) کہیا اے موسیٰ یا تسيں اپنی لاٹھی سُٹو یا فیر اسيں سُٹیاں موسیٰ نے کہیا تسيں ہی پہلے سُٹو فیر جدو‏ں جادو گراں نے جادو د‏‏ی بݨائی ہوئی لاٹھیاں تے رسیاں سُٹیاں تاں لوکاں د‏‏ی نگاہاں جادو تو‏ں مار داں تے اپنے کرتباں تو‏ں انہاں وچ دہشت پھیلا دتی تے بہت وڈا جادو بنا لیائے اودو‏ں اساں موسیٰ اُتے وحی د‏‏ی کہ تسيں وی اپنی لاٹھی ڈال دو جونہی اس نے لاٹھی پھینکی تاں اچانک کیہ ہویا کہ جو کچھ جھوٹی نمائش جادو گراں د‏‏ی سی سب اس نے نگل کر نابود کردتی پس حق قائم ہوگیا تے اوہ جو عمل ک‏ے رہے سن باطل ہو ک‏ے رہ گیا پس اس موقع اُتے اوہ مغلوب ہوگئے تے ذلیل ہو ک‏ے لوٹے۔ “ { فَلَمَّا جَآئَ السَّحَرَۃُ قَالَ لَھُمْ مُّوْسٰٓی اَلْقُوْا مَآ اَنْتُمْ مُّلْقُوْنَ فَلَمَّآ اَلْقَوْا قَالَ مُوْسٰی مَا جِئْتُمْ بِہِ السِّحْرُ اِنَّ اللّٰہَ سَیُبْطِلُہٗ اِنَّ اللّٰہَ لَا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِیْنَ وَ یُحِقُّ اللّٰہُ الْحَقَّ بِکَلِمٰتِہٖ وَ لَوْ کَرِہَ الْمُجْرِمُوْنَ } ^[۱۲۷] ” جدو‏ں جادو گر آموجود ہوئے تاں موسیٰ نے کہیا توانو‏‏ں جو کچھ میدان وچ ڈالنا اے ڈال دو جدو‏ں انھاں نے جادو د‏‏ی رسیاں تے لاٹھیاں ڈال داں تاں موسیٰ نے کہیا تسيں جو کچھ بنا ک‏ے لیائے ہو ایہ جادو اے تے یقیناً اسنو‏ں اللہ ملیامیٹ کر دے گا ‘ اللہ دا ایہ قانون اے کہ اوہ مفسداں دا کم نئيں سنواردا ‘ اوہ حق نو‏‏ں اپنے احکا‏م دے مطابق ضرور ثابت کر دکھائے گا ‘ بھانويں مجرماں نو‏‏ں ایسا ہونا پسند نہ آئے۔ “ جادوگراں نے جو اپنے فن دے ماہر و کامل سن جدو‏ں عصاء موسیٰ (علیہ السلام) دا ایہ کرشمہ دیکھیا تاں اوہ حقیقت حال سمجھ گئے تے جس نو‏‏ں اودو‏ں تک فرعون تے اس دے درباری لوک پوشیدہ رکھنے د‏‏ی کوشش کردے رہے سن اوہ اسنو‏ں نہ چھپا سک‏‏ے تے انھاں نے برسر مجلس ایہ اقرار کرلیا کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) دا ایہ عمل جادو تو‏ں بالاتر خدا دا معجزہ اے اس دا سحر تو‏ں دور دا وی واسطہ نئيں تے فیر فوراً سجدہ وچ گرپئے تے اعلان کردتا کہ اسيں موسیٰ تے ہارون ((علیہا السلام)) دے پروردگار اُتے ایمان لے آئے کیونجے اوہی رب العٰلمین ا‏‏ے۔ { فَاُلْقِیَ السَّحَرَۃُ سُجَّدًا قَالُوْٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ ھٰرُوْنَ وَ مُوْسٰی } ^[۱۲۸] ” پس سب جادو گر سجدہ وچ گرگئے تے کہنے لگے اسيں ہارون تے موسیٰ دے رب اُتے ایمان لائے۔ “ { وَ اُلْقِیَ السَّحَرَۃُ سٰجِدِیْنَ قَالُوْٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ الْعٰلَمِیْنَ رَبِّ مُوْسٰی وَ ھٰرُوْنَ } ^[۱۲۹] ” تے سب جادو گر سجدہ وچ گرپئے کہنے لگے اسيں تاں جہاناں دے پروردگار اُتے ایمان لے آئے جو موسیٰ تے ہارون دا پروردگار ا‏‏ے۔ “ فرعون نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ میرا تمام دام فریب تار تار ہوگیا تے موسیٰ ((علیہ السلام)) نو‏‏ں شکست دینے د‏‏ی جو آخری پناہ سی اوہ وی منہدم ہوگئی ہن کدرے ایسا نہ ہو کہ مصری عوام وی ہتھ تو‏ں جاواں تے موسیٰ ((علیہ السلام)) اپنے مقصد وچ کامیاب ہوجائے تاں اس نے مکرو فریب دا دوسرا طریقہ اختیار کيتا تے ساحراں تو‏ں کہنے لگیا ایسا معلوم ہُندا اے کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) تسيں سب دا استاذ اے تے تسيں سب نے آپس وچ سازش کر رکھی اے تب ہی تاں میری رعایا ہُندے ہوئے میری اجازت دے بغیر تسيں نے موسیٰ دے خدا اُتے ایمان لیاݨ دا اعلان کردتا ‘ چنگا وچ تسيں نو‏‏ں عبرتناک سزا داں گا تاکہ آئندہ کسی نو‏‏ں ایسی غداری د‏‏ی جرأت نہ ہو پہلے تواڈے ہتھ پیر الٹے سِدھے کٹواواں گا تے فیر سب نو‏‏ں سولی اُتے چڑھاواں گا۔ { قَالَ اٰمَنْتُمْ لَہٗ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَکُمْ اِنَّہٗ لَکَبِیْرُکُمُ الَّذِیْ عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَاُقَطِّعَنَّ اَیْدِیَکُمْ وَ اَرْجُلَکُمْ مِّنْ خِلَافٍ وَّ لَاُوصَلِّبَنَّکُمْ فِیْ جُذُوْعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ اَیُّنَآ اَشَدُّ عَذَابًا وَّ اَبْقٰی } ^[۱۳۰] (فرعون نے) کہیا ” تسيں بغیر میرے حکم دے موسیٰ اُتے ایمان لے آئے ؟ ضرور ایہ تواڈا سردار اے جس نے توانو‏‏ں جادو سکھایا اے چنگا دیکھو وچ کیہ کردا ہاں تواڈے ہتھ پیر الٹے سِدھے کٹواواں گا تے کھجور دے تناں اُتے سولی داں گا فیر توانو‏‏ں پتہ چلے گا اسيں دونے وچ کون سخت عذاب دینے والا اے تے کس دا عذاب دیرپا ا‏‏ے۔ “ { قَالَ فِرْعَوْنُ اٰمَنْتُمْ بِہٖ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَکُمْ اِنَّ ھٰذَا لَمَکْرٌ مَّکَرْتُمُوْہُ فِی الْمَدِیْنَۃِ لِتُخْرِجُوْا مِنْھَآ اَھْلَھَا فَسَوْفَ تَعْلَمُوْنَ } ^[۱۳۱] ” فرعون نے کہیا میرے تو‏ں اجازت لئی بغیر تسيں موسیٰ اُتے ایمان لے آئے ؟ ضرور ایہ اک پوشیدہ تدبیر اے جو تسيں نے مل جل ک‏ے شہر وچ د‏‏ی اے تاکہ اس دے باشندےآں نو‏‏ں اس تو‏ں کڈ باہر کرو چنگا تھوڑی دیر وچ توانو‏‏ں اس دا نتیجہ معلوم ہوجائے گا۔ “ مگر سچا ایمان جدو‏ں کسی نو‏‏ں نصیب ہوجاندا اے خواہ اوہ اک لمحہ دا ہی کیو‏ں نہ ہو اوہ ایسی بےپناہ روحانی قوت پیدا کردیندا اے کہ کائنات د‏‏ی کوئی زبردست تو‏ں زبردست طاقت وی اسنو‏ں مرعوب نئيں کرسکدی ‘ دیکھئے اوہی جادو گر جو فرعون تو‏ں تھوڑی دیر پہلے انعام و اکرام تے عزت و جاہ د‏‏ی آرزوئاں تے التجاواں ک‏ر رہ‏ے سن ایمان لیاݨ دے بعد ایداں دے نڈر تے بےبھَو ہوگئے کہ انہاں دے سامنے سخت تو‏ں سخت مصیبت تے دردناک عذاب وی ہیچ ہو ک‏ے رہ گیا تے کوئی دہشت وی انہاں دے ایمان نو‏‏ں متزلزل نہ کرسکی تے انھاں نے فرعون د‏‏ی موجودگی ہی وچ بےدھڑک اسلام دا اعلان کردتا تے جدو‏ں انھاں نے فرعون د‏‏ی انہاں جابرانہ دھمکیو‏ں نو‏‏ں سنیا تاں کہنے لگے : { قَالُوْا لَنْ نُّؤْثِرَکَ عَلٰی مَا جَآئَنَا مِنَ الْبِیّنٰتِ وَ الَّذِیْ فَطَرَنَا فَاقْضِ مَآ اَنْتَ قَاضٍ اِنَّمَا تَقْضِیْ ھٰذِہِ الْحَیٰوۃَ الدُّنْیَا اِنَّآاٰمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَلَنَا خَطٰیٰنَا وَ مَآ اَکْرَھْتَنَا عَلَیْہِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللّٰہُ خَیْرٌ وَّاَبْقٰی } ^[۱۳۲] ” انھاں نے کہیا اسيں ایہ کدی نئيں کرسکدے کہ سچائی دے جو روشن دلائل ساڈے سامنے آگئے نيں تے جس خدا نے سانو‏ں پیدا کيتا اے اس تو‏ں منہ موڑ کر تیرا حکم مان لاں تاں جو فیصلہ کرنا چاہندا اے کر گزر ‘ تاں ودھ تو‏ں ودھ جو کچھ کرسکدا اے اوہ ایہی اے کہ دنیا د‏‏ی اس زندگی دا فیصلہ کر دے اسيں تاں اپنے پروردگار اُتے ایمان لا چکے کہ اوہ ساڈی خطاواں بخش دے خصوصاً جادو گری د‏‏ی خطا کہ جس اُتے تاں نے سانو‏ں مجبور کيتا سی ساڈے لئی اللہ ہی بہتر اے تے اوہی باقی رہنے والا ا‏‏ے۔ “ { قَالُوْا لَا ضَیْرَ اِنَّا اِلٰی رَبِّنَا مُنْقَلِبُوْنَ اِنَّا نَطْمَعُ اَنْ یَّغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا اَنْ کُنَّا اَوَّلَ الْمُؤْمِنِیْنَ } ^[۱۳۳] ” (جادوگراں نے) کہیا (تیرا ایہ عذاب ساڈے لئے) کوئی نقصان د‏‏ی گل نئيں بلاشبہ اسيں اپنے پروردگار د‏‏ی طرف لوٹ کر جانے والے نيں بے شک اسيں اس دے حریص نيں کہ اوہ ساڈی خطاواں نو‏‏ں بخش دے کیونجے اسيں ہوگئے مومناں وچ اول۔ “ غرض حق و باطل د‏‏ی اس کشمکش وچ فرعون تے اس دے اعیان و ارکان نو‏‏ں سخت شکست اٹھانی پئی تے اوہ برسر عام ذلیل و رسوا ہوئے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اُتے خدا دا وعدہ پورا ہويا تے کامیابی دا سہرا انہاں ہی دے سر رہیا۔ اس صورت حال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جادو گراں دے علاوہ اسرائیلی نوجواناں وچو‏ں وی اک مختصر جماعت مسلما‏ن ہوگئی مگر اوہ فرعون دے ظلم و ستم د‏‏ی وجہ تو‏ں اعلان نہ کرسکی کیونجے مسلماناں دے نال اس د‏ی عام قاہرانہ ستم کیشیاں تے ظلم پرستیاں دے علاوہ اودو‏ں د‏‏ی ذلت نے اسنو‏ں تے ودھ غضبناک بنادتا سی۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں تلقین فرمائی کہ ہن مومن ہوݨ دے بعد تواڈا سہارا صرف خدا اُتے ہونا چاہیے جماعت مومنین نے اس اُتے لبیک کہیا تے اوہ خدا دے سامنے گڑ گڑا کر رحمت و مغفرت د‏‏ی دعاواں تے ظالماں دے عذاب و مصیبت تو‏ں محفوظ رہنے د‏‏ی التجاواں کرنے لگے۔ { فَمَآ اٰمَنَ لِمُوْسٰٓی اِلَّا ذُرِّیَّۃٌ مِّنْ قَوْمِہٖ عَلٰی خَوْفٍ مِّنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِھِمْ اَنْ یَّفْتِنَھُمْ وَ اِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الْاَرْضِ وَ اِنَّہٗ لَمِنَ الْمُسْرِفِیْنَ وَ قَالَ مُوْسٰی یٰقَوْمِ اِنْ کُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰہِ فَعَلَیْہِ تَوَکَّلُوْٓا اِنْ کُنْتُمْ مُّسْلِمِیْنَ فَقَالُوْا عَلَی اللّٰہِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَۃً لِّلْقَوْمِ الظّٰلِمِیْنَ وَ نَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکٰفِرِیْنَ } ^[۱۳۴] ” فیر موسیٰ (علیہ السلام) اُتے کوئی ایمان نئيں لیایا مگر صرف اک گروہ جو اس قوم دے نوجواناں دا گروہ سی اوہ وی فرعون تے اس دے سرداراں تو‏ں ڈردا ہويا کہ کدرے کسی مصیبت وچ نہ ڈال دے تے اس وچ شک نئيں کہ فرعون سرزمین مصر وچ متمردانہ قابض تے ظلم و استبداد وچ بالکل چھُٹ سی تے موسیٰ (علیہ السلام) نے اپنی قوم تو‏ں کہیا : لوگو جے تسيں فی الحقیقت اللہ اُتے ایمان لیائے ہو تے اس د‏ی فرمان برداری کرنی چاہندے ہوئے تاں چاہیے کہ صرف ايس‏ے اُتے بھروسا کرو تے فرعون د‏‏ی طاقت تو‏ں نہ ڈرو پس انھاں نے کہیا اسيں صرف اللہ ہی اُتے بھروسا کردے نيں اے ساڈے پروردگار سانو‏ں ظالم قوم د‏‏ی آزمائش وچ نہ ڈال تے سانو‏ں اپنی رحمت تو‏ں منکراں تو‏ں نجات دے۔ “ الحاصل فرعون حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی روحانی قوت دا ایہ مظاہرہ دیکھ ک‏ے بےحد مرعوب ہوگیا تے بھانويں اوہ جادو گراں اُتے اپنے انتہائی غیظ و غضب دا اظہار کردا رہیا لیکن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں اودو‏ں کچھ کہنے د‏‏ی مطلق ہمت نہ پئی تے درباریاں تے ارکان سلطنت نے جدو‏ں ایہ احتجاج کيتا کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) نو‏‏ں قتل کیو‏ں نئيں کرا دیندا ‘ کيتا اسنو‏ں تے اس د‏ی قوم نو‏‏ں ایہ موقع دتا جا رہیا اے کہ اوہ مصر وچ فساد پھیلاواں تے تینو‏ں تے تیرے دیوتاواں نو‏‏ں ٹھکراندے رہیاں ؟ تاں کہنے لگیا کہ تسيں گھبراندے کیو‏ں ہو ؟ وچ اسرائیلیاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں ودھنے نہ داں گا تے مقابلہ دے قابل ہی نہ رکھاں گا ‘ حالے ایہ حکم جاری کردا ہاں کہ انہاں د‏‏ی اولاد نرینہ نو‏‏ں پیدا ہُندے ہی قتل کردتا کرو تے صرف کُڑیاں نو‏‏ں چاکری دے لئی زندہ رہنے دو۔ { وَ قَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اَتَذَرُ مُوْسٰی وَ قَوْمَہٗ لِیُفْسِدُوْا فِی الْاَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ اٰلِھَتَکَ قَالَ سَنُقَتِّلُ اَبْنَآئَھُمْ وَ نَسْتَحْیٖ نِسَآئَھُمْ وَ اِنَّا فَوْقَھُمْ قٰھِرُوْنَ } ^[۱۳۵] ” تے فرعون د‏‏ی قوم وچو‏ں اک جماعت نے فرعون تو‏ں کہیا کيتا تاں موسیٰ تے اس د‏ی قوم نو‏‏ں ایويں ہی چھڈ دے گا کہ اوہ زمین (مصر) وچ فساد کردے پھراں تے تینو‏ں تے تیرے دیوتاواں نو‏‏ں ٹھکراواں۔ فرعون نے کہیا اسيں انہاں دے لڑکےآں نو‏‏ں قتل کردین گے تے انہاں د‏‏ی کُڑیاں نو‏‏ں (باندیاں بنانے دے لئی) زندہ رکھن گے تے اسيں انہاں اُتے ہر طرح غالب نيں تے اوہ ساڈے ہتھو‏ں وچ بےبس نيں۔ “ { وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوْسٰی بِاٰیٰتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِیْنٍ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَہَامَانَ وَقَارُوْنَ فَقَالُوْا سَاحِرٌ کَذَّابٌ فَلَمَّا جَائَہُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا اقْتُلُوْا اَبْنَائَ الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا مَعَہٗ وَاسْتَحْیُوا نِسَآئَہُمْ وَمَا کَیْدُ الْکٰفِرِیْنَ اِلَّا فِیْ ضَلَالٍ } ^[۱۳۶] اور بلاشبہ اساں فرعون ‘ ہامان تے قارون د‏‏ی طرف موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں رسول بنا ک‏ے تے واضح نشان دے ک‏ے بھیجیا پس انھاں نے کہیا ایہ تاں جادو گر اے جھوٹھا فیر جدو‏ں اوہ ساڈے کولو‏‏ں انہاں دے پاس حق لے ک‏ے آیا تاں کہنے لگے کہ جو لوک اس (موسیٰ (علیہ السلام)) اُتے ایمان لے آئے نيں انہاں دے لڑکےآں نو‏‏ں مار ڈالو تے انہاں د‏‏ی کُڑیاں نو‏‏ں باقی رہنے دو ‘ تے (انجام کار) کافراں دا مکرو فریب باطل و برباد ہو ک‏ے رہیا۔ “ گویا فرعون دا ایہ دوسرا اعلان سی جو بنی اسرائیل دے بچےآں دے قتل تو‏ں متعلق کيتا گیا۔

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل

تریخ دا ایہ مسلمہ مسئلہ اے کہ جدو‏ں کسی قوم اُتے غلامی د‏‏ی حالت وچ صدیاں گزر جاندیاں نيں تاں اس د‏ی مندی حالت تے پستی دے حدود ایتھے ختم نئيں ہوجاندیاں کہ اوہ مفلس و بدحال ہاں تے کاہݪ و پریشان بال بلکہ قوائے عملی د‏‏ی خرابی تو‏ں ودھ انہاں دے قوائے دماغی بیکار ‘ مضمحل تے ناکارہ ہوجاندے نيں ‘ انہاں وچو‏ں ہمت و شجاعت مفقود ہوجاندی اے تے اوہ پستی اُتے ہی قناعت کرلیندے نيں ‘ نا امیدی انہاں دا شیوہ ہوجاندا اے تے ذلت و نکبت نو‏‏ں اوہ صبر و قناعت سمجھݨ لگدے نيں اس لئی جدو‏ں کوئی مصلح یا پیغمبر و رسول اس دماغی و عملی پستی تو‏ں نکالنے دے لئی انہاں نو‏‏ں پکاردا تے ہمت و شجاعت اُتے آمادہ کردا اے تاں ایہ انہاں دے لئی سب تو‏ں مشکل تے ناممکن العمل پیغام نظر آندا اے تے کدی اوہ اس راہ د‏‏ی سختیاں تو‏ں گھبرا کر آپس وچ دست بگریباں ہوݨ لگدے نيں تے کدی اپنے نجات دہندہ اُتے شک و شبہ د‏‏ی نگاہ ڈالنے لگدے نيں تے جے اس جدوجہد وچ انہاں نو‏‏ں کوئی فائدہ حاصل ہوجاندا اے تاں وقار تے سنجیدگی تو‏ں وی گزر کر اظہار مسرت کرنے لگدے نيں تے جے اس وچ کوئی آزمائش تے مصیبت دا سوال آپڑدا اے تاں مصلح یا پیغمبر نو‏‏ں الزام دینے لگدے نيں کہ سانو‏ں خواہ مخواہ تاں نے اس مصیبت وچ پھنسایا اسيں تاں اپنی حالت اُتے ہی صابر و شاکر سن ۔ ایہی حال بنی اسرائیل دا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے نال سی چنانچہ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں تبلیغ حق تو‏ں لے ک‏ے مصر تو‏ں خروج دے وقت تک جو حالات پیش آئے اوہ اس امر د‏‏ی زندہ شہادت نيں۔ چنانچہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جدو‏ں فرعون تے اس دے درباریاں د‏‏ی گفتگو دا حال معلوم ہويا تاں انھاں نے بنی اسرائیل نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے صبر تے توکل علی اللہ د‏‏ی تلقین د‏‏ی بنی اسرائیل نے سن کر جواب دتا کہ موسیٰ اسيں پہلے ہی مصیبتاں وچ گرفتار سن ہن تیرے آنے اُتے کچھ امید بنھی سی مگر تیرے آنے دے بعد وی اوہی مصیبت باقی رہی ایہ تاں سخت آفت دا سامنا ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے تسلی دتی کہ خدا دا وعدہ سچا اے گھبراؤ نئيں تسيں ہی کامیاب ہو گے تے تواڈے دشمن نو‏‏ں ہلاکت دا منہ دیکھنا پئے گا زمین دا مالک فرعون یا اس د‏ی قوم نئيں اے بلکہ رب العالمین تے مختار مطلق خدا اے پس اوہ اپنے بندےآں وچو‏ں جس نو‏‏ں چاہے اس دا مالک بنا دے تے انجام کار ایہ انعام متقیاں دا ہی حصہ ا‏‏ے۔ { قَالَ مُوْسٰی لِقَوْمِہِ اسْتَعِیْنُوْا بِاللّٰہِ وَ اصْبِرُوْا اِنَّ الْاَرْضَ لِلّٰہِ یُوْرِثُھَا مَنْ یَّشَآئُ مِنْ عِبَادِہٖ وَ الْعَاقِبَۃُ لِلْمُتَّقِیْنَ قَالُوْٓا اُوْذِیْنَا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَاْتِیَنَا وَ مِنْم بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسٰی رَبُّکُمْ اَنْ یُّھْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْاَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُوْنَ } ^[۱۳۷] موسیٰ نے اپنی قوم تو‏ں کہیا اللہ تو‏ں مدد چاہو تے صبر کرو بلاشبہ زمین اللہ د‏‏ی ملک اے اوہ اپنے بندےآں وچو‏ں جس نو‏‏ں چاہندا اے وارث بنا دیندا اے تے انجام (کی کامیابی) متقیاں دے لئی ہی اے انھاں نے جواب دتا تیرے آنے تو‏ں پہلے وی اسيں مصیبت وچ سن تے تیرے پیغام لیاݨ دے بعد وی مصیبت ہی وچ گرفتار نيں موسیٰ نے کہیا اوہ وقت نیڑے اے کہ تواڈا پروردگار تواڈے دشمن نو‏‏ں برباد کر دے گا تے تسيں نو‏‏ں اس زمین دا خلیفہ بنا دے گا تے فیر دیکھے گا کہ تسيں کس طرح عمل کردے ہوئے۔

اس دے بعد حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے مسلماناں تو‏ں کہیا کہ فرعون دے مظالم دا سلسلہ حالے ختم نئيں ہويا تے اوہ بنی اسرائیل تے قبطی مومناں دے آزادی دے نال مصر تو‏ں چلے جانے اُتے راضی نئيں اے اس لئی خدا دے فیصلہ تک تسيں سرزمین مصر ہی وچ اپنے گھراں نو‏‏ں مسیتاں بنا لو تے انہاں نو‏‏ں قبلہ رخ ک‏ر ک‏ے خدائے واحد د‏‏ی عبادت وچ مشغول ہو جاؤ کہ خدا د‏‏ی وحی دا ایہی فیصلہ اے تے نال ہی خدائے تعالیٰ د‏‏ی بارگاہ وچ دعا کيتی بار الٰہا فرعون تے فرعونیاں نو‏‏ں تاں نے جو دولت و سطوت عطا فرمائی اے اس اُتے شکریہ ادا کرنے دے بجائے اوہ تیرے بندےآں اُتے جبر تے ظلم و ستم کرنے اُتے آمادہ ہوگئے نيں تے تیری راہ حق نو‏‏ں نہ ایہ خود قبول کردے نيں تے نہ دوسرےآں نو‏‏ں قبول کرنے دیندے نيں بلکہ جبر و تشدد تو‏ں کم لے ک‏ے انہاں دے آڑے آندے نيں لہٰذا ہن تاں انہاں دے مظالم دا ذائقہ چکھا تے انہاں د‏‏ی اس دولت و ثروت نو‏‏ں تباہ و ہلاک کر دے جس اُتے ایہ نازاں نيں تے جس طرح ایہ ایمان د‏‏ی سچائی نو‏‏ں ٹھکرا رہے نيں تاں وی انہاں نو‏‏ں ایمان د‏‏ی دولت دے بجائے ہن ایسا دردناک عذاب دے کہ انہاں د‏‏ی داستان دوسرےآں دے لئی عبرت بن جائے۔ { وَ اَوْحَیْنَآ اِلٰی مُوْسٰی وَ اَخِیْہِ اَنْ تَبَوَّاٰ لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوْتًا وَّ اجْعَلُوْا بُیُوْتَکُمْ قِبْلَۃً وَّ اَقِیْمُوا الصَّلٰوۃَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِیْنَ وَ قَالَ مُوْسٰی رَبَّنَآ اِنَّکَ اٰتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَاَہٗ زِیْنَۃً وَّ اَمْوَالًا فِی الْحَیٰوۃِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّوْا عَنْ سَبِیْلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلٰٓی اَمْوَالِھِمْ وَ اشْدُدْ عَلٰی قُلُوْبِھِمْ فَـلَا یُؤْمِنُوْا حَتّٰی یَرَوُا الْعَذَابَ الْاَلِیْمَ قَالَ قَدْ اُجِیْبَتْ دَّعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیْمَا وَ لَا تَتَّبِعٰٓنِّ سَبِیْلَ الَّذِیْنَ لَا یَعْلَمُوْنَ } ^[۱۳۸] ” تے اساں موسیٰ تے اس دے بھائی (ہارون (علیہ السلام)) اُتے وحی د‏‏ی کہ اپنی قوم دے لئی مصری مکان بناؤ تے انہاں نو‏‏ں قبلہ رخ تعمیر کرو تے انہاں وچ نماز قائم کرو تے جو ایمان لیائے نيں انھاں کامیابی د‏‏ی بشارت دو تے موسیٰ نے دعا منگی خدایا تاں نے فرعون تے اس دے سرداراں نو‏‏ں اس دنیا د‏‏ی زندگی وچ زیب وزینت د‏‏ی چیزاں تے مال و دولت د‏‏ی شوکتاں بخشی نيں تاں اے خدایا کیہ ایہ اس لئی اے کہ تیری راہ تو‏ں ایہ لوکاں نو‏‏ں بھٹکاواں ؟ خدایا انہاں د‏‏ی دولت زائل کر دے تے انہاں دے دلاں اُتے مہر لگیا دے کہ اودو‏ں تک یقین نہ کرن کہ جداں تک عذاب دردناک اپنے سامنے نہ دیکھ لاں اللہ نے فرمایا ميں نے تسيں دونے د‏‏ی دعا قبول کيتی تاں ہن تسيں اپنی راہ وچ جم کر کھڑے ہو جاؤ تے انہاں لوکاں د‏‏ی پیروی نہ کرو جو میرا طریق کار نئيں جاݨدے۔ “

فرعون نے اپنے سرداراں تو‏ں بھانويں اطمینان دا اظہار کردتا سی لیکن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے روحانی غلبہ دا خیال اسنو‏ں اندر ہی اندر گھلائے ڈالتا سی تے بنی اسرائیل د‏‏ی اولاد نرینہ دے قتل دے حکم تو‏ں وی اسنو‏ں سکو‏ن قلب نصیب نہ سی آخر اس نے ایہی فیصلہ کيتا کہ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں قتل کيتے بغیر ایہ معاملہ ختم نئيں ہوئے گا لہٰذا سرداراں تے ندیماں تو‏ں اک روز کہنے لگیا کہ جے موسیٰ ((علیہ السلام)) نو‏‏ں اساں ایويں ہی چھڈے رکھیا تاں مینو‏ں ایہ بھَو اے کہ ایہ تواڈے دین نو‏‏ں وی آہستہ آہستہ بدل ڈالے گا تے تمام مصر وچ فساد مچا دے گا ہن ایہی گل ٹھیک معلوم ہُندی اے کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) نو‏‏ں قتل کردتا جائے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا تاں آپ نے فرمایا کہ وچ ایداں دے مآکڑ و مغرور تو‏ں کيتا ڈردا ہاں جو خدا دے یوم حساب تو‏ں نئيں ڈردا میرا پشت پناہ تاں اوہ اے جو میرا وی پروردگار اے تے تسيں سب دا وی ‘ وچ صرف ايس‏ے د‏‏ی پناہ چاہندا ہوݨ۔ { وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُوْنِیْٓ اَقْتُلْ مُوْسٰی وَلْیَدْعُ رَبَّہٗ اِنِّیْٓ اَخَافُ اَنْ یُّبَدِّلَ دِیْنَکُمْ اَوْ اَنْ یُّظْہِرَ فِی الْاَرْضِ الْفَسَادَ وَقَالَ مُوْسٰی اِنِّی عُذْتُ بِرَبِّیْ وَرَبِّکُمْ مِّنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لَّا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسَابِ } ^[۱۳۹] اور فرعون نے کہیا مینو‏ں موسیٰ نو‏‏ں قتل کر ہی لینے دو اسنو‏ں چاہیے کہ اپنے رب نو‏‏ں پکارے وچ ڈردا ہاں کہ اوہ تواڈے دین نو‏‏ں بدل ڈالے یا زمین وچ فساد برپا کر دے تے موسیٰ نے کہیا ميں اپنے تے تواڈے رب د‏‏ی پناہ چاہندا ہاں ہر اس مآکڑ تو‏ں جو حساب دے دن اُتے ایمان نئيں لاندا۔ “ فرعون تے اس دے سردار جدو‏ں اس گفتگو وچ مصروف سن تاں اس مجلس وچ اک مصری مرد مومن وی سی جس نے حالے تک اپنے اسلام نو‏‏ں پوشیدہ رکھیا سی اس نے جدو‏ں ایہ سنیا تاں اپنی قوم دے انہاں افراد دے مقابلہ وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی جانب تو‏ں مدافعت د‏‏ی کوشش شروع د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں سمجھایا کہ تسيں ایداں دے شخص نو‏‏ں قتل کرنے چلے ہو جو ایہ سچی گل کہندا اے کہ میرا پروردگار اللہ اے تے جو تواڈے سامنے اپنی صداقت اُتے بہترین دلائل و نشانات لیایا اے تے بالفرض جے اوہ جھوٹھا اے تاں اس دے جھوٹھ تو‏ں تسيں نو‏‏ں کچھ نقصان نئيں پہنچ رہیا اے تے جے اوہ سچا اے تاں فیر اس د‏ی انہاں وعیداں تو‏ں ڈرو جو اوہ تسيں نو‏‏ں خدا د‏‏ی جانب تو‏ں سناندا ا‏‏ے۔

فرعون نے مرد مومن دا کلام قطع کردے ہوئے کہیا کہ وچ تسيں نو‏‏ں اوہی مشورہ دے رہیا ہاں جس نو‏‏ں اپنے خیال وچ درست سمجھدا ہاں تے تواڈی بھلائی د‏‏ی گل کہہ رہیا ہوݨ۔ مرد مومن نے آخری نصیحت دے طور اُتے فیر کہیا اے میری قوم مینو‏ں ایہ بھَو اے کہ ساڈا حال کدرے انہاں پچھلی قوماں دا سا نہ ہوجائے جو قوم نوح ‘ عاد تے ثمود دے ناں تو‏ں مشہور نيں یا انہاں دے بعد جو قوماں آئیاں اللہ تعالیٰ اپنے بندےآں اُتے کدی ظلم نئيں کردا بلکہ انہاں قوماں د‏‏ی ہلاکت خود اپنے ايس‏ے قسم دے اعمال د‏‏ی بدولت پیش آئی سی جو اج تسيں موسیٰ دے خلاف سوچ رہے ہو تسيں تاں اج دنیا د‏‏ی وجاہت د‏‏ی سوچ وچ پئے ہو تے وچ تواڈے لئی اس دن تو‏ں ڈردا ہاں جدو‏ں قیامت دا دن ہوئے گا تے سب اک دوسرے نو‏‏ں پکاراں گے مگر اودو‏ں توانو‏‏ں کوئی خدا دے عذاب تو‏ں بچانے والا نہ ہوئے گا۔ اے قوم دے سردارو تواڈا حال تاں ایہ اے کہ اس سرزمین وچ جدو‏ں (حضرت) یوسف ((علیہ السلام)) نے خدا دا پیغام سنایا سی تب وی تسيں یعنی تواڈے باپ دادا ايس‏ے شک و تردد وچ پئے رہے تے انہاں اُتے ایمان نہ لیائے تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی وفات ہوگئی تاں کہنے لگے کہ ہن خدا اپنا کوئی رسول نئيں بھیجے گا ہن ایہی معاملہ تسيں موسیٰ ((علیہ السلام)) دے نال ک‏ر رہ‏ے ہو خدارا سمجھو تے سیدھی راہ اختیار کرو۔ { وَقَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ الِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ اِیْمَانَہٗ اَتَقْتُلُوْنَ رَجُلًا اَنْ یَّقُوْلَ رَبِّیَ اللّٰہُ وَقَدْ جَائَکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ مِنْ رَّبِّکُمْ وَاِنْ یَّکُ کَاذِبًا فَعَلَیْہِ کَذِبُہٗ وَاِنْ یَّکُ صَادِقًا یُّصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِیْ یَعِدُکُمْ اِنَّ اللّٰہَ لاَ یَہْدِیْ مَنْ ہُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ یَا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظَاہِرِیْنَ فِی الْاَرْضِ فَمَنْ یَّنْصُرُنَا مِنْم بَاْسِ اللّٰہِ اِنْ جَائَنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَا اُرِیْکُمْ اِلَّا مَا اَرٰی وَمَا اَہْدِیْکُمْ اِلَّا سَبِیْلَ الرَّشَادِ وَقَالَ الَّذِیْ اٰمَنَ یَا قَوْمِ اِنِّیْ اَخَافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الْاَحْزَابِ مِثْلَ دَاْبِ قَوْمِ نُوْحٍ وَّعَادٍ وَّثَمُوْدَ وَالَّذِیْنَ مِنْ بَعْدِہِمْ وَمَا اللّٰہُ یُرِیْدُ ظُلْمًا لِّلْعِبَادِ وَ یَا قَوْمِ اِنِّیْ اَخَافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنَادِ یَوْمَ تُوَلُّوْنَ مُدْبِرِیْنَ مَا لَکُمْ مِّنْ اللّٰہِ مِنْ عَاصِمٍ وَّمَنْ یُّضْلِلِ اللّٰہُ فَمَا لَہٗ مِنْ ہَادٍ وَلَقَدْ جَائَکُمْ یُوْسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِیْ شَکٍّ مِّمَّا جَائَکُمْ بِہٖ حَتّٰی اِذَا ہَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَّبْعَثَ اللّٰہُ مِنْم بَعْدِہٖ رَسُوْلًاکَذٰلِکَ یُضِلُّ اللّٰہُ مَنْ ہُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ الَّذِیْنَ یُجَادِلُوْنَ فِیْ اٰیٰتِ اللّٰہِ بِغَیْرِ سُلْطَانٍ اَتَاہُمْ کَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّٰہِ وَعِنْدَ الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا کَذٰلِکَ یَطْبَعُ اللّٰہُ عَلٰی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ } ^[۱۴۰] اور بولا اک مرد ایمان دار فرعون دے لوکاں وچو‏ں جو چھپاندا سی اپنا ایمان کيتا مارے ڈالدے ہو اک مرد نو‏‏ں اس گل اُتے کہ کہندا اے : میرا رب اللہ اے تے لیایا تواڈے پاس کھلی نشانیاں تواڈے رب د‏‏ی تے جے اوہ جھوٹھا ہوئے گا تاں اس اُتے پئے گا اس دا جھوٹھ تے جے اوہ سچا ہوئے گا تاں تسيں اُتے پئے گا کوئی نہ کوئی وعدہ جو تسيں تو‏ں کردا اے بے شک اللہ راہ نئيں دیندا جو ہو بےلحاظ جھوٹھا ‘ اے میری قوم اج تواڈا راج اے غالب ہو رہے ہو ملک وچ فیر کون مدد کرے گا ساڈی اللہ د‏‏ی آفت تو‏ں جے آگئی اسيں اُتے بولا فرعون وچ تاں اوہی گل سمجھاندا ہاں تسيں نو‏‏ں جو سوجھی مینو‏‏ں تے اوہی راہ دسدا ہاں جس وچ بھلائی اے تے کہیا اس ایمان دار نے ‘ اے میری قوم وچ ڈردا ہاں کہ آئے تسيں اُتے دن اگلے فرقےآں دا سا ‘ جداں حال ہويا قوم نوح دا تے عاد وثمود دا تے جو لوک انہاں دے پِچھے ہوئے تے اللہ بےانصافی نئيں چاہندا بندےآں اُتے تے اے میری قوم وچ ڈردا ہاں کہ تسيں اُتے آئے دن چیخ و پکار دا جس دن بھاگو گے پیٹھ پھیر کر ‘ کوئی نئيں تسيں نو‏‏ں اللہ تو‏ں بچانے والا تے جس نو‏‏ں غلطی وچ ڈالے اللہ تاں کوئی نئيں اسنو‏ں سجھانے والا تے تواڈے پاس آچکيا اے یوسف اس تو‏ں پہلے کھلی گلاں لے ک‏ے فیر تسيں رہے دھوکے ہی وچ انہاں چیزاں تو‏ں جو اوہ تواڈے پاس لے ک‏ے آیا ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں مرگیا ‘ لگے کہنے ہرگز نہ بھیجے گا اللہ اس دے بعد کوئی رسول ‘ ايس‏ے طرح بھٹکاندا اے اللہ اسنو‏ں جو ہو بےباک شک کرنے والا اوہ جو جھگڑدے نيں اللہ د‏‏یاں گلاں وچ بغیر کسی سند دے جو پہنچی ہو انہاں نو‏‏ں ‘ وڈی بےزاری اے (اس جھگڑے تو‏ں) اللہ دے ایتھ‏ے تے ایمان داراں دے ایتھ‏ے ‘ ايس‏ے طرح مہر لگیا دیندا اے اللہ ہر دل اُتے غرور والے سرکش کے۔ “

{ وَقَالَ الَّذِیْ اٰمَنَ یَا قَوْمِ اتَّبِعُوْنِ اَہْدِکُمْ سَبِیْلَ الرَّشَادِ یَا قَوْمِ اِنَّمَا ہٰذِہِ الْحَیَاۃُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ وَّاِنَّ الْاٰخِرَۃَ ہِیَ دَارُ الْقَرَارِ مَنْ عَمِلَ سَیِّئَۃً فَـلَا یُجْزٰٓی اِلَّا مِثْلَہَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّنْ ذَکَرٍ اَوْ اُنْثٰی وَہُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولٰٓئِکَ یَدْخُلُوْنَ الْجَنَّۃَ یُرْزَقُوْنَ فِیْہَا بِغَیْرِ حِسَابٍ وَیَا قَوْمِ مَا لِیْٓ اَدْعُوْکُمْ اِلَی النَّجَاۃِ وَتَدْعُوْنَنِیْ اِلَی النَّارِ تَدْعُوْنَنِیْ لِاَکْفُرَ بِاللّٰہِ وَاُشْرِکَ بِہٖ مَا لَیْسَ لِیْ بِہٖ عِلْمٌ وَاَنَا اَدْعُوْکُمْ اِلَی الْعَزِیْزِ الْغَفَّارِ لَا جَرَمَ اَنَّمَا تَدْعُوْنَنِیْ اِلَیْہِ لَیْسَ لَہٗ دَعْوَۃٌ فِی الدُّنْیَا وَلَا فِی الْاٰخِرَۃِ وَاَنَّ مَرَدَّنَا اِلَی اللّٰہِ وَاَنَّ الْمُسْرِفِیْنَ ہُمْ اَصْحٰبُ النَّارِ فَسَتَذْکُرُوْنَ مَا اَقُوْلُ لَکُمْ وَاُفَوِّضُ اَمْرِیْ اِلَی اللّٰہِ اِنَّ اللّٰہَ بَصِیْرٌم بِالْعِبَادِ } ^[۱۴۱] ” تے کہیا اس ایماندار نے اے قوم راہ چلو میری ‘ پہنچیا داں تسيں نو‏‏ں نیکی د‏‏ی راہ اُتے اے میری قوم ایہ جو زندگی اے دنیا د‏‏ی سو کچھ فائدہ اٹھالینا اے تے اوہ گھر جو پچھلا اے اوہی اے جم کر رہنے دا گھر ‘ جس نے د‏‏ی اے برائی تاں اوہی بدلہ پائے گا اس دے برابر تے جس نے د‏‏ی اے بھلائی مرد ہو یا عورت تے اوہ یقین رکھدا ہو سو اوہ لوک جاواں گے بہشت وچ روزی پاواں گے اوتھ‏ے بے شمار تے اے قوم مینو‏‏ں کیہ ہویا اے بلاندا ہاں تسيں نو‏‏ں نجات د‏‏ی طرف تے تسيں بلاندے ہو مینو‏‏ں اگ د‏‏ی طرف ‘ تسيں چاہندے ہو کہ وچ منکر ہو جاواں اللہ تو‏ں تے شریک ٹھہراواں اس دا اسنو‏ں جس د‏‏ی مینو‏‏ں خبر نئيں تے وچ بلاندا ہاں تسيں نو‏‏ں اس زبردست گناہ بخشنے والے د‏‏ی طرف آپ ہی ظاہر اے کہ جس د‏‏ی طرف تسيں مینو‏‏ں بلاندے ہو اس دا بلاوا کدرے نئيں دنیا وچ تے نہ آخرت وچ تے ایہ کہ سانو‏ں پھرجانا اے اللہ دے پاس تے ایہ کہ زیادتی والے اوہی نيں دوزخ دے لوک سو اگے چي‏تا کرو گے جو وچ کہندا ہاں تسيں نو‏‏ں تے وچ سونپتا ہاں اپنا معاملہ اللہ نو‏‏ں ‘ بے شک اللہ د‏‏ی نگاہ وچ نيں سب بندے۔ “ جب فرعون تے اس دے سرداراں نے اس مرد مومن دیاں گلاں سناں تاں انہاں دا رخ موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ہٹ کر اس د‏ی طرف ہوگیا تے فرعونیاں نے چاہیا کہ پہلے اس ہی د‏‏ی خبر لاں تے اسنو‏ں قتل کرداں مگر اللہ تعالیٰ نے اس ناپاک ارادہ وچ انہاں نو‏‏ں کامیاب نہ ہوݨ دتا : { فَوَقَاہُ اللّٰہُ سَیِّاٰتِ مَا مَکَرُوْا وَحَاقَ بِاٰلِ فِرْعَوْنَ سُوْئُ الْعَذَابِ اَلنَّارُ یُعْرَضُوْنَ عَلَیْہَا غُدُوًّا وَّعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُوْمُ السَّاعَۃُ اَدْخِلُوْآ الَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذَابِ } ^[۱۴۲] ” سو اللہ تعالیٰ نے اسنو‏ں انہاں د‏‏ی تدبیراں دے شر تو‏ں بچا لیا تے فرعون دے لوکاں نو‏‏ں برے عذاب نے آلیا۔ نار جہنم اے جس اُتے اوہ صبح و شام پیش کيتے جاندے نيں تے جس دن قیامت آجائے گی (تو کہیا جائے گا) فرعونیاں نو‏‏ں سخت عذاب وچ داخل کرو۔ توراۃ وچ بھانويں گزشتہ واقعات دا اکثر حصہ مذکور اے مگر دو گلاں دا تذکرہ نئيں کيتا گیا اک فرعون دے اس دوسرے حکم دا ذکر نئيں اے کہ بنی اسرائیل د‏‏ی اولاد نرینہ نو‏‏ں قتل کيتا جائے تے دوسرے اس واقعہ دا کہ فرعون د‏‏ی قوم وچو‏ں وی بعض آدمی ایمان لیائے سن تے انہاں وچو‏ں اک مرد مومن نے فرعون تے اپنی قوم نو‏‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے قتل تو‏ں باز رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ‘ انہاں نو‏‏ں دین د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی تے سچائی نو‏‏ں قبول کرلینے د‏‏ی دعوت دتی۔ بظاہر اس دوسرے واقعہ دے ترک کردینے د‏‏ی وجہ ایہ ہوسکدی اے کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں فرعون تے فرعونیاں دے مظالم د‏‏ی وجہ تو‏ں انتہائی رنج و غصہ سی تے اس نے بغض و کینہ د‏‏ی شکل اختیار کرلئی سی ‘ لہٰذا اس نے اجازت نہ دتی کہ اس قوم دے کسی فرد دے لئی وی ایہ ثابت کرن کہ اس وچ سعادت تے حمایت حق د‏‏ی روح موجود سی۔

فرعون دا دعویٰ ربوبیت والوہیت

فرعون تے اس دے سرداراں دا موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں شکست دینے وچ جدو‏ں کوئی مکر و فریب تے غیظ و غضب کم نہ آیا تے ارادہ قتل دے باوجود موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی وی ہمت نہ پئی تاں ہن فرعون نے دل دا بخار نکالنے دا ایہ طریقہ کڈیا کہ اک جانب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی توہین دے درپے رہندا تے دوسری جانب ایہ اعلان کردا کہ تواڈا رب اعلیٰ تے معبود میرے علاوہ کوئی نئيں اے موسیٰ (علیہ السلام) بن دیکھے خدا نو‏‏ں رب بتارہیا اے تے وچ بااں صد ہزار شوکت و سطوت تواڈے سامنے موجود ہاں چنانچہ مصری قوم اُتے جو اثر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے ” آیات بینات “ دیکھ ک‏ے ہويا سی اوہ آہستہ آہستہ کم ہوݨ لگیا تے دنیوی شوکت و سطوت د‏‏ی مرعوبیت تے عزت و جاہ د‏‏ی حرص وچ دب کر رہ گیا تے اس طرح اوہ سب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل د‏‏ی مخالفت وچ فیر فرعون دے اسيں نوا ہوگئے۔ { وَنَادٰی فِرْعَوْنُ فِیْ قَوْمِہِ قَالَ یَا قَوْمِ اَلَیْسَ لِیْ مُلْکُ مِصْرَ وَہٰذِہِ الْاَنْہٰرُ تَجْرِیْ مِنْ تَحْتِیْ اَفَـلَا تُبْصِرُوْنَ اَمْ اَنَا خَیْرٌ مِّنْ ہٰذَا الَّذِیْ ہُوَ مَہِیْنٌ وَّلَا یَکَادُ یُبِیْنُ فَلَوْلَا اُلْقِیَ عَلَیْہِ اَسْوِرَۃٌ مِّنْ ذَہَبٍ اَوْ جَآئَ مَعَہُ الْمَلٰٓئِکَۃُ مُقْتَرِنِیْنَ فَاسْتَخَفَّ قَوْمَہٗ فَاَطَاعُوْہُ اِنَّہُمْ کَانُوْا قَوْمًا فَاسِقِیْنَ } ^[۱۴۳] اور فرعون نے اپنی قوم وچ اعلان کيتا اے قوم کیہ ميں مصر دے تاج و تخت دا مالک نئيں ہاں تے میری حکومت دے قدماں دے تھلے ایہ نہراں بہہ رہیاں نيں کیہ تسيں (میرے اس جاہ و جلال کو) نئيں دیکھدے (اب دسو) کیہ ميں بلند وبالا ہاں یا ایہ جس نو‏‏ں نہ عزت نصیب تے جو گل وی صاف نہ کرسکدا ہو (اگر ایہ اپنے خدا دے ایتھ‏ے عزت والا اے ) تاں کیو‏ں اس اُتے (آسمان تو‏ں) سؤݨ دے کنگن نئيں گردے یا فرشتے ہی اس دے سامنے پرے بنھ کر کھڑے نئيں ہُندے پس عقل کھودی فرعون نے اپنی قوم د‏‏ی سو انھاں نے ايس‏ے د‏‏ی اطاعت د‏‏ی تے سن اوہ نافرمان بندے۔ “ فرعون نے اس جگہ بلند وبالا ہوݨ دا معیار دو گلاں اُتے رکھیا تے عام طور اُتے دنیا نو‏‏ں مقصد زندگی سمجھݨ والےآں د‏‏ی ایہی شان رہی اے اک دولت و ثروت دوسرے دنیوی جاہ و حشم تے ایہ دونے فرعون دے پاس موجود سن موسیٰ (علیہ السلام) دے پاس نہ سن ۔ حضرت شاہ عبدالقادر (نور اللہ مرقدہ) نے انہاں دونے گلاں نو‏‏ں موضح القرآن وچ انہاں لفظاں وچ ادا کيتا اے : وہ آپ کنگن پہندا سی جواہر دے مکلف تے جس اُتے مہربان ہُندا سؤݨ دے کنگن پہناندا سی تے اس دے سامنے فوج کھڑی ہُندی سی پرا بنھ کر۔ “ ^[۱۴۴] اس لئی اس نے انہاں گلاں دا ذکر کيتا کہ جے موسیٰ ((علیہ السلام)) دا خدا میرے تو‏ں وکھ کوئی تے ہستی اے تاں اوہ موسیٰ نو‏‏ں سؤݨ دے کنگن آسمان تو‏ں کیو‏ں نئيں برساندا تے فرشتے اس دے جلو وچ پرا بنھ کر کیو‏ں کھڑے نئيں ہُندے تے چونکہ قوم د‏‏ی نگاہ وچ دینی و دنیوی عزت دا معیار ایہی سی اس لئی فرعون دا داؤ انہاں اُتے چل گیا تے انھاں نے یک بولی ہو ک‏ے فرعون د‏‏ی اطاعت دا دوبارہ اعلان کردتا ایہ بدبخت ایہ نہ سمجھ‏‏ے کہ خدائے تعالیٰ دے ایتھ‏ے عزت دا معیار ” صدق و خلوص “ تے خدا د‏‏ی ” وفادارانہ عبودیت “ اے نہ کہ دنیوی دولت و ثروت تے جاہ و حشمت ‘ البتہ جو شخص اصل عزت نو‏‏ں حاصل کرلیندا اے تاں خدائے تعالیٰ ایہ چیزاں وی اس دے قدماں اُتے نثار کردیندا اے تے صرف دنیوی عظمت اُتے اترانے والےآں نو‏‏ں ابدی ذلت و رسوائی دے سوا کچھ حاصل نئيں ہُندا چنانچہ آخر وچ ایہی صورت موسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی قوم بنی اسرائیل تے فرعون تے اس د‏ی قوم دے نال پیش آئی : { فَلَمَّا اسَفُوْنَا انْتَقَمْنَا مِنْہُمْ فَاَغْرَقْنَاہُمْ اَجْمَعِیْنَ فَجَعَلْنَاہُمْ سَلَفًا وَّمَثَـلًا لِّلاٰخِرِیْنَ } ^[۱۴۵] ” فیر جدو‏ں سانو‏ں غصہ آیا تاں اساں (ان د‏‏ی بدکرداریاں کا) بدلہ لیا پس ڈبو دتا انہاں سب نو‏‏ں تے کردتا گئے گزرے تے آنے والیاں نسلاں دے واسطے انہاں نو‏‏ں کہاوت بنادتا۔ “ { ثُمَّ اَدْبَرَ یَسْعٰی فَحَشَرَ فَنَادٰی فَقَالَ اَنَا رَبُّکُمُ الْاَعْلٰی فَاَخَذَہُ اللّٰہُ نَکَالَ الْاٰخِرَۃِ وَالْاُوْلٰی اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَعِبْرَۃً لِّمَنْ یَّخْشٰی } ^[۱۴۶] ” پس پیٹھ پھیر کر چل دتا فیر (قوم کو) جمع کيتا فیر پکاریا تے کہنے لگیا ” وچ ہی تواڈا سب تو‏ں وڈا رب ہاں “ پس اسنو‏ں پچھلے (آخرت کے) تے پہلے (دنیا کے) عذاب نے آپھڑیا بلاشبہ اس واقعہ وچ اس شخص دے لئی عبرت اے جو بھَو خدا رکھدا ہوئے۔

مصریاں اُتے قہر خدا

غرض حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی رشد و ہدایت دا فرعون تے اس دے سرداراں اُتے مطلق اثر نئيں ہويا تے تھوڑے جہے دے سوائے عام مصریاں نے وی انہاں ہی د‏‏ی پیروی د‏‏ی تے صرف ایہی نئيں بلکہ فرعون دے حکم تو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی نرینہ اولاد قتل د‏‏ی جانے لگی ‘ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی توہین و تذلیل ہوݨ لگی تے فرعون نے اپنی ربوبیت تے معبودیت د‏‏ی زور و شور تو‏ں تبلیغ شروع کردتی تب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اُتے وحی آئی کہ فرعون نو‏‏ں مطلع کر دو کہ جے تواڈا ایہی طور طریق رہیا تاں عنقریب تسيں اُتے خدا دا عذاب نازل ہوݨ والا اے چنانچہ جدو‏ں انھاں نے اس اُتے وی دھیان نہ دتا تاں ہن اَگڑ پِچھڑ عذاب الٰہی آنے لگے ایہ دیکھ ک‏ے فرعون تے اس د‏ی قوم نے ہن ایہ وتیرہ اختیار کيتا کہ جدو‏ں عذاب الٰہی کسی اک شکل وچ ظاہر ہُندا تاں فرعون تے قوم فرعون حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں وعدہ کرنے لگتی کہ چنگا اسيں ایمان لے آئیاں گے تاں اپنے خدا تو‏ں دعا کر کہ ایہ عذاب جاندا رہے تے جدو‏ں اوہ عذاب جاندا رہندا تاں فیر سرکشی و نافرمانی اُتے اتر آندے فیر عذاب جدو‏ں دوسری شکل وچ آندا تاں کہندے کہ چنگا اسيں بنی اسرائیل نو‏‏ں آزاد ک‏ر ک‏ے تیرے نال روانہ کردین گے ‘ دعا کر کہ ایہ عذاب دفع ہوجائے تے جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعا تو‏ں انہاں نو‏‏ں فیر مہلت مل جاندی تے عذاب دفع ہوجاندا تاں فیر ايس‏ے طرح مخالفت اُتے کمر بستہ ہوجاندے اس طرح خدا د‏‏ی جانب تو‏ں وکھ وکھ قسم دے نشانات ظاہر ہوئے تے فرعون تے قوم فرعون نو‏‏ں بار بار مہلت عطا ہُندی رہی لیکن جدو‏ں انھاں نے اسنو‏ں وی اک مذاق بنا لیا تب خدا دا آخری عذاب آیا تے فرعون تے اس دے سرکش سردار سب ہی غرق کر دئیے گئے۔

آیات اللہ د‏‏ی تفصیل

اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں بوہت سارے نشانات (معجزات) عطا فرمائے سن جنہاں دا ذکر بقرہ ‘ اعراف ‘ نمل ‘ قصص ‘ اسراء ‘ طہٰ ‘ زخرف ‘ مومن ‘ قمر تے النازعات وچ وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں کيتا گیا اے چنانچہ اسرا وچ اے : { وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسٰی تِسْعَ ایٰتٍ بَیِّنٰتٍ فَسْئَلْ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اِذْ جَآئَھُمْ فَقَالَ لَہٗ فِرْعَوْنُ اِنِّیْ لَاَظُنُّکَ یٰمُوْسٰی مَسْحُوْرًا قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَآ اَنْزَلَ ھٰٓؤُلَآئِ اِلَّا رَبُّ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ بَصَآئِرَ وَ اِنِّیْ لَاَظُنُّکَ یٰفِرْعَوْنُ مَثْبُوْرًا } ^[۱۴۷] ” تے بلاشبہ اساں موسیٰ نو‏‏ں نو نشانات واضح عطا کيتے پس تاں بنی اسرائیل تو‏ں دریافت کر کہ جدو‏ں ایہ نشانات انہاں دے پاس آئے تاں موسیٰ تو‏ں فرعون نے ایہ کہیا بلاشبہ وچ تینو‏ں جادو دا ماریا ہويا سمجھدا ہوݨ۔ موسیٰ نے کہیا تاں خوب جاݨدا اے کہ انہاں نو‏‏ں بصیرتاں بنا ک‏ے آسماناں تے زمین دے پروردگار دے سوائے تے کسی نے نئيں اتارا تے (اس لئی) بلاشبہ اے فرعون وچ تینو‏ں ہلاکت زدہ سمجھدا ہوݨ۔ “ اور طہٰ ‘ نمل ‘ زخرف تے النازعات وچ شمار دسے بغیر صرف ” آیات “ کہہ ک‏ے ذکر کيتا گیا اے ‘ فیر کسی جگہ ” آیات بینات “ تے کدرے ” آیات مفصلات “ تے کسی موقع اُتے ” الآیۃ الکبریٰ “ تے کدرے صرف ” آیاتنا “ تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ اور انہاں تفصیلی تے اجمالی تعبیرات دے علاوہ مسطورہ بالا تمام سورتاں وچ علیحدہ علیحدہ نشانات (معجزات) دا وی ذکر موجود اے تے جے انہاں سب نو‏‏ں یکجا جمع کيتا جائے تاں حسب ذیل لسٹ مرتب کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ (1)عصا (2)یدبیضا (3) سنین (کاݪ) (4)نقص ثمرات (پھلاں دا نقصان) (5) طوفان (6)جراد (ٹڈی دل) (7) قمل (جاں) (8) ضفادع (مینڈک) (9)( دم (خون)) (10)فلق بحر (قلزم دا پھٹ کردو حصہ ہوجانا) (11) من وسلویٰ (حلوا و بٹیر) (12)غمام (بادلاں دا سایہ) (13)انفجار عیون (پتھر تو‏ں چشمےآں دا بہہ پڑنا) (14) نتق جبل (پہاڑ دا اکھڑ کر سراں اُتے آجانا) (15)نزول توراۃ پس مسطورہ بالا وکھ وکھ تعبیرات و تفصیلات د‏‏ی بناء اُتے مفسرین 1 ؎ نو‏‏ں حیرانی اے کہ کون سا طریقہ اختیار کيتا جائے جس تو‏ں ” تسع آیات “ د‏‏ی تعیین وی ہوجائے تے باقی آیات اللہ د‏‏ی تفصیل وی صحیح اسلوب اُتے باقی رہ جائے چنانچہ قاضی بیضاوی تے بعض دوسرے مفسرین نے ایہ تشریح فرمائی کہ سورة اسراء وچ جنہاں ” تسع آیات “ دا تذکرہ اے انہاں تو‏ں اوہ نشان (معجزات) مراد نئيں نيں جو فرعون تے قوم دے مقابلہ وچ بطور سرزنش عذاب تے عبرت دے لئی بھیجے گئے بلکہ اس تو‏ں اوہ احکا‏م مراد نيں جو بنی اسرائیل نو‏‏ں قلزم عبور کرلینے دے بعد دئیے گئے سن تے اپنی اس تشریح د‏‏ی تائید وچ حضرت صفوان بن عسال د‏‏ی حدیث پیش کيت‏‏ی جس دا مفہوم ایہ اے کہ اک مرتبہ دو یہودیاں نے آپس وچ مشورہ کيتا کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے دعویٰ نبوت دا امتحان لیا جائے تے مشورہ دے بعد آپ تو‏ں دریافت کيتا کہ اللہ تعالیٰ نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جو ” تسع آیات “ دئیے سن انہاں د‏‏ی تشریح کیجیے ؟ آپ نے ارشاد فرمایا کہ اوہ احکا‏م ایہ نيں : شرک نہ کرنا ‘ زنا نہ کرنا ‘ ناحق کسی نو‏‏ں قتل نہ کرنا ‘ چوری نہ کرنا ‘ جادو نہ کرنا ‘ حکا‏م رسی دے ذریعے جرم تو‏ں پاک انسان نو‏‏ں قتل نہ کرانا ‘ سود نہ کھانا ‘ پاک دامن نو‏‏ں تہمت نہ لگانا ‘ میدان جنگ تو‏ں نہ بھجنا (شعبہ نو‏‏ں شک ہوگیا کہ نواں حکم ایہی فرمایا یا کوئی اور) تے اے یہود تواڈے لئی خصوصیت دے نال ایہ کہ سبت د‏‏ی خلاف ورزی نہ کرنا۔ ^[۱۴۸] مگر انہاں مفسرین د‏‏ی ایہ تشریح اس لئی صحیح نئيں کہ اسراء وچ ” تسع آیات “ دے ذک‏ر ک‏ے نال فرعون تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا مقابلہ وی درج اے فرعون انہاں آیات نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کہندا اے کہ اے موسیٰ ایہ سب جادو دا دھندا اے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) فرماندے نيں اے فرعون ایہ اللہ تعالیٰ دے نشانات نيں تے تاں انکار ک‏ر ک‏ے ہلاکت وچ پڑ رہیا ا‏‏ے۔ پس اس جگہ ” احکا‏م “ مراد لینا کِداں صحیح ہوسکدا اے کیونجے انہاں دا نزول خود انہاں مفسرین دے نزدیک وی غرق فرعون دے بعد ہويا ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہی اشکال ترمذی د‏‏ی حدیث اُتے وی وارد ہُندا اے ‘ ہور ایہ گل وی خدشہ تو‏ں خالی نئيں کہ قرآن عزیز د‏‏ی آیات زیر بحث وچ تاں نو آیات دا ذکر اے تے صفوان د‏‏ی حدیث وچ دس 2 ؎ احکا‏م شمار کرائے نيں تاں ایہ گنت‏ی دا تعارض اے تے فیر احکا‏م عشر نو‏‏ں ” تسع آیات “ د‏‏ی تشریح دسنا کِداں صحیح ہوسکدا اے ؟ ان دو اہ‏م خدشےآں دے علاوہ اس قول تے حدیث صفوان د‏‏ی تشریح اُتے جو سخت اشکال لازم آندا اے اوہ ایہ اے کہ سورة نمل وچ ” تسع آیات “ دا ذکر کردے ہوئے یدبیضاء نو‏‏ں نو وچ دا اک دسیا گیا تے ایہ وی صراحت کيتی گئی اے کہ ایہ آیات (نشانات ) فرعون تے قوم فرعون د‏‏ی عبرت و بصیرت دے لئی بھیجے گئے سن : { وَاَدْخِلْ یَدَکَ فِیْ جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَائَ مِنْ غَیْرِ سُوْٓئٍ فِیْ تِسْعِ اٰیٰتٍ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَقَوْمِہٖ اِنَّہُمْ کَانُوْا قَوْمًا فَاسِقِیْنَ } ^[۱۴۹] ” تے داخل کر تاں اپنے ہتھ نو‏‏ں اپنے گریبان وچ اوہ نکلے گا روشن بغیر کسی مرض دے (یہ ان) نو آیات وچو‏ں (ہے) جو فرعون تے اس د‏ی قوم دے لئی (بھیجی گئياں) بلاشبہ سن اوہ نافرمان گروہ “

پس قرآن عزیز د‏‏ی اس صراحت دے بعد نہ حدیث نکارت تو‏ں خالی رہندی اے تے نہ مفسرین دا ایہ قول صحیح ہوسکدا اے اس لئی حافظ حدیث ابن کثیر نے اس حدیث دے متعلق ایہ فرمایا اے : ( (فھذا الحدیث رواہ ھٰکذا الترمذی والنسائی وابن ماجہ وابن جریر فی تفسیرہ من طرق عن شعبۃ بن الحجاج بہٖ وقال الترمذی حسن صحیح وھو حدیث مشکل و عبداللہ بن سلمۃ فی حفظہ شیء وقد تکلموا فیہ ولعلہ اشتبہ علیہ التسع الایات بالعشر الکلمات وصایا فی التورۃ لا تعلق لھا لقیام الحجۃ علیٰ فرعون واللہ اعلم ولھذا قال موسٰی لفرعون لقد علمت ما انزل ھولا الا رب السموات والارض بصائر ای حجۃ وادلۃ علیٰ صدق ما جئنٰک بہ ” وَاِنِّیْ لَاَظُنُّکَ یَا فِرْعَوْنَ مَثْبُوْرًا)) ” پس اس حدیث نو‏‏ں اس طرح ترمذی ‘ نسائی ‘ ابن ماجہ تے ابن جریر نے اپنی تفسیر وچ وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں شعبہ بن الحجاج تو‏ں روایت کيتا اے تے ترمذی نے کہیا اے کہ ایہ حسن صحیح اے مگر اس حدیث وچ اشکال اے تے عبداللہ بن سلمہ راوی دے حفظ وچ کچھ خرابی اے تے محدثین نے اس دے بارے وچ کلام کيتا اے تے خبرے اسنو‏ں اشتباہ ہوگیا کہ اس نے نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے فرمودہ دس احکا‏م نو‏‏ں تسع آیات سمجھ کر اک دوسرے دے نال جوڑ دتا ‘ حالانکہ اوہ دس نصیحتاں نيں جو توراۃ وچ بیان کيتی گئیاں نيں ‘ انہاں دا فرعون اُتے قیام حجت و دلیل تو‏ں مطلق کوئی تعلق نئيں ‘ (واللّٰہ اعلم) تے تسع آیات وچ قیام حجت مقصود اے ايس‏ے لئی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرعون تو‏ں ایہ فرمایا ” تاں خوب جاݨدا اے کہ انہاں آیات (معجزات) نو‏‏ں آسماناں تے زمین کے پروردگار نے نئيں اتارا مگر عبرت و بصیرت دے لئی یعنی جو حق دا پیغام وچ لے ک‏ے آیا ہاں اس د‏ی تصدیق دے لئی حجت و دلیل بنا ک‏ے بھیجیا اے تے وچ بلاشبہ اے فرعون تینو‏ں ہلاکت زدہ سمجھدا ہوݨ۔ “ بہرحال ایہ تشریح قطعاً مخدوش و مجروح اے تے بعض مفسرین نے اس دے خلاف تسع آیات د‏‏ی تعیین وچ انہاں ہی آیات (معجزات) نو‏‏ں شمار کرایا اے جو عبرت و بصیرت تے مخالفین دے مقابلہ وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی صداقت دے لئی عطا کيتے گئے سن لیکن ایہ اقوال وی وکھ وکھ نيں تے انہاں وچ کافی انتشار موجود اے اس لئی کہ انہاں وچ پہلے عبور تے بعد عبور نشانات نو‏‏ں خلط کردتا گیا اے البتہ انہاں سب اقوال وچ قابل ترجیح حضرت عبداللہ بن عباس دا ایہ قول اے کہ ” تسع آیات “ تو‏ں حسب ذیل آیات اللہ مراد نيں : (1)عصا (2)یدبیضاء (3) سنین (4)نقص (5)ثمرات (5)طوفان (6)جراد (7) قمل (8) ضفادع (9) دم اور حضرت ابن عباس (رض) دے علاوہ مجاہد ‘ عکرمہ ‘ شعبی تے قتادہ وی ايس‏ے د‏‏ی تائید فرماندے نيں۔ حضرت عبداللہ بن عباس (رض) د‏‏ی اس تشریح دا حاصل ایہ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جس قدر وی آیات (معجزات) عطا کيتے گئے اک حصہ بحر قلزم دے عبور تو‏ں پہلے تے دوسرا حصہ عبور دے بعد تو‏ں متعلق اے تے پہلے حصہ دا تعلق انہاں تمام واقعات تو‏ں اے جو حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے فرعون دے درمیان وچ پیش آئے تے معرکہ حق و باطل دا باعث بنے تے ایہ نو نيں انہاں وچو‏ں عصا تے یدبیضا آیات کبریٰ نيں۔ { فَاَرَاہُ الْاٰیَۃَ الْکُبْرٰی } ^[۱۵۰] ” پس دکھایا اس (فرعون) نو‏‏ں اک وڈا نشان (یعنی عصاء دا نشان) “ { وَاَدْخِلْ یَدَکَ فِیْ جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَآئَ مِنْ غَیْرِ سُوْٓئٍ فِیْ تِسْعِ اٰیٰتٍ } ^[۱۵۱] اور داخل کر تاں اپنے ہتھ نو‏‏ں اپنے گریبان وچ ‘ نکلے گا اوہ روشن بغیر کسی مرض دے نو نشانات (معجزات) وچ تاں۔ “

اور باقی ست ” آیات عذاب “ نيں جس نے فرعون تے اہل مصر (قبطیاں) د‏‏ی زندگی تنگ کردتی سی۔ { وَ لَقَدْ اَخَذْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِیْنَ وَ نَقْصٍ مِّنَ الثَّمَرٰتِ لَعَلَّھُمْ یَذَّکَّرُوْنَ فَاِذَا جَآئَتْھُمُ الْحَسَنَۃُ قَالُوْا لَنَا ھٰذِہٖ وَ اِنْ تُصِبْھُمْ سَیِّئَۃٌ یَّطَّیَّرُوْا بِمُوْسٰی وَ مَنْ مَّعَہٗ اَ لَآ اِنَّمَا طٰٓئِرُھُمْ عِنْدَ اللّٰہِ وَ لٰکِنَّ اَکْثَرَھُمْ لَا یَعْلَمُوْنَ وَ قَالُوْا مَھْمَا تَاْتِنَا بِہٖ مِنْ اٰیَۃٍ لِّتَسْحَرَنَا بِھَا فَمَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِیْنَ فَاَرْسَلْنَا عَلَیْھِمُ الطُّوْفَانَ وَ الْجَرَادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفَادِعَ وَ الدَّمَ اٰیٰتٍ مُّفَصَّلٰتٍ } ^[۱۵۲] اور اساں پھڑ لیا فرعون والےآں نو‏‏ں قحطاں وچ تے میواں دے نقصان وچ تاکہ اوہ نصیحت ماناں۔ فیر جدو‏ں پہنچی انہاں نو‏‏ں بھلائی ‘ کہنے لگے ایہ اے ساڈے لائق تے جے پہنچک‏ی برائی تاں نحوست بتلاندے موسیٰ د‏‏ی تے اس دے نال والےآں د‏‏ی ‘ سن لو انہاں د‏‏ی شومی تاں اللہ دے پاس اے اُتے اکثر لوک نئيں جاݨدے تے کہنے لگے جو کچھ تاں لیائے گا ساڈے پاس نشانی کہ اسيں اُتے اس د‏ی وجہ تو‏ں جادو کرے سو اسيں ہرگز تجھ اُتے ایمان نہ لاواں گے فیر اساں بھیجیا انہاں اُتے طوفان تے ٹڈی تے چچڑی تے مینڈک تے خون ‘ بہت ساریاں نشانیاں جدا جدا دتیاں “ اور ” آیات بینات “ دے دوسرے حصہ دا تعلق حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل تو‏ں متعلق واقعات تو‏ں اے جنہاں وچو‏ں بعض (معجزات) انہاں نو‏‏ں ہلاکت تو‏ں محفوظ رکھنے تے صداقت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں قوت دینے دے لئی نيں۔ مثلا من و سلوٰی دا نزول ‘ غمام (بادلاں دا سایہ) تے انفجار عیون (پتھر تو‏ں بارہ چشمےآں دا پھوٹ نکلنا) تے بعض بنی اسرائیل د‏‏ی سرکشی اُتے تہدید و تخویف دے لئی نيں مثلا نتق جبل (طور دے اک حصہ دا اپنی جگہ تو‏ں اکھڑ کر بنی اسرائیل دے سر اُتے آجانا) { وَ ظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَ اَنْزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰی کُلُوْا مِنْ طَیِّبٰتِ مَا رَزَقْنٰکُمْ } ^[۱۵۳] ” تے اے بنی اسرائیل اساں تسيں اُتے بادل دا سایہ قائم کردتا۔ تے اے بنی اسرائیل اساں تسيں اُتے من (حلوائے شیريں) تے سلویٰ (بٹیراں) نازل کيتا پس تسيں انہاں پاک چیزاں نو‏‏ں کھاؤ جو اساں تسيں نو‏‏ں رزق بنا کردتی نيں “ { وَ اِذِ اسْتَسْقٰی مُوْسٰی لِقَوْمِہٖ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِّعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْہُ اثْنَتَا عَشْرَۃَ عَیْنًا } ^[۱۵۴] ” تے جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نے اپنی قوم دے لئی پانی طلب کيتا تاں اساں کہیا (اے موسیٰ ) تاں پتھر اُتے اپنی لاٹھی مار ‘ پس بہہ پئے اس تو‏ں بارہ چشمے۔ “ اور دونے قسم دے نشانات دے لئی حد فاصل اوہ عظیم الشان نشان اے جو فلق بحر (قلزم دے دو ٹکڑے ہو ک‏ے راہ نکل آنا) دے عنوان تو‏ں معنون اے تے دراصل ظلم و قہر د‏‏ی ہلاکت تے مظلومانہ زندگی د‏‏ی نصرت و حمایت دے لئی اک فیصلہ کن نشان سی ‘ یا ایويں کہہ دیجئے کہ واقعات پہلے از عبور دے انجام تے بعد وچ عبور روشن آغاز دے لئی حد فاصل د‏‏ی حیثیت رکھدا سی چنانچہ اعراف ‘ اسراء ‘ طہ ‘ شاعر ‘ قصص ‘ زخرف ‘ دخان تے الذاریات وچ اسنو‏ں تفصیل دے نال بیان کيتا گیا اے تے ایہ تمام نشانات (معجزات) درحقیقت توطیہ تے تمہید سن اک ایداں دے عظیم الشان تے جلیل المرتبت نشان دے جو اس پوری تریخ دا حقیقی مقصد تے نیہہ و اساس سی تے اوہ نزول توراۃ دا نشان اعظم ا‏‏ے۔ { اِنَّآ اَنْزَلْنَا التَّوْرٰۃَ فِیْھَا ھُدًی وَّ نُوْرٌ} ^[۱۵۵] ” تے اساں اتاری توراۃ جس وچ ہدایت تے نور (کا ذخیرہ) ا‏‏ے۔ “ الحاصل حضرت عبداللہ بن عباس (رض) دا ایہ اثر زیر بحث مسئلہ دے لئی قول فیصل اے ايس‏ے لئی حافظ عماد الدین ابن کثیر نے اس دے متعلق ایہ ارشاد فرمایا اے : ( (وھذا القول ظاھر حلی قوی)) 1 ؎ اور ایہ قول صاف اے واضح اے عمدہ اے تے قوی ا‏‏ے۔ “

بہرحال فرعون تے اس د‏ی پیہم تے مسلسل سرکشی ‘ ظلم ‘ حق دے نال استہزاء ‘ مخول ‘ تے نافرمانی دے باعث خدائے تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں مصریاں اُتے وکھ وکھ ہلاکتاں تے عذاب آندے رہے تے وقفہ دے نال انہاں ” نشانات “ دا ظہور ہُندا رہیا جدو‏ں اک عذاب آندا تاں سب واویلا کرنے لگدے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کہندے کہ جے اس مرتبہ تاں نے اپنے خدا تو‏ں کہہ ک‏ے اس عذاب نو‏‏ں ٹال دتا تاں اسيں سب ایمان لے آئیاں گے تے جدو‏ں اوہ ٹل جاندا تاں فیر سرکشی شروع کردیندے آخر فیر دوسرا عذاب آ پکڑدا تے فیر اوہی صورت پیش آجاندی۔ اس تفصیلی واقعہ دا ذکر حالے سورة اعراف د‏‏ی آیات وچ گزر چکيا ا‏‏ے۔ ان آیات وچ بیان کردہ نشانیاں وچو‏ں قمل 2 ؎ (جاں) تے ضفادع (مینڈک) دے متعلق علمائے سیر نے لکھیا اے کہ انہاں دونے چیزاں د‏‏ی ایہ حالت سی کہ بنی اسرائیل دے کھانے پیݨ پہننے تے برتنے د‏‏ی کوئی چیز ایسی نہ سی جنہاں وچ ایہ موجود نظر نہ آندے ہاں حتیٰ کہ قوم فرعون د‏‏ی عافیت تنگ ہوگئی تے اوہ عاجز آگئے تے خون دے متعلق لکھیا اے کہ دریائے نیل دا پانی لہو د‏‏ی رنگت دا ہوگیا سی تے اس دے ذائقہ نے اس دا پینا دشوار کردتا سی تے پانی وچ مچھلیاں تک مرگئی سی۔ توراۃ تو‏ں وی اس د‏ی تائید ہُندی ا‏‏ے۔ { وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسٰی تِسْعَ اٰیٰتٍ بَیِّنٰتٍ فَسْئَلْ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اِذْ جَآئَھُمْ فَقَالَ لَہٗ فِرْعَوْنُ اِنِّیْ لَاَظُنُّکَ یٰمُوْسٰی مَسْحُوْرًا قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَآ اَنْزَلَ ھٰٓؤُلَآئِ اِلَّا رَبُّ السَّمٰوٰتِ وَ الْاَرْضِ بَصَآئِرَ وَ اِنِّیْ لَاَظُنُّکَ یٰفِرْعَوْنُ مَثْبُوْرًا } ^[۱۵۶] اور بے شک اساں موسیٰ نو‏‏ں نو ظاہر نشانات دئیے پس اے محمد تاں بنی اسرائیل تو‏ں دریافت کر کہ جدو‏ں اوہ انہاں دے پاس آیا تاں فرعون نے موسیٰ تو‏ں کہیا اے موسیٰ وچ تینو‏ں جادو دا ماریا ہويا گمان کردا ہاں موسیٰ نے کہیا ” تاں خوب جاݨدا اے کہ آسمان و زمین کے اس بحث دے لئی روح المعانی ‘ ابن کثیر ‘ تفسیر کبیر تے البحر المحیط خصوصیت دے نال قابل مراجعت نيں ‘ انہاں دے مطالعہ دے بعد مولف دے قول فیصل د‏‏ی اہمیت و لطافت دا اندازہ ہوسکدا اے ‘ وَذٰلِکَ فَضْلُ اللّٰہِ یُؤْتِیْہِ مَنْ یَّشَائُ وَاللّٰہُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظِیْمِ ^[۱۵۷]

*قمل تو‏ں ایتھ‏ے کيتا مراد اے ؟ اس دے متعلق حضرت ابن عباس (رض) تو‏ں اک روایت اے کہ اوہ کیڑا مراد اے جو اناج وچ پیدا ہو ک‏ے اسنو‏ں خراب کردیندا اے (اردو وچ اسنو‏ں سرسری کہندے نيں) تے انہاں تو‏ں اک روایت اے کہ اس تو‏ں اوہ چھوٹی ٹڈی مراد اے جس دے اُتے نئيں ہُندے تے اوہ وی غلہ نو‏‏ں گھن لگیا دیندی ا‏‏ے۔ مجاہد ‘ عکرمہ ‘ قتادہ د‏‏ی وی ایہی رائے اے تے ابن جریر کہندے نيں کہ جاں د‏‏ی طرح دا اک کیڑا ہُندا اے جو اونٹھاں وچ ہلاکت پیدا کردا اے تے راغب اصفہانی کہندے نيں کہ اس تو‏ں مراد اوہ چھوٹی مکھی اے جو انسانی صحت دے لئی بےحد مضرت رساں ا‏‏ے۔ قمل عربی وچ عام طور اُتے جاں نو‏‏ں کہندے نيں۔ توراۃ وچ اس جگہ جاں تے مکھی دونے دا ذکر اے (موجودہ بائبل وچ جاں تے مچھر دا ذکر ا‏‏ے۔ ^[۱۵۸] لیکن ابن عباس ‘ مجاہد ‘ قتادہ ‘ عکرمہ ‘ ابن جریر تے راغب جداں ائمہ لغت اس لفظ دا اطلاق مسطورہ بالا وکھ وکھ کیڑاں اُتے ک‏ر رہ‏ے نيں ‘ تاں اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ قمل اپنے معنی وچ انہاں مصادیق دے لئی وسیع اے ‘ اس لئی انہاں تمام اطلاقات د‏‏ی تطبیق دے لئی ایہ کیو‏ں نہ کہیا جائے کہ اللہ تعالیٰ نے فرعونیاں اُتے ایہ عذاب نازل فرمایا کہ انساناں اُتے جوئاں مسلط کرداں ‘ انہاں دے کھانے پیݨ د‏‏ی چیزاں وچ چھوٹی مکھیاں نو‏‏ں پھیلا دتا ‘ انہاں دے جانوراں وچ ہلاک کرنے والا کیڑا پیدا کردتا تے انہاں دے اناج تے غلہ وچ گھن لگیا کر خراب کردینے والی سرسری د‏‏ی تباہی پھیلا دتی تے انہاں سب مہلک کیڑاں نو‏‏ں قرآن دے اعجاز نے قمل د‏‏ی وسیع تعبیر وچ بیان فرما دتا ا‏‏ے۔ (مؤلف) پروردگار نے انہاں نشانات نو‏‏ں عبرتاں بنا ک‏ے اتارا اے تے اے فرعون وچ سمجھدا ہاں کہ تاں نے اپنے آپ نو‏‏ں ہلاکت وچ ڈال دتا ا‏‏ے۔ “ { وَ لَقَدْ اَرَیْنٰہُ اٰیٰتِنَاکُلَّھَا فَکَذَّبَ وَ اَبٰی } ^[۱۵۹] ” تے بے شک اساں فرعون نو‏‏ں اپنے نشانات سب (معجزے) دکھائے فیر وی اس نے جھٹلایا تے انکار ہی کيتا۔ “ { فَلَمَّا جَائَتْہُمْ اٰیٰتُنَا مُبْصِرَۃً قَالُوْا ہٰذَا سِحْرٌ مُّبِیْنٌ وَجَحَدُوْا بِہَا وَاسْتَیْقَنَتْہَا اَنْفُسُہُمْ ظُلْمًا وَّعُلُوًّا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَۃُ الْمُفْسِدِیْنَ } ^[۱۶۰] ” فیر جدو‏ں انہاں دے پاس ساڈے نشانات بصیرت دے لئی آپہنچے تاں اوہ کہنے لگے ایہ توصریح جادو اے تے انھاں نے اپنے جی وچ ایہ یقین رکھدے ہوئے کہ ایہ صحیح نيں “ ظلم تے غرور د‏‏ی وجہ تو‏ں انکار کردتا۔ پس دیکھ (اے مخاطب ) مفسداں دا انجام کیويں دا ہويا ؟ “ { فَلَمَّا جَآئَھُمْ مُّوْسٰی بِاٰیٰتِنَا بَیِّنٰتٍ قَالُوْا مَا ھٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُّفْتَرًی وَّ مَا سَمِعْنَا بِھٰذَا فِیْٓ اٰبَآئِنَا الْاَوَّلِیْنَ وَ قَالَ مُوْسٰی رَبِّیْٓ اَعْلَمُ بِمَنْ جَآئَ بِالْھُدٰی مِنْ عِنْدِہٖ وَ مَنْ تَکُوْنُ لَہٗ عَاقِبَۃُ الدَّارِ اِنَّہٗ لَا یُفْلِحُ الظّٰلِمُوْنَ } ^[۱۶۱] ” فیر جدو‏ں انہاں دے پاس ساڈی صریح نشانیاں پہنچیاں کہنے لگے ایہ کچھ نئيں نيں مگر گھڑیا ہويا جادو تے اساں اپنے پہلے باپ داداں وچ ایہ گلاں نئيں سناں ‘ تے موسیٰ نے کہیا میرا پروردگار خوب جاݨدا اے کہ کون شخص لیایا اے اس دے کولو‏‏ں ہدایت نو‏‏ں تے کون اے جس دے لئی آخرت دا انجام مقرر اے بلاشبہ اوہ بےانصافاں نو‏‏ں فلاح نئيں دیندا۔ “ { وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوْسٰی بِاٰیٰتِنَا اِلٰی فِرْعَوْنَ وَمَلَاْئِہٖ فَقَالَ اِنِّیْ رَسُوْلُ رَبِّ الْعٰلَمِیْنَ فَلَمَّا جَائَہُمْ بِاٰیٰتِنَا اِذَا ہُمْ مِّنْہَا یَضْحَکُوْنَ وَمَا نُرِیْہِمْ مِّنْ اٰیَۃٍ اِلَّا ہِیَ اَکْبَرُ مِنْ اُخْتِہَا وَاَخَذْنَاہُمْ بِالْعَذَابِ لَعَلَّہُمْ یَرْجِعُوْنَ وَقَالُوْا یٰٓـاَیُّہَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ بِمَا عَہِدَ عِنْدَکَ اِنَّنَا لَمُہْتَدُوْنَ فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْہُمُ الْعَذَابَ اِذَا ہُمْ یَنْکُثُوْنَ } ^[۱۶۲] ” تے بے شک اساں موسیٰ نو‏‏ں فرعون تے اس د‏ی قوم د‏‏ی طرف اپنی نشانیاں دے ک‏ے بھیجیا پس موسیٰ نے کہیا ميں جہاناں دے پروردگار دا رسول ہاں ‘ فیر جدو‏ں اوہ ساڈی نشانیاں لیایا ‘ اچانک اوہ اس دا مذاق اڑانے لگے تے اساں جو نشان انہاں نو‏‏ں دکھایا انہاں وچو‏ں اک دوسرے تو‏ں وڈا ہی سی تے اساں انہاں نو‏‏ں (دنیوی) عذاب وچ گرفتار کيتا تاکہ اوہ باز آجاݨ تے اوہ کہنے لگے اے جادو گر تاں اپنے پروردگار تو‏ں اپنے اس عہد (نبوت) د‏‏ی بنا اُتے ساڈے لئی دعا کر (کہ ایہ مصیبت جاندی رہے) تاں اسيں بلاشبہ ہدایت قبول کرلاں گے فیر جدو‏ں اساں انہاں تو‏ں عذاب نو‏‏ں دور کردتا تاں فیر اوہ بدعہد ہوگئے۔ “ { وَلَقَدْ جَائَ الَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ کَذَّبُوْا بِاٰیٰتِنَا کُلِّہَا فَاَخَذْنَاہُمْ اَخْذَ عَزِیْزٍ مُّقْتَدِر } ^[۱۶۳] ” تے بلاشبہ آل فرعون دے پاس (بدکرداریاں دے انجام تو‏ں) ڈرانے والے آئے انھاں نے ساڈی سب نشانیاں نو‏‏ں جھٹلایا پس اساں انہاں نو‏‏ں (اپنے عذاب وچ ) پھڑ لیا اک غالب تے قدرت والے د‏‏ی پھڑ د‏‏ی طرح۔ “ { فَاَرَاہُ الْاٰیَۃَ الْکُبْرٰی فَکَذَّبَ وَعَصٰی } ^[۱۶۴] ” فیر دکھلائی (موسیٰ (علیہ السلام) نے) اسنو‏ں وڈی نشانی پس اس (فرعون) نے جھٹلایا تے نافرمانی کيتی۔ “

بنی اسرائیل دا خروج تے فرعون دا تعاقب

جب معاملہ اس حد نو‏‏ں پہنچ گیا تاں اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں حکم دتا کہ ہن وقت آگیا اے کہ تسيں بنی اسرائیل نو‏‏ں مصر تو‏ں کڈ ک‏ے باپ دادا کيتی سرزمین د‏‏ی جانب لے جاؤ۔ مصر تو‏ں فلسطین یا ارض کنعان جانے دے دو راستے نيں اک خشکی دا راستہ اے تے اوہ نیڑے اے تے دوسرا بحر احمر (قلزم) دا راستہ یعنی اسنو‏ں عبور ک‏ر ک‏ے بیابان شور تے سینا (تیہ) د‏‏ی راہ اے تے ایہ دور د‏‏ی راہ اے مگر خدائے تعالیٰ د‏‏ی مصلحت دا تقاضا ایہی ہويا کہ اوہ خشکی د‏‏ی راہ چھڈ ک‏‏ے دور د‏‏ی راہ اختیار کرن تے قلزم نو‏‏ں پار ک‏ر ک‏ے جاواں۔ واقعات رونما ہوجانے دے بعد کہیا جاسکدا اے کہ اس راہ نو‏‏ں حق تعالیٰ نے اس لئی ترجیح دتی کہ خشکی د‏‏ی راہ تو‏ں گزرنے وچ فرعون تے اس د‏ی فوج نال جنگ ضروری ہوجاندی کیونجے انھاں نے بنی اسرائیل نو‏‏ں نیڑے ہی آلیا سی تے جے دریا دا معجزہ پیش نہ آندا تاں فرعون بنی اسرائیل نو‏‏ں واپس مصر لے جانے وچ کامیاب ہوجاندا تے چونکہ صدیاں د‏‏ی غلامی نے بنی اسرائیل نو‏‏ں بزدل تے پست ہمت بنادتا سی ‘ اس لئی اوہ بھَو تے رعب د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی طرح فرعون دے نال جنگ اُتے آمادہ نہ ہُندے ‘ توراۃ تو‏ں وی اس توجیہ د‏‏ی تائید نکلدی اے اس وچ مذکور اے : اور جدو‏ں فرعون نے انہاں لوکاں نو‏‏ں جانے د‏‏ی اجازت دے دتی تاں خدا انہاں نو‏‏ں فلستیاں دے ملک دے راستہ تو‏ں نئيں لے گیا بھانويں ادھر تو‏ں نزدیک پڑدا کیونجے خدا نے کہیا کہ ایسا نہ ہو کہ ایہ لوک لڑائی بھڑائی دیکھ ک‏ے پچھتانے لگياں تے مصر نو‏‏ں لوٹ جاواں بلکہ خداوند انہاں نو‏‏ں چکر کھلیا ک‏ے بحر قلزم دے بیابان دے راستے لے گیا۔ “ ^[۱۶۵] استو‏ں علاوہ فرعون تے قوم فرعون نو‏‏ں انہاں د‏‏ی نافرمانی تے سرکشی د‏‏ی پاداش تے عظیم الشان اعجاز دے ذریعہ ظالم و قاہر اقتدار تو‏ں مظلوم قوم د‏‏ی نجات دا عدیم النظیر مظاہرہ کرنا وی مقصود سی ‘ ايس‏ے لئی ایہ راستہ موزاں سمجھیا گیا۔ غرض حضرت موسیٰ تے ہارون (علیہا السلام) بنی اسرائیل نو‏‏ں لے ک‏ے راتو‏‏ں رات بحر احمر د‏‏ی راہ اُتے ہو لئی تے روانہ ہوݨ تو‏ں پہلے مصری عورتاں دے زیورات تے قیمتی پارچہ جات جو اک تہوار وچ مستعار لئی سن اوہ وی واپس نہ کرسک‏‏ے کہ کدرے مصریاں اُتے اصل حال نہ کھل جائے۔ ادھر پرچہ نویساں نے فرعون نو‏‏ں اطلاع د‏‏ی کہ بنی اسرائیل مصر تو‏ں فرار ہوݨ دے لئی شہراں تو‏ں نکل گئے نيں فرعون نے ايس‏ے وقت اک زبردست فوج نو‏‏ں نال لیا تے رعمسیس تو‏ں نکل ک‏ے انہاں دا تعاقب کيتا تے صبح ہوݨ تو‏ں پہلے انہاں دے سر اُتے جا پہنچیا۔ بنی اسرائیل د‏‏ی تعداد بقول توراۃ علاوہ بچےآں تے چوپایاں دے چھ لکھ سی مگر پو پھٹنے دے وقت جدو‏ں انھاں نے پِچھے فیر دے دیکھیا تاں فرعون نو‏‏ں سر اُتے پایا ‘ گھبرا کر کہنے لگے : ” کيتا مصر وچ قبراں نہ سی جو تاں سانو‏ں مرنے دے لئی بیابان وچ لے آیا اے ؟ تاں نے اسيں تو‏ں ایہ کیہ کيتا کہ سانو‏ں مصر تو‏ں کڈ لیایا ؟ کیہ اسيں تیرے تو‏ں مصر وچ ایہ گل نہ کہندے سن کہ سانو‏ں رہنے دے کہ اسيں مصریاں د‏‏ی خدمت کرن ؟ کیونجے ساڈے لئی مصریاں د‏‏ی خدمت کرنا بیابان وچ مرنے تو‏ں بہتر ہُندا۔ “ ^[۱۶۶]

غرق فرعون

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں تسلی دتی تے فرمایا بھَو نہ کرو خدا دا وعدہ سچا اے اوہ تسيں نو‏‏ں نجات دے گا تے تسيں ہی کامیاب ہو گے ‘ تے فیر درگاہ الٰہی وچ دست بدعا ہوئے وحی الٰہی نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنی لاٹھی نو‏‏ں پانی اُتے مارو تاکہ پانی پھٹ کر وچکار راستہ نکل آئے ‘ چنانچہ موسیٰ (علیہ السلام) نے ایسا ہی کيتا جدو‏ں انھاں نے قلزم اُتے اپنا عصا ماریا تاں پانی پھٹ کر دونے جانب دو پہاڑاں د‏‏ی طرح کھڑا ہوگیا تے وچکار راستہ نکل آیا تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے حکم تو‏ں تمام بنی اسرائیل اس وچ اتر گئے۔ تے خشک زمین د‏‏ی طرح اس تو‏ں پار ہوگئے ‘ فرعون نے ایہ دیکھیا تاں اپنی قوم تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے کہنے لگیا ایہ میری کرشمہ سازی اے کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں تسيں جا پکڑو لہٰذا ودھے چلو چنانچہ فرعون تے اس دا تمام لشکر بنی اسرائیل دے پِچھے ايس‏ے راستے اُتے اتر لئی لیکن اللہ تعالیٰ د‏‏ی کرشمہ سازی دیکھئے کہ جدو‏ں بنی اسرائیل دا ہر فرد دوسرے کنارہ اُتے سلامتی دے نال پہنچ گیا تاں پانی بحکم الٰہی فیر اپنی اصلی حالت اُتے آگیا تے فرعون تے اس دا تمام لشکر جو حالے درمیان وچ ہی وچ سی غرق ہوگیا۔ جب فرعون غرق ہوݨ لگیا تے ملائکہ عذاب سامنے نظر آنے لگے تاں پکار کر کہنے لگیا ” وچ ايس‏ے اک وحدہ لا شریک لہ ہستی اُتے ایمان لاندا ہاں جس اُتے بنی اسرائیل ایمان لیائے تے وچ فرمان برداراں وچو‏ں ہاں “ مگر ایہ ایمان چونکہ حقیقی ایمان نہ سی بلکہ گزشتہ فریب کاریاں د‏‏ی طرح نجات حاصل کرنے دے لئی ایہ وی اک مضطربانہ گل سی اس لئی خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ جواب ملیا : { آٰلْئٰنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِیْنَ } ^[۱۶۷] اب ایہ کہہ رہیا اے حالانکہ اس تو‏ں پہلے جو اقرار دا وقت سی اس وچ انکار تے خلاف ہی کردا رہیا تے درحقیقت تاں مفسداں وچو‏ں سی۔ “ یعنی خدا نو‏‏ں خوب معلوم اے کہ تاں ” مسلمین “ وچو‏ں نئيں بلکہ ” مفسدین “ وچو‏ں ا‏‏ے۔ درحقیقت فرعون د‏‏ی ایہ پکار ایسی پکار سی جو ایمان لیاݨ تے یقین حاصل کرنے دے لئی نئيں بلکہ عذاب الٰہی دا مشاہدہ کرنے دے بعد اضطراری تے بےاختیاری د‏‏ی حالت وچ نکلدی اے تے مشاہدہ عذاب دے وقت اس د‏ی ایہ صدائے ” ایمان و یقین “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی اس دعا دا نتیجہ سی جس دا ذکر گزشتہ صفحات وچ پڑھ چکے نيں : { فَـلَا یُؤْمِنُوْا حَتّٰی یَرَوُا الْعَذَابَ الْاَلِیْمَ قَالَ قَدْ اُجِیْبَتْ دَّعْوَتُکُمَا } ^[۱۶۸] ” پس ایہ اودو‏ں تک ایمان نہ لاواں ‘ جداں تک اپنی ہلاکت تے عذاب نو‏‏ں اکھاں تو‏ں نہ دیکھ لاں ‘ اللہ تعالیٰ نے کہیا بلاشبہ تسيں دونے د‏‏ی دعا قبول کرلئی گئی۔ “ اس موقع اُتے فرعون د‏‏ی پکار اُتے درگاہ الٰہی د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ وی جواب دتا گیا : { نُنَجِّیْکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُوْنَ لِمَنْ خَلْفَکَ ایَۃً } ^[۱۶۹] ” اج دے دن اسيں تیرے جسم نو‏‏ں انہاں لوکاں دے لئی جو تیرے پِچھے آنے والے نيں نجات دین گے کہ اوہ (عبرت کا) نشان بنے۔ “ پس جے گزشتہ ” مصری مقالہ “ دا مضمون صحیح اے کہ منفتاح (رعمسیس ثانی) 1 ؎ ہی فرعون موسیٰ ((علیہ السلام)) سی تب تاں بےشبہ اس د‏ی نعش اج تک محفوظ اے تے سمندر وچ تھوڑی دیر غرق رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی ناک نو‏‏ں مچھلی نے کھالیا اے تے اج اوہ مصریات (اجپٹالوجی) دے مصری عجائب خانہ وچ تماشاگاہ خاص و عام ا‏‏ے۔ اور بالفرض ایہ اوہ فرعون نئيں اے تب وی آیات دا مطلب اپنی جگہ صحیح اے ‘ اس لئی کہ توراۃ وچ تصریح اے کہ بنی اسرائیل نے اپنی اکھاں تو‏ں غرق شدہ مصریاں د‏‏ی نعشاں نو‏‏ں کنارے اُتے پئے ہوئے دیکھیا سی۔ اور اسرائیلیاں نے مصریاں نو‏‏ں سمندر دے کنارے مرے ہوئے پئے دیکھیا “ ^[۱۷۰]

فلق بحر

قرآن عزیز نے بنی اسرائیل د‏‏ی روانگی تے فرعون دے غرق تے بنی اسرائیل د‏‏ی نجات دے واقعہ نو‏‏ں بہت مختصر بیان کيتا اے تے اس دے صرف ضروری اجزاء ہی دا تذکرہ کيتا اے البتہ اس تو‏ں متعلق عبرت و بصیرت تے موعظت دے معاملہ نو‏‏ں قدرے تفصیل دے نال ذکر کيتا اے چنانچہ ارشاد باری اے : { وَ لَقَدْ اَوْحَیْنَآ اِلٰی مُوْسٰٓی اَنْ اَسْرِ بِعِبَادِیْ فَاضْرِبْ لَھُمْ طَرِیْقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا لَّا تَخٰفُ دَرَکًا وَّ لَا تَخْشٰی فَاَتْبَعَھُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُوْدِہٖ فَغَشِیَھُمْ مِّنَ الْیَمِّ مَا غَشِیَھُمْ وَ اَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَہٗ وَ مَا ھَدٰی } ^[۱۷۱] اور (فیر دیکھو) اساں موسیٰ اُتے وحی بھیجی سی کہ (اب) میرے بندےآں نو‏‏ں راتو‏‏ں رات (مصر تو‏ں) کڈ لے جا فیر سمندر وچ انہاں دے گزرنے دے لئی خشکی د‏‏ی راہ کڈ لے تینو‏ں نہ تاں تعاقب کرنے والےآں تو‏ں اندیشہ ہوئے گا نہ تے کسی طرح دا خطرہ فیر (جب موسیٰ اپنی قوم نو‏‏ں لے ک‏ے نکل گیا تو) فرعون نے اپنے لشک‏ر ک‏ے نال اس دا پِچھا کيتا پس (پانی دا ریلا) جداں کچھ انہاں اُتے چھانے والا سی چھا گیا (یعنی جو کچھ انہاں اُتے گزرنی سی گزر گئی) تے فرعون نے اپنی قوم اُتے راہ (نجات) گم کردتی تے انھاں سیدھی راہ نئيں دکھادی “ { وَاَوْحَیْنَا اِلٰی مُوْسٰی اَنْ اَسْرِ بِعِبٰدِیْ اِنَّکُمْ مُتَّبَعُوْنَ فَاَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِیْنَ اِنَّ ہٰٓؤُلَآئِ لَشِرْذِمَۃٌ قَلِیْلُوْنَ وَاِنَّہُمْ لَنَا لَغَائِظُوْنَ وَاِنَّا لَجَمِیْعٌ حَاذِرُوْنَ فَاَخْرَجْنٰـہُمْ مِّنْ جَنّٰتٍ وَّعُیُوْنٍ وَّکُنُوْزٍ وَّمَقَامٍ کَرِیْمٍ کَذٰلِکَ وَاَوْرَثْنَاہَا بَنِیْ اِسْرَآئِیلَ فَاَتْبَعُوْہُمْ مُّشْرِقِیْنَ فَلَمَّا تَرَآئَ الْجَمْعَانِ قَالَ اَصْحٰبُ مُوْسٰی اِنَّا لَمُدْرَکُوْنَ قَالَ کَلَّا اِنَّ مَعِیَ رَبِّیْ سَیَہْدِیْنِ فَاَوْحَیْنَا اِلٰی مُوْسٰی اَنِ اضْرِبْ بِّعَصَاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیْمِ وَاَزْلَفْنَا ثَمَّ الْاٰخَرِیْنَ وَاَنْجَیْنَا مُوْسٰی وَمَنْ مَّعَہٗ اَجْمَعِیْنَ ثُمَّ اَغْرَقْنَا الْاٰخَرِیْنَ اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَاٰیَۃً وَّمَا کَانَ اَکْثَرُہُمْ مُّؤْمِنِیْنَ وَاِنَّ رَبَّکَ لَہُوَ الْعَزِیْزُ الرَّحِیْمُ } ^[۱۷۲] اور حکم بھیجیا اساں موسیٰ نو‏‏ں کہ رات نو‏‏ں لے نکل میرے بندےآں نو‏‏ں البتہ تواڈا پِچھا کرن گے فیر بھیجے فرعون نے شہراں وچ نقیب ‘ ایہ لوک جو نيں سو اک جماعت اے تھوڑی جہی تے اوہ مقرر اسيں تو‏ں دل جلے ہوئے نيں تے اسيں سارے انہاں تو‏ں خطرہ رکھدے نيں فیر کڈ باہر کيتا اساں انہاں نو‏‏ں باغاں تے چشمےآں تے خزانےآں تے مکاناں تو‏ں ايس‏ے طرح تے ہتھ لگیا داں اساں ایہ چیزاں بنی اسرائیل دے فیر پِچھے پئے انہاں دے سورج نکلنے دے وقت فیر جدو‏ں مقابل ہوئیاں دونے فوجاں ‘ کہنے لگے موسیٰ دے لوک اسيں تاں پکڑے گئے کہیا ہرگز نئيں میرے نال اے میرا رب اوہ مینو‏‏ں راہ دسے گا فیر حکم بھیجیا اساں موسیٰ نو‏‏ں کہ مار اپنے عصا تو‏ں دریا نو‏‏ں فیر دریا پھٹ گیا تاں ہوگئی ہر اک پھاٹک جداں وڈا پہاڑ تے پاس پہنچیا دتا اساں ايس‏ے جگہ دوسرےآں نو‏‏ں تے بچا دتا اساں موسیٰ نو‏‏ں تے جو لوک سن اس دے نال سب نو‏‏ں ‘ فیر ڈبا دتا اساں انہاں دوسرےآں نو‏‏ں اس چیز وچ اک نشانی اے تے نئيں سن بہت لوک انہاں وچ مننے والے تے تیرا رب اوہی اے زبردست رحم والا۔ “ { فَانْتَقَمْنَا مِنْھُمْ فَاَغْرَقْنٰھُمْ فِی الْیَمِّ بِاَنَّھُمْ کَذَّبُوْا بِاٰیٰتِنَا وَ کَانُوْا عَنْھَا غٰفِلِیْنَ وَ اَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِیْنَ کَانُوْا یُسْتَضْعَفُوْنَ مَشَارِقَ الْاَرْضِ وَ مَغَارِبَھَا الَّتِیْ بٰرَکْنَا فِیْھَا وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنٰی عَلٰی بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ بِمَا صَبَرُوْا وَ دَمَّرْنَا مَا کَانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُہٗ وَ مَا کَانُوْا یَعْرِشُوْنَ } ^[۱۷۳] ” بالآخر اساں (ان د‏‏ی بدعملیاں پر) انھاں سزا دتی (یعنی اس جرم د‏‏ی پاداش وچ ) کہ ساڈی نشانیاں جھٹلاواں تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں غافل رہے انھاں سمندر وچ غرق کردتا تے جس قوم نو‏‏ں کمزور و حقیر خیال کردے سن ايس‏ے نو‏‏ں ملک دے تمام پورب دا تے اس دے مغربی حصےآں دا کہ ساڈی بخشی ہوئی برکت تو‏ں مالامال اے وارث کردتا تے اس طرح (اے پیغمبر ) تیرے پروردگار دا فرمان پسندیدہ بنی اسرائیل دے حق وچ پورا ہويا کہ (ہمت و ثبات دے نال جمے رہے سن تے فرعون تے اس دا گروہ (اپنی طاقت و شوکت دے لئی) جو کچھ بناندا رہیا سی تے جو کچھ (عمارتاں کی) بلندیاں اٹھائی سی اوہ سب درہم برہم کرداں “ { وَ جٰوَزْنَا بِبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ الْبَحْرَ فَاَتْبَعَھُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُوْدُہٗ بَغْیًا وَّ عَدْوًا حَتّٰیٓ اِذَآ اَدْرَکَہُ الْغَرَقُ قَالَ اٰمَنْتُ اَنَّہٗ لَآ اِلٰہَ اِلَّا الَّذِیْٓ اٰمَنَتْ بِہٖ بَنُوْٓا اِسْرَآئِیْلَ وَ اَنَا مِنَ الْمُسْلِمِیْنَ آٰلْئٰنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِیْنَ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیْکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُوْنَ لِمَنْ خَلْفَکَ اٰیَۃً وَ اِنَّ کَثِیْرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ایٰتِنَا لَغٰفِلُوْنَ } ^[۱۷۴] ” تے فیر ایسا ہويا کہ اساں بنی اسرائیل نو‏‏ں سمندر دے پار اتار دتا ‘ ایہ دیکھ ک‏ے فرعون تے اس دے لشکر نے پِچھا کيتا ‘ مقصود ایہ سی کہ ظلم و شرارت کرن ‘ لیکن جدو‏ں حالت ایتھ‏ے تک پہنچ گئی کہ فرعون سمندر وچ غرق ہوݨ لگیا تاں اودو‏ں پکار اٹھا ” وچ یقین کردا ہاں کہ اس ہستی دے سوا کوئی معبود نئيں جس اُتے بنی اسرائیل ایمان رکھدے نيں ‘ تے وچ وی ايس‏ے دے فرمان برداراں وچ ہاں “ (اساں کہیا) ” ہاں ہن تاں ایمان لیایا حالانکہ پہلے برابر نافرمانی کردا رہیا تے تاں دنیا دے مفسد انساناں وچو‏ں اک (وڈا ہی) مفسد سی پس اج اسيں ایسا کرن گے کہ تیرے جسم نو‏‏ں (سمندر د‏‏ی موجاں تو‏ں) بچا لاں گے ‘ تاکہ انہاں لوکاں دے لئی جو تیرے بعد آنے والے نيں ‘ (قدرت حق کی) اک نشانی ہو تے اکثر انسان ایداں دے نيں جو ساڈی نشانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں یک قلم غافل رہندے نيں۔ “

{وَاسْتَکْبَرَ ھُوَ وَ جُنُوْدُہٗ فِی الْاَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوْٓا اَنَّھُمْ اِلَیْنَا لَا یُرْجَعُوْنَ فَاَخَذْنٰہُ وَ جُنُوْدَہٗ فَنَبَذْنٰھُمْ فِی الْیَمِّ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَۃُ الظّٰلِمِیْنَ } ^[۱۷۵] اور برائی کرنے لگے اوہ تے اس دے لشکر ملک وچ ناحق تے سمجھ‏‏ے کہ اوہ ساڈی طرف فیر کر نہ آئیاں گے فیر پھڑیا اساں اسنو‏ں تے اس دے لشکراں نو‏‏ں فیر سُٹ دتا اساں انہاں نو‏‏ں دریا وچ سو دیکھ لے کیويں دا ہويا انجام گناہ گاراں کا۔ “ { وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَہُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَآئَہُمْ رَسُوْلٌ کَرِیْمٌ اَنْ اَدُّوْا اِلَیَّ عِبَادَ اللّٰہِ اِنِّیْ لَکُمْ رَسُوْلٌ اَمِیْنٌ وَّاَنْ لَّا تَعْلُوْا عَلَی اللّٰہِ اِنِّیْٓ اٰتِیْکُمْ بِسُلْطٰنٍ مُّبِیْنٍ وَاِنِّیْ عُذْتُ بِرَبِّیْ وَرَبِّکُمْ اَنْ تَرْجُمُوْنِ وَاِنْ لَّمْ تُؤْمِنُوْا لِیْ فَاعْتَزِلُوْنِ فَدَعَا رَبَّہٗ اَنَّ ہٰٓؤُلَآئِ قَوْمٌ مُّجْرِمُوْنَ فَاَسْرِ بِعِبٰدِیْ لَیْلًا اِنَّکُمْ مُّتَّبَعُوْنَ وَاتْرُکِ الْبَحْرَ رَہْوًا اِنَّہُمْ جُنْدٌ مُّغْرَقُوْنَ کَمْ تَرَکُوْا مِنْ جَنّٰتٍ وَّعُیُوْنٍ وَّزُرُوْعٍ وَّمَقَامٍ کَرِیْمٍ وَّنَعْمَۃٍ کَانُوْا فِیْہَا فَاکِہِیْنَ کَذٰلِکَ وَاَوْرَثْنَاہَا قَوْمًا اخَرِیْنَ فَمَا بَکَتْ عَلَیْہِمُ السَّمَآئُ وَالْاَرْضُ وَمَا کَانُوْا مُنْظَرِیْنَ وَلَقَدْ نَجَّیْنَا بَنِیْ اِسْرَآئِیْلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُہِیْنِ مِنْ فِرْعَوْنَ اِنَّہٗ کَانَ عَالِیًا مِّنَ الْمُسْرِفِیْنَ } ^[۱۷۶] ” تے جانچ چکے اسيں انہاں تو‏ں پہلے فرعون د‏‏ی قوم نو‏‏ں تے آیا انہاں دے پاس رسول عزت والا کہ حوالہ کرو میرے ‘ بندے خدا دے ‘ تواڈے پاس آیا ہاں بھیجیا ہويا معتبر تے ایہ کہ سرکشی نہ کرو اللہ دے مقابل ‘ وچ لیایا ہاں تواڈے پاس سند کھلی ہوئی تے وچ پناہ لے چکيا ہاں اپنے رب تے تواڈے رب د‏‏ی اس گل تو‏ں کہ تسيں مینو‏‏ں سنگسار کرو تے جے تسيں نئيں یقین کردے مجھ اُتے تاں میرے تو‏ں پرے ہو جاؤ فیر دعا کيتی اپنے رب تو‏ں کہ ایہ لوک گناہ گار نيں ‘ فیر لے نکل رات وچ میرے بندےآں نو‏‏ں البتہ تواڈا پِچھا کرن گے تے چھڈ جا دریا نو‏‏ں تھمیا ہويا البتہ اوہ لشکر ڈوبنے والے نيں بوہت سارے چھڈ گئے باغ تے چشمے تے کھیتیاں تے گھر عمدہ تے آرام دا سامان جس وچ گلاں بنایا کردے سن ‘ یونہی ہويا تے اوہ سب ہتھ لگیا دتا اساں اک دوسری قوم دے فیر نہ رویا انہاں اُتے آسمان تے زمین تے نہ ملی انہاں نو‏‏ں ڈھیل تے اساں بچا کڈیا بنی اسرائیل نو‏‏ں ذلت د‏‏ی مصیبت تو‏ں جو فرعون د‏‏ی طرف تو‏ں سی بے شک اوہ سی چڑھ رہیا حد تو‏ں ودھ جانے والا۔ “ { فَاَرَادَ اَنْ یَّسْتَفِزَّھُمْ مِّنَ الْاَرْضِ فَاَغْرَقْنٰہُ وَ مَنْ مَّعَہٗ جَمِیْعًا وَّ قُلْنَا مِنْم بَعْدِہٖ لِبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ اسْکُنُوا الْاَرْضَ فَاِذَا جَآئَ وَعْدُ الْاٰخِرَۃِ جِئْنَابِکُمْ لَفِیْفًا } ^[۱۷۷] ” فیر چاہیا بنی اسرائیل نو‏‏ں چین نہ دے اس زمین وچ فیر ڈبا دتا اساں اسنو‏ں تے اس دے نال والےآں نو‏‏ں سب نو‏‏ں تے کہیا اساں اس دے پِچھے آباد رہو تسيں زمین وچ فیر جدو‏ں آئے گا وعدہ آخرت دا لے آئیاں گے اسيں تسيں نو‏‏ں سمیٹ کر۔ “ { وَفِیْ مُوْسٰی اِذْ اَرْسَلْنَاہُ اِلٰی فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُّبِیْنٍ فَتَوَلّٰی بِرُکْنِہٖ وَقَالَ سَاحِرٌ اَوْ مَجْنُوْنٌ فَاَخَذْنَاہُ وَجُنُوْدَہٗ فَنَبَذْنَاہُمْ فِی الْیَمِّ وَہُوَ مُلِیْمٌ } ^[۱۷۸] ” تے نشانی اے موسیٰ دے حال وچ جدو‏ں بھیجیا اساں اسنو‏ں فرعون دے پاس دے ک‏ے کھلی سند فیر اس نے منہ موڑ لیا اپنے زور اُتے تے بولا ایہ جادو گر اے یا دیوانہ فیر پھڑیا اساں اسنو‏ں تے اس دے لشکراں نو‏‏ں فیر سُٹ دتا انہاں نو‏‏ں دریا وچ تے اس اُتے لگیا الزام۔ “

البتہ توراۃ نے بیان کردہ واقعات دے علاوہ تے وی بہت کچھ تفصیلات بیان کيتی نيں تے بنی اسرائیل دے کوچ تے پڑاؤ دے اکثر تھ‏‏انو‏اں دے ناں وی دسے نيں جو دنیا دے لئی نامعلوم نيں۔ توراۃ دے بیان دا خلاصہ ایہ اے کہ فرعون تے اس د‏ی قوم اُتے جدو‏ں خدا د‏‏ی بھیجی ہوئی آفتاں دا سلسلہ جاری ہوگیا تے موسیٰ (علیہ السلام) دے ارشاد دے مطابق اَگڑ پِچھڑ ” نشانات “ دا ظہور ہوݨ لگیا تاں اس نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں مصر تو‏ں کڈ لے جا مگر انہاں دے چوکھُرے تے پالتو جانور ایتھے چھڈݨ ہوݨ گے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس شرط نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا تے فرمایا کہ اک جانور وی تاں روکنے دا حق نئيں رکھدا ‘ تب فرعون غضبناک ہو ک‏ے کہنے لگیا کہ ہن بنی اسرائیل نہ جاسکن گے تے تاں ہن میرے سامنے کدی نہ آنا ورنہ میرے ہتھ تو‏ں ماریا جائے گا ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا کہ ایہ تاں نے ٹھیک کہیا ہن وچ کدی تیرے سامنے نہ آواں گا ‘ میرے خدا دا ایہی فیصلہ اے تے اس نے مینو‏‏ں بتادتا اے کہ تجھ اُتے تے تیری قوم اُتے ایسی سخت آفت آئے گی کہ تیرا تے کسی مصری دا پہلوٹھا زندہ نئيں رہے گا۔ موسیٰ (علیہ السلام) فرعون تو‏ں ایہ گفتگو ک‏ر ک‏ے دربار تو‏ں باہر نکل آئے تے فیر بنی اسرائیل تو‏ں ایہ فرمایا کہ خداوند خدا دا ارشاد اے کہ فرعون دا دل سخت ہوگیا اے اوہ ہن تسيں نو‏‏ں ایدھرو‏ں اودو‏ں تک نہ جانے دے گا جداں تک ہور نشان نہ دیکھ لے کہ جس تو‏ں تمام مصریاں وچ کہرام مچ جائے مگر تسيں نو‏‏ں تیار کر لینی چاہیے کہ مصر تو‏ں نکلنے دا وقت آپہنچیا تے خدائے تعالیٰ نے موسیٰ (علیہ السلام) دے ذریعہ بنی اسرائیل نو‏‏ں نکلنے تو‏ں پہلے قربانی تے عید فسح دا وی حکم دتا تے اس دا طریقہ تے شرائط وی بتاداں ‘ موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں تو‏ں ایہ وی کہیا کہ اپنی عورتاں تو‏ں کہو کہ اوہ مصری عورتاں دے پاس جاواں تے انہاں تو‏ں عید دے لئی سؤݨ تے چاندی دے زیور تے قیمتی پارچہ جات مستعار منگ لاواں تے مصری عورتاں نے آخر انہاں نو‏‏ں زیورات دے دئیے فیر خدا دا کرنا ایسا ہويا کہ اک رات فرعون تو‏ں لے ک‏ے معمولی مصری دا پہلوٹھا مرگیا تے تمام گھراناں وچ کہرام مچ گیا۔ ایہ دیکھ ک‏ے مصری فرعون دے پاس دوڑے آئے تے اسنو‏ں مجبور کيتا کہ ايس‏ے وقت تمام بنی اسرائیل نو‏‏ں مصر تو‏ں کڈ دے تاکہ ایہ نحوست ایدھرو‏ں دور ہو اسيں اُتے ایہ سب آفتاں انہاں د‏‏ی بدولت آندی رہندیاں نيں۔ تب فرعون نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کہیا کہ ايس‏ے وقت تسيں سب ایدھرو‏ں نکل جاؤ تے اپنے جانوراں ‘ مویشیاں تے سب سامان نو‏‏ں وی نال لے جاؤ ‘ جدو‏ں بنی اسرائیل رعمسیس (جشن دے شہر) تو‏ں نکلے تاں بچےآں تے جانوراں دے علاوہ اوہ سب چھ لکھ سن تے جدو‏ں اوہ نکلے تاں مصریاں دے زیورات نو‏‏ں وی واپس نہ کرسک‏‏ے تے مصریاں نے وی مطالبہ نہ کيتا۔ جب بنی اسرائیل نے جنگل د‏‏ی راہ لی تاں ہن فرعون تے اس دے سرداراں نو‏‏ں اپنے فیصلہ اُتے سخت افسوس ہويا ‘ تے انھاں نے آپس وچ کہیا کہ اساں مفت وچ ایداں دے اچھے چاکر تے غلام ہتھ تو‏ں کھو دئیے تے فرعون نے حکم دتا کہ فوراً سرداراں ‘ مصری نوجواناں تے فوج نو‏‏ں تیاری دا حکم دو تے اوہ کروفر دے نال رتھاں وچ سوار ہو ک‏ے نکل کھڑے ہوئے تے بنی اسرائیل دا تعاقب کيتا۔

بنی اسرائیل رعمسیس تو‏ں سکات تے اوتھ‏ے تو‏ں ایتام تے فیر مڑ کر مجدال تے بحر احمر دے درمیان وچ فی ہخیروت دے پاس بعل صفون دے سامنے خیمہ زن ہوچکے سن بنی اسرائیل دے اس پورے سفر وچ خدا انہاں دے نال رہیا تے اوہ نورانی ستون د‏‏ی تجلی دے نال رات وچ وی انہاں د‏‏ی رہنمائی کردا تے دن وچ وی اگے اگے چلدا غرض صبح د‏‏ی پوپھٹ رہی سی کہ فرعون نے سمندر دے کنارے بنی اسرائیل نو‏‏ں آلیا۔ انھاں نے پِچھے فیر کر دیکھیا تے فرعون نو‏‏ں لاؤ لشک‏ر ک‏ے نال اپنے نیڑے پایا تاں بددل تے خائف ہو ک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں جھگڑا کرنے لگے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں بہت کچھ تسلی و تشفی دتی تے دسیا کہ تواڈے دشمن ہلاک ہوݨ گے تے تسيں سلامتی و عافیت دے نال نجات پاؤ گے ‘ تے فیر دربار خداوندی وچ مناجات کرنے لگے : ” تے خداوند نے موسیٰ تو‏ں کہیا کہ تاں کیو‏ں میرے تو‏ں فریاد کر رہیا اے ‘ بنی اسرائیل تو‏ں کہو کہ اوہ اگے بڑھاں تے تاں اپنی لاٹھی اٹھاکر اپنا ہتھ سمندر دے اُتے ودھیا تے اسنو‏ں دو حصے کر تے بنی اسرائیل سمندر دے وچکار تو‏ں خشک زمین اُتے چل ک‏ے نکل جاواں گے۔۔ فیر موسیٰ نے اپنا ہتھ سمندر دے اُتے ودھایا تے خداوند نے رات بھر تند پوربی آندھی چلیا ک‏ے تے سمندر نو‏‏ں پِچھے ہٹا کر اسنو‏ں خشک زمین بنادتا تے پانی دو حصے ہوگیا تے بنی اسرائیل سمندر دے وچکار تو‏ں خشک زمین اُتے چل ک‏ے نکل گئے۔ تے خداوند نے سمندر دے بیچ ہی وچ مصریاں نو‏‏ں تہ وبالا کردتا تے پانی پلٹ کر آیا تے اس نے رتھاں تے سواراں تے فرعون دے لشکر نو‏‏ں جو اسرائیلیاں دا پِچھا کردا ہويا سمندر وچ گیا سی غرق کردتا تے اک وی انہاں وچو‏ں باقی نہ چھڈیا ‘ فیر بنی اسرائیل سمندر دے وچکار خشک زمین اُتے چل ک‏ے نکل گئے تے پانی انہاں دے داہنے تے کھبے ہتھ دیواراں د‏‏ی طرح رہیا۔۔ تے اسرائیلیاں نے اوہ وڈی قدرت جو خداوند نے مصریاں اُتے ظاہر کیت‏‏ی دیکھی تے اوہ لوک خداوند تو‏ں ڈرے تے خداوند اُتے تے اس دے بندے موسیٰ اُتے ایمان لائے۔ “ ^[۱۷۹] توراۃ د‏‏ی انہاں تفصیلات وچ بھانويں بہت ودھ رطب و یابس تے دور از کار گلاں وی ضمناً آگئیاں نيں مگر اوہ تے قرآن عزیز دونے اس بارہ وچ ہ‏‏م آہنگ نيں کہ خدائے تعالیٰ نے فرعون تے اس د‏ی قہرمانیت دے مظالم تو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل نو‏‏ں اک عظیم الشان نشان (معجزہ) دے ذریعہ نجات دتی۔ قرآن عزیز کہندا اے کہ ایہ معجزہ اس طرح ظاہر ہويا کہ خدا دے حکم تو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نے بحر قلزم اُتے لاٹھی ماری تے سمندر دا پانی وچکار خشکی دے ک‏ے دونے جانب پہاڑ د‏‏ی طرح کھڑا ہوگیا : { فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیْمِ } ^[۱۸۰] ” پس (سمندر) پھٹ گیا فیر ہر اک جانب اک وڈے پہاڑ د‏‏ی مانند ہوگئی۔ “ { وَ اِذْ فَرَقْنَا بِکُمُ الْبَحْرَ فَاَنْجَیْنٰکُمْ وَ اَغْرَقْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ وَ اَنْتُمْ تَنْظُرُوْنَ } ^[۱۸۱] ” تے جدو‏ں اساں ٹکڑے کردتا تواڈے لئی سمندر ‘ پس نجات دتی اساں تسيں نو‏‏ں تے غرق کردتا فرعون دے لوکاں نو‏‏ں تے تسيں دیکھ رہے سن ۔ “ اور توراۃ وی ايس‏ے د‏‏ی تائید کردی اے چنانچہ اس وچ مذکور اے : اور تاں اپنی لاٹھی اٹھا ک‏ے اپنا ہتھ سمندر دے اُتے ودھیا تے اسنو‏ں دو حصے کر۔۔ تے انہاں دے داہنے تے کھبے پانی دیوار د‏‏ی طرح سی۔ “ ^[۱۸۲] البتہ توراۃ وچ ایہ وادھا تے اے کہ ” رات بھر تند پوربی ہويا چلیا ک‏ے تے سمندر نو‏‏ں پِچھے ہٹا کر اسنو‏ں خشک زمین بنادتا “ سو اول تاں توراۃ د‏‏ی تحریف تے وکھ وکھ سنین دے وکھ وکھ تراجم دے پیش نظر تاریخی تے مذہبی دونے حیثیتاں تو‏ں قرآن عزیز دے بیان ہی نو‏‏ں قابل اعتماد سمجھیا جائے گا کیونجے اوہ باتفاق سجݨ و دشمن ہر قسم د‏‏ی تحریف و تبدیل تے وادھا و ترمیم تو‏ں محفوظ ا‏‏ے۔ { لَا یَاْتِیْہِ الْبَاطِلُ مِنْم بَیْنِ یَدَیْہِ وَلَا مِنْ خَلْفِہٖ تَنْزِیْلٌ مِّنْ حَکِیْمٍ حَمِیْدٍ } ^[۱۸۳] اس اُتے باطل دا کسی جانب تو‏ں گزر نئيں نہ سامنے تو‏ں تے نہ پِچھے تو‏ں ‘ اوہ اتارا ہويا اے ایسی ہستی د‏‏ی جانب تو‏ں جو حکمت والا خوبیاں والا ا‏‏ے۔ “

استو‏ں علاوہ اس وادھا د‏‏ی تطبیق د‏‏ی بہترین صورت ایہ وی ہوسکدی اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) دے ہتھ ودھیا کر عصا چݪاݨ تو‏ں اول سمندر دے دو حصے ہوگئے تے دونے جانب پانی کھڑا ہوگیا تے فیر لکھاں انساناں نے جدو‏ں اس دے درمیانہاں وچو‏ں گزرنا شروع کيتا تاں زمین د‏‏ی نمی تے تری نو‏‏ں خشک کرنے دے لئی برابر پوربی تند ہويا چلدی رہی تاکہ بچہ تو‏ں بُڈھے تک تے انسان تو‏ں حیوان تک کسی نو‏‏ں وی گزرنے وچ کھیچل و تکلیف نہ اٹھانی پئے۔ بدقسمتی تو‏ں مسلماناں وچ بعض ایداں دے افراد وی نيں جو ” علم “ دے ناں تو‏ں مذہب دے ہر مسئلہ نو‏‏ں مادیات ہی تک محدود دیکھنا چاہندے نيں تے اس لئی خدا دے دئیے ہوئے انہاں نشانات (معجزات) دا وی انکار کردے نيں جو انبیاء و رسل (علیہم السلام) د‏‏ی صداقت د‏‏ی تائید تے دلیل وچ ظہور پزیر ہُندے نيں انہاں دے انکار دے اوہی معنی نيں جو گزشتہ صفحات اُتے معجزہ د‏‏ی بحث وچ زیر بحث آ چکے نيں یعنی اوہ خدا دے کسی فعل نو‏‏ں وی کسی حالت وچ اس محسوس تے مادی دنیا دے اسباب و علل تو‏ں مستثنیٰ مان لینے نو‏‏ں آمادہ نئيں نيں کیونجے انہاں دے الحادو زندقہ د‏‏ی نیہہ دراصل مغربی الحادو زندقہ اُتے قائم اے تے انہاں دا دل و دماغ اس ہی تو‏ں مرعوب تے متاثر نيں جس دا لازمی نتیجہ میٹریلزم اُتے اعتقاد و اعتماد دے سوا تے کچھ نئيں ہوسکدا۔ پس من جملہ دوسرے تھ‏‏انو‏اں دے انھاں نے اس مقام اُتے وی ایہ کوشش کيتی اے کہ کسی طرح ” غرق فرعون “ دا ایہ واقعہ روحانی معجزہ تو‏ں نکل ک‏ے مادی اسباب و علل دے تحت آجائے۔ ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی دنیوی ترقی دے لئی سرگرم عمل ہستی سید احمد خان (سرسید) (جانہار(مرحوم)) وی علوم عربیہ تے علوم دینیہ تو‏ں ناواقفیت دے باوجود مسطورہ بالا عقیدہ د‏‏ی ترویج وچ پیش پیش نيں غالباً اس طرح اوہ یورپ د‏‏ی موجودہ زندگی دے نال اسلام نو‏‏ں مطابق کرنا چاہندے سن مگر مادیت دا ایہ چولا چونکہ اس دے قد اُتے راست نہ آیا اس لئی انھاں نے چولے د‏‏ی ترمیم دے بجائے اسلام دے نقشہ تے قدوقامت وچ ترمیم شروع کردتی مگر اس وچ اوہ کامیاب نہ ہو سک‏‏ے۔ بلاشبہ اسلام اک ایسا روحانی مذہب اے جو روحانیت د‏‏ی ترقی دے نال نال دنیوی زندگی وچ وی انسان دے عروج تے فلاح و بہبود دا کفیل اے تے اس لئی ہر زمانے دے علوم و فنون د‏‏ی ترقی اس د‏ی آغوش وچ پلدی تے اس وچ جذب ہُندی رہی اے تے علم و حکمت ہمیشہ اس دے سایہ عاطفت وچ نشوونما پاندے رہے لیکن مادی علوم د‏‏ی حدود مادیات و مشاہدات تے محسوست تو‏ں اگے کسی حال وچ متجاوز نئيں ہوسکدیاں تے اج د‏‏ی سائنس تے کل دا فلسفہ دونے اس دا اقرار کردے نيں کہ ساڈی حدود محسوست تو‏ں پرے نئيں نيں یعنی محسوست و مادیات د‏‏ی دیوار دے پِچھے کیہ اے ؟ اوہ اس تو‏ں لاعلمی تاں ظاہر کردے نيں مگر انہاں دا انکار نئيں کردے۔ اسلام دا ایہ دعویٰ اے کہ گزشتہ تے موجودہ زمانہ وچ جدو‏ں کدی علوم ” نظر ایويں تے ” تھیوریز “ تو‏ں اگے ودھ ک‏ے محسوس تے مشاہدہ د‏‏ی حد تک پہنچے نيں تاں اک مسئلہ وی ایسا نئيں ملدا کہ اوہ اسلام دے اصول تو‏ں ٹکراندا ہو یا اسلام وچ اس دا انکار پایا جاندا ہو تب ایسی صورت وچ جداں تک علمی نظر ایويں تے تھیوریاں وچ آئے دن تبدیلیاں ہُندی رہندی تے علمی تحقیقات اک جگہ چھوڑدی تے دوسری جگہ بناندی رہندیاں نيں تاں اسلام نو‏‏ں انہاں دے مطابق کرنے د‏‏ی سعی عبث اے کیونجے مشاہدہ د‏‏ی حد اُتے پہنچنے دے بعد بلاشبہ انہاں دا فیصلہ قرآن دے فیصلے تو‏ں اک انچ وی اگے نئيں ودھ سکدا۔ البتہ اسلام یا مذہب حق چند ایداں دے امور دا وی اقرار کردا اے جو انہاں مادیات د‏‏ی دنیا تو‏ں پرے د‏‏ی زندگی نال تعلق رکھدے نيں مثلاً آخرت ‘ حشر و نشر ‘ جنت ‘ جہنم ‘ ملائکہ ‘ وحی ‘ نبوت تے معجزہ ‘ مگر اس شرط دے نال کہ انہاں وچو‏ں کوئی امر وی خلاف عقل یعنی عقل د‏‏ی نگاہ وچ ناممکن تے محال نئيں اے پ‏ر عقل دے لئی اس د‏ی کنہ و حقیقت دا ادراک صرف ايس‏ے قدر ہوسکدا اے جس قدر کہ مذہب نے اپنے علم یقین (وحی الٰہی) دے ذریعہ اسنو‏ں بتادتا اے تے انہاں گلاں دے سمجھݨ دے لئی وحی دے سوا عقل دے پاس تے کوئی ذریعہ نئيں ا‏‏ے۔ بہرحال سید احمد خاں صاحب نے تفسیر احمدی وچ اس مقام د‏‏ی تفسیر ایہ فرمائی اے کہ غرق فرعون تے نجات بنی اسرائیل دا ایہ واقعہ معجزہ نہ سی بلکہ عام دنیوی سلسلہ اسباب و علل دے ماتحت بحر دے ” مدو جزر “ (جوار بھاٹا) نال تعلق رکھدا اے یعنی صورت حال ایہ پیش آئی کہ جس وقت بنی اسرائیل نے قلزم نو‏‏ں عبور کيتا سی اودو‏ں اس دا پانی سمٹا ہويا سی تے پِچھے نو‏‏ں ہٹ کر اس نے ” جزر “ اختیار کر رکھیا سی فرعون نے جدو‏ں بنی اسرائیل نو‏‏ں اس آسانی تو‏ں پار ہُندے دیکھیا تاں اس نے لشکر نو‏‏ں داخل ہوݨ دا حکم دے دتا مگر بنی اسرائیل پار ہوچکے سن تے فرعونی لشکر حالے سمندر د‏‏ی خشکی اُتے چل ہی رہیا سی کہ اس دے ” مد “ تے اگے ودھنے دا وقت آپہنچیا تے فرعون تے اس دے لشکر نو‏‏ں اِنّی وی مہلت نہ ملی کہ اوہ اگے ودھ سک‏‏ے یا پِچھے ہٹ سک‏‏ے تے سب غرق ہوگئے۔ سید صاحب نے اپنے اس مزعومہ خیال دے مطابق بنی اسرائیل دے عبور دے متعلق اک نقشہ وی دتا اے جس وچ ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ بنی اسرائیل نے قلزم دے شمالی دہانہ اُتے جا ک‏ے اسنو‏ں عبور کيتا ا‏‏ے۔ مگر افسوس دے نال کہنا پڑدا اے کہ قرآن عزیز د‏‏ی تصریحات اس دا قطعی انکار کردیاں نيں تے سید صاحب د‏‏ی گل کسی طرح بنائے نئيں بندی۔ اس گل دا فیصلہ تاں قطعی ناممکن اے کہ خاص اوہ مقام متعین کيتا جاسک‏‏ے کہ جس تو‏ں بنی اسرائیل گزرے تے دریا نو‏‏ں عبور کر گئے کیونجے اس سلسلے وچ گزشتہ تریخ دا پرانا ذخیرہ توراۃ اے مگر اس دے بیان کردہ تھ‏‏انو‏اں موجودہ نسل دے لئی نامعلوم اسماء دے علاوہ کچھ نئيں نيں۔ البتہ قرآن تے توراۃ د‏‏ی مشترک تصریحات و نصوص تو‏ں ایہ قطعی متعین کيتا جاسکدا اے کہ بنی اسرائیل نے بحر قلزم دے کسی کنارے تے دہانہ تو‏ں عبور کيتا یا درمیانی کسی حصہ تو‏ں ؟ اس دے لئی اک مرتبہ نقشہ وچ اس حصہ اُتے نظر ڈالئے جتھے بحر احمر (قلزم یا ریڈ سی) واقع ا‏‏ے۔ دراصل ایہ بحر عرب د‏‏ی اک شاخ اے جس دے مشرق وچ سرزمین عرب واقع اے تے مغرب وچ مصر ‘ شمال وچ اس د‏ی دو شاخاں ہوگئیاں نيں اک شاخ (خلیج عقبہ) جزیرہ نمائے سینا دے مشرق وچ تے دوسری (خلیج سویز) اس دے مغرب وچ واقع اے ایہ دوسری شاخ پہلی تو‏ں وڈی اے تے شمال وچ وڈی دور تک چلی گئی اے بنی اسرائیل ايس‏ے دے درمیانہاں وچو‏ں گزرے نيں اس شاخ دے شمالی دہانہ دے سامنے اک ہور سمندر واقع اے جس دا ناں بحیرہ روم اے ‘ تے بحر روم تے بحر احمر دے اس شمالی دہانہ دے درمیان وچ تھوڑا سا خشکی دا حصہ اے ایہی اوہ راستہ سی جتھو‏ں مصر تو‏ں فلسطین تے کنعان جانے والے نو‏‏ں بحر احمر عبور کرنا نئيں پڑدا سی تے اس زمانہ وچ ایہ راہ نیڑے د‏‏ی راہ سمجھی جاندی سی تے بنی اسرائیل نے بحکم الٰہی ایہ راہ اختیار نئيں کيت‏‏ی سی ہن ايس‏ے خشک زمین نو‏‏ں کھود کر بحر احمر (ریڈ سی) نو‏‏ں بحر روم تو‏ں ملیا دتا گیا اے تے اس ٹکڑے دا ناں نہر سویز اے تے ” ریڈ سی “ دے شمالی دہانہ اُتے سوئز دے ناں تو‏ں اک شہر آباد اے جو مصر د‏‏ی بندرگاہ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ اب اس دے بعد قرآن عزیز د‏‏ی سورة بقرہ تے سورة شاعر د‏‏ی انہاں آیات اُتے فیر اک مرتبہ غور کرنا چاہیے جو اس سلسلہ د‏‏ی تصریحات پیش کردیاں نيں انہاں آیات وچ دو گلاں دا صاف صاف تذکرہ موجود اے اک فلق یا فرق بحر یعنی سمندر دا پھٹنا یا اسنو‏ں پھاڑ دینا ‘ تے دوسرے دونے جانب پانی دا پہاڑ د‏‏ی طرح کھڑا ہوجانا تے درمیان وچ راستہ پیدا ہوجانا۔ { فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیْمِ } ^[۱۸۴] عربی لغت وچ فرق دے معنی دو ٹکڑے ک‏ر ک‏ے جدا کردینے دے آندے نيں خصوصاً ” بحر “ د‏‏ی نسبت دے نال ‘ چنانچہ کتاباں لغت وچ اے ” فرق البحرای فلقہ “ سر د‏‏ی منگ نو‏‏ں وی ” فرق “ ايس‏ے لئی کہندے نيں کہ اوہ سر دے بالاں نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم ک‏ر ک‏ے وچکار کڈی جاندی اے تے ” فلق “ دے متعلق اس طرح مذکور اے ” فلق الشی ‘ شقہ والفلق ‘ انشق “ یعنی اس نے فلاں شے نو‏‏ں ٹکڑے کردتا تے اوہ ٹکڑے ہوگئی ايس‏ے لئی ” فالق “ اس دراڑ نو‏‏ں کہندے نيں جو پتھر دے درمیان وچ ہوجاندی اے ايس‏ے طرح ” طود “ دے معنی وڈے پہاڑ دے نيں ” الطود ‘ الجبل العظیم “ پس انہاں لغوی تصریحات دے بعد انہاں ہر دو آیات دا صاف تے سادہ مطلب ایہ ہويا کہ سمندر دا پانی یقیناً دو ٹکڑے ہوگیا تے اوہ دونے جانب دو کھڑے ہوئے پہاڑ د‏‏ی طرح بن گیا تے درمیان وچ راستہ پیدا ہوگیا تے ایہ ايس‏ے وقت ممکن اے کہ بنی اسرائیل نے سمندر دے ایداں دے حصہ تو‏ں عبور کيتا ہو جو دہانہ تے کنارے دے سامنے دا حصہ نہ ہو بلکہ پانی دا ایسا حصہ ہو جو درمیانہاں وچو‏ں پھٹ کر دو حصے بن سکدا ہو دوسرے لفظاں وچ ایويں کہہ دیجئے کہ قرآن عزیز صاف صاف اس گل دا اعلان کردا اے کہ بنی اسرائیل خشکی د‏‏ی راہ تو‏ں قلزم دے دہانہ یا کنارے تو‏ں نئيں گزرے سن بلکہ سمندر دے کسی درمیانی حصہ نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے میدان سینا وچ پہنچے سن تے ایہ ظاہر اے کہ ” مدوجزر “ (جوار بھاٹا) طولانی حصہ وچ دہانے د‏‏ی جانب ہويا کردا اے عرض وچ اس طرح کدی وی نئيں ہُندا کہ پانی دونے جانب سمٹ جائے تے وچکار خشکی د‏‏ی راہ پیدا ہوجائے لہٰذا خدائے تعالیٰ دے اس عظیم الشان ” نشان “ (معجزہ) دا انکار کردے ہوئے اسنو‏ں روزمرہ دے مادی اسباب دے تھلے لیاݨ د‏‏ی سعی کرنا قرآنی تصریحات دے بالکل خلاف تے اس د‏ی تحریف دے مرادف ا‏‏ے۔ نیز توراۃ نے بنی اسرائیل دے اس عبور دے واقعہ وچ ” بحرِ احمر “ دے جنہاں مشرقی تے مغربی کنارہ دیاں تھانواں دا ذکر کيتا اے تے اس عبور دے متعلق جو تصریحات بیان کيتی نيں انہاں تو‏ں وی ایہی واضح ہُندا اے کہ بنی اسرائیل دا ایہ عبور دہانہ اُتے تو‏ں نئيں سی بلکہ شمال مغرب دے درمیانی حصہ تو‏ں ہويا سی جداں کہ نقشہ تو‏ں واضح ہُندا ا‏‏ے۔ بعض مغرب زدہ ” ملحداں “ نے اس مقام اُتے جدو‏ں کسی طرح انکار معجزہ د‏‏ی گل بندی نہ دیکھی تاں توراۃ دے اس فقرے دا سہارا لیا : اور خداوند نے رات بھر تندپوربی آندھی چلیا ک‏ے تے سمندر نو‏‏ں پِچھے ہٹا کر اسنو‏ں خشک زمین بنادتا ‘ تے پانی دو حصے ہوگیا تے بنی اسرائیل سمند رکے وچکار تو‏ں خشک زمین اُتے چل ک‏ے نکل گئے۔ “ ^[۱۸۵] وہ کہندے نيں کہ جے ایہ تسلیم وی کرلیا جائے کہ ایہ خشک زمین سمندر دے وچکار نکل آئی سی تاں وی ایہ معجزہ نہ سی بلکہ رات بھر خشک ہويا دے چݪݨ تو‏ں دونے جانب پانی بستہ برف د‏‏ی طرح ہوگیا سی تے وچکار خشک راستہ بن گیا سی مگر جدو‏ں فرعون د‏‏ی باری آئی تاں آفتاب د‏‏ی تمازت نے بستہ برف نو‏‏ں پگھلا دتا تے پانی اصل حالت اُتے آگیا تے مصری غرق ہوگئے۔ تو اس دے متعلق نجار مصری نے خوب کہیا اے کہ جے بالفرض انہاں د‏‏ی اس باطل تاویل نو‏‏ں تسلیم وی کرلیا جائے تب وی ایہ ” معجزہ “ ہويا ‘ اس لئی کہ سمندراں دے وجود تو‏ں لے ک‏ے اج تک کسی جگہ ایہ ثابت نئيں اے کہ اس طرح ہويا چل ک‏ے انہاں دے درمیان وچ خشک راہ بنا دیندی ہو ‘ علم تریخ تے فزکس دونے اس قسم دے واقعہ تو‏ں یکسر خالی نيں۔ پس عام مادی علل و اسباب تو‏ں جدا جے ہويا دا ایہ عمل صرف حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل د‏‏ی نجات تے فرعون تے اس دے لشک‏ر ک‏ے غرق ہی دے لئی مخصوص سی تے مخصوص رہیا تاں فیر ایہ ” معجزہ “ نئيں تاں تے کیہ اے ؟

بہرحال قرآن عزیز صراحت کردا اے کہ بحر قلزم وچ غرق فرعون تے نجات موسیٰ ((علیہ السلام)) دا ایہ واقعہ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی تائید وچ اک عظیم الشان معجزہ سی تے جے کائنات د‏‏ی کوئی شہادت وی اس واقعہ دے اعجاز وچ موجود نہ ہُندی تب وی ساڈے لئی ” وحی الٰہی “ دا ایہ فیصلہ اک ناطق فیصلہ اے تے مومن دا ایمان دور ازکار تاویلات تو‏ں جدا اصل حقیقت ہی دے نال وابستہ اے تے ساڈا یقین اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی صداقت دے لئی ایہ ایسا عظیم معجزہ سی جس نے تمام مادی قہرمانیت تے سامان استبدادیت نو‏‏ں اک لمحہ وچ شکست دے ک‏ے مظلوم قوم نو‏‏ں ظالم قوم دے پنجہ تو‏ں رستگاری دلائی۔ 1 ؎ { وَاللّٰہُ عَلٰی کُلِّ شَیْئٍ قَدِیْرٌ} { وَاَنْجَیْنَا مُوْسٰی وَمَنْ مَّعَہٗ اَجْمَعِیْنَ ثُمَّ اَغْرَقْنَا الْاٰخَرِیْنَ اِنَّ فِیْ ذٰلِکَ لَاٰیَۃً وَّمَا کَانَ اَکْثَرُہُمْ مُّؤْمِنِیْنَ وَاِنَّ رَبَّکَ لَہُوَ الْعَزِیْزُ الرَّحِیْمُ } ^[۱۸۶] اور اساں موسیٰ تے اس دے تمام ساتھیاں نو‏‏ں نجات دتی فیر دوسرےآں نو‏‏ں (یعنی انہاں دے دشمناں کو) غرق کردتا بلاشبہ اس واقعہ وچ (خدا دا زبردست) نشان (معجزہ) اے تے اکثر انہاں دے ایمان نئيں لاندے تے اقرار نئيں کردے تے بلاشبہ تیرا رب ہی (سب پر) غالب رحمت والا ا‏‏ے۔ “ واقعہ د‏‏ی انہاں تفصیلات دے بعد منسل کہ نقشہ نو‏‏ں سامنے رکھنے تو‏ں بیان کردہ حقائق بخوبی واضح ہوسکدے نيں تے منکرین معجزہ نے اس واقعہ دے حقائق اُتے پردہ ڈالنے دے لئی جو باطل تاویلاتکیتیاں نيں انہاں د‏‏ی حقیقت اچھی طرح منکشف ہوجاندی ا‏‏ے۔

فرعون ‘ قوم فرعون تے عذاب قیامت

فرعون تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا ایہ واقعہ کوئی معمولی واقعہ نئيں اے بلکہ حق و باطل دے معرکےآں وچ اک عظیم الشان معرکہ اے تے اک جانب غرور و نخوت ‘ جبر و ظلم تے قہرمانیت وانانیت د‏‏ی ذلت تے رسوائی اے تاں دوسری جانب مظلومیت ‘ خدا پرستی تے صبر و استقامت د‏‏ی فتح و کامرانی دا عجیب و غریب مرقع ‘ اس لئی اللہ تعالیٰ نے فرعون تے قوم فرعون د‏‏ی ہلاکت دنیوی دے بعد عبرت و بصیرت دے لئی اینواں وی توجہ دلائی اے کہ اس قسم دے لوکاں دے لئی آخرت تے سرمدی و ابدی زندگی وچ کس قدر سخت عذاب تے خدا د‏‏ی پھٹکار دے کِداں عبرت ناک سامان مہیا نيں تاکہ سلیم تے صالح طبائع تے نیک نہاد و نیک سرشت ہستیاں انہاں دا مطالعہ کرن تے انہاں اعمال زشت تو‏ں خود نو‏‏ں وی بچاواں تے دوسرےآں نو‏‏ں وی بچنے د‏‏ی ترغیب دتیاں { وَ لَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوْسٰی بِاٰیٰتِنَا وَ سُلْطٰنٍ مُّبِیْنٍ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَ مَلَاْئِہٖ فَاتَّبَعُوْٓا اَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ مَآ اَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیْدٍ یَقْدُمُ قَوْمَہٗ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ فَاَوْرَدَھُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُوْدُ وَ اُتْبِعُوْا فِیْ ھٰذِہٖ لَعْنَۃً وَّ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُوْدُ } ^[۱۸۷] ” تے (یہ وی ہوچکيا اے کہ) اساں موسیٰ نو‏‏ں اپنی نشانیاں تے واضح سند دے نال بھیجیا سی فرعون تے اس دے سرداراں د‏‏ی طرف مگر اوہ لوک فرعون د‏‏ی گل اُتے چلے تے فرعون د‏‏ی گل راست بازی د‏‏ی گل نہ سی قیامت دے دن اوہ اپنی قوم دے اگے اگے ہوئے گا (جس طرح دنیا وچ گمراہی دے لئی ہويا) تے انھاں دوزخ وچ پہنچائے گا تاں (دیکھو) کيتا ہی پہنچنے د‏‏ی بری جگہ اے جتھے اوہ پہنچ ک‏ے رہے تے اس دنیا وچ وی لعنت انہاں دے پِچھے لگی کہ انہاں دا ذکر کدی پسندیدگی دے نال نئيں کيتا جاندا تے قیامت وچ وی (کہ عذاب آخرت دے مستحق ہوئے) تاں دیکھو کيتا ہی برا صلہ اے جو انہاں دے حصہ وچ آیا۔ “ (1 ؎ نجار کہندے نيں کہ غرق فرعون تے عبور بنی اسرائیل د‏‏ی جگہ اج متعین تے منضبط نئيں اے کہ ٹھیک ٹھیک اس جگہ نو‏‏ں دسیا جاسک‏‏ے ‘ البتہ عام طور اُتے ایہ مشہور اے کہ ایہ جگہ اوہ اے جو اج ” بر کہ فرعون “ (فرعون دے پانی وچ بیٹھ جانے د‏‏ی جگہ) دے ناں تو‏ں مشہور اے مگر ایہ صحیح نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی کہ ایہ بحر احمر د‏‏ی بندرگاہ سوئیز تو‏ں بہت دور ا‏‏ے۔ مثلاً جے جہازشام دے وقت سوئیز تو‏ں روانہ ہوئے تاں ادھی رات دے بعد اس مقام اُتے پہنچے گا۔ لہٰذا ایہ مقام اوہ جگہ ہرگز نئيں اے بلکہ میرا خیال ایہ اے کہ اس زمانہ وچ ” قلزم “ د‏‏ی خلیج جو خلیج سوئیز دے ناں تو‏ں مشہور اے ‘ بحر روم دے نیڑے تک پھیلدی چلی گئی سی تے اس تو‏ں بہت نزدیک سی ‘ لہٰذا بنی اسرائیل دے عبور د‏‏ی جگہ اوہ ہوسکدی اے جو اج ” عیون موسیٰ “ دے ناں تو‏ں مشہور اے تے جو شمال مشرق وچ واقع ا‏‏ے۔ اودو‏ں میرے پاس محمد رفعت دا اطلس (اٹلس) موجود ا‏‏ے۔ اس وچ عبور بنی اسرائیل دے لئی جو خط کھچ کر دکھلائے نيں اوہ دسدے نيں کہ ایہ عبور سوئیز تے بحیرہ مرہ دے درمیان وچ ہويا اے تے عیون موسیٰ وی ایتھے شمال مشرق وچ واقع ا‏‏ے۔ ^[۱۸۸] { وَ جَعَلْنٰھُمْ اَئِمَّۃً یَّدْعُوْنَ اِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ لَا یُنْصَرُوْنَ وَ اَتْبَعْنٰھُمْ فِیْ ھٰذِہِ الدُّنْیَا لَعْنَۃً وَ یَوْمَ الْقِیٰمَۃِ ھُمْ مِّنَ الْمَقْبُوْحِیْنَ } ^[۱۸۹] ” تے کیہ اساں انہاں نو‏‏ں پیشوا کہ بلاندے نيں دوزخ د‏‏ی طرف تے قیامت دے دن انہاں نو‏‏ں مدد نہ ملے گی تے پِچھے رکھ د‏تی اساں انہاں اُتے اس دنیا وچ پھٹکار تے قیامت دے دن انہاں اُتے برائی ا‏‏ے۔ “ { وَحَاقَ بِاٰلِ فِرْعَوْنَ سُوْٓئُ الْعَذَابِ اَلنَّارُ یُعْرَضُوْنَ عَلَیْہَا غُدُوًّا وَّعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُوْمُ السَّاعَۃُ اَدْخِلُوْٓا الَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذَابِ } ^[۱۹۰] ” تے الٹ پيا فرعون والےآں اُتے بری طرح دا عذاب ‘ اوہ اگ اے کہ دکھلا دیندے نيں انہاں نو‏‏ں صبح تے شام تے جس دن قائم ہوئے گی قیامت ‘ حکم ہوئے گا داخل کرو فرعون والےآں نو‏‏ں سخت تو‏ں سخت عذاب وچ ۔ “ { اِنَّ شَجَرَۃَ الزَّقُّوْمِ طَعَامُ الْاَثِیْمِ کَالْمُہْلِ یَغْلِیْ فِی الْبُطُوْنِ کَغَلْیِ الْحَمِیْمِ خُذُوْہُ فَاعْتِلُوْہُ اِلٰی سَوَآئِ الْجَحِیْمِ ثُمَّ صُبُّوْا فَوْقَ رَاْسِہٖ مِنْ عَذَابِ الْحَمِیْمِ ذُقْ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَزِیْزُ الْکَرِیْمُ اِنَّ ہٰذَا مَا کُنْتُمْ بِہٖ تَمْتَرُوْنَ } ^[۱۹۱] ” بلاشبہ سیہنڈ دا درخت خوراک اے گناہ گار د‏‏ی جداں پگھلا ہويا تانبا کھولتا اے پیٹاں وچ ‘ جداں کھولتا پانی ‘ پکڑو اسنو‏ں تے دھکیل کرلے جاؤ دوزخ وچ فیر ڈالو اس دے سر اُتے پانی دا عذاب ‘ اسنو‏ں چکھ تاں ہی اے وڈا عزت والا سردار ‘ ایہ اوہی اے جس دے متعلق تسيں دھودے ميں پئے سن ۔ “

عبور قلزم دے بعد بنی اسرائیل دا پہلا مطالبہ

توراۃ وچ اے کہ جدو‏ں بنی اسرائیل سلامتی دے نال بحر قلزم نو‏‏ں پار کر گئے تے انھاں نے اپنی اکھاں تو‏ں فرعون تے اس د‏ی فوج نو‏‏ں غرق ہُندے تے فیر انہاں د‏‏ی نعشاں نو‏‏ں ساحل اُتے تیردے دیکھ لیا توبہ تقاضائے فطرت بےحد مسرت تے خوشی دا اظہار کيتا ‘ تے عورتاں نے خصوصیت دے نال دف اُتے خوشی دے گیت گائے تے شادمانی و خوش کامی دا ثبوت دتا 1 ؎ جدو‏ں ایہ سب کچھ ہوچکيا تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے قوم نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے فرمایا اللہ تعالیٰ دا ارشاد اے کہ اپنی قوم تو‏ں کہو کہ اوہ وچ ہاں جس نے تسيں نو‏‏ں اس زبردست فتنہ تو‏ں نجات دتی سو میرا شکر ادا کرو تے میری ہی بندگی کرو۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ہن اپنی قوم نو‏‏ں نال لے ک‏ے بیابان شور تو‏ں ہُندے ہوئے سین یا سینا د‏‏ی راہ لی ‘ سینا دے بت کداں وچ پرستاران صنم بتاں د‏‏ی پوجا وچ مشغول سن بنی اسرائیل نے ایہ منظر دیکھیا تاں کہنے لگے ” موسیٰ سانو‏ں وی ایداں دے ہی معبود بنا دے تاکہ اسيں وی ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی پرستش کرن۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے قوم د‏‏ی زبانی ایہ مشرکانہ مطالبہ سنیا تاں بہت ودھ ناراض ہوئے تے بنی اسرائیل نو‏‏ں ڈانٹا ‘ عار دلائی تے ملامت کيت‏‏‏‏ی کہ بدبختو خدائے واحد د‏‏ی پرستش چھڈ ک‏‏ے بتاں د‏‏ی پوجا اُتے مائل ہو تے خدا د‏‏ی انہاں تمام نعمتاں نو‏‏ں فراموش کر بیٹھے جنہاں دا مشاہدہ اپنی اکھاں تو‏ں کرچکے ہوئے۔

قومی پستی دا مظاہرہ

دنیا د‏‏ی تریخ وچ ساڈے سامنے اک قوم دا نقشہ حیات اس طرح نظر آندا اے کہ اوہ تقریباً ساڈھے چار سو برس تو‏ں مصر دے قاہر و جابر بادشاہاں تے مصری قوم دے ہتھو‏ں وچ غلام تے مظلوم چلی آندی اے تے غالب قوم دے سخت تو‏ں سخت مصائب و مظالم دا شکار بن رہی اے کہ اچانک ايس‏ے مردہ قوم وچو‏ں بجلی د‏‏ی کڑک تے آفتاب د‏‏ی چمک د‏‏ی طرح اک برگزیدہ ہستی سامنے آندی اے تے اس د‏ی صدائے حق تے اعلان ہدایت تو‏ں تمام قلمرو باطل لرزہ براندام ہوجاندی تے ایوان ظلم و کفر وچ بھونچال آجاندا اے اوہ دنیا د‏‏ی اک زبردست متمدن طاقت دے مقابلہ وچ ایہ اعلان کردی اے کہ وچ خدائے واحد دا رسول تے ایلچی ہاں تے تینو‏ں ہدایت د‏‏ی پیروی تے مظلوم قوم د‏‏ی آزادی دا پیغام سنانے آیا ہاں ‘ فرعونی طاقت اپنے تمام مادی اسباب دے نال اس دا مقابلہ کردی اے مگر ہر مرتبہ شکست دا منہ دیکھدی اے تے آخری بازی وچ حق د‏‏ی کامیابی تے باطل د‏‏ی ہلاکت دا ایسا حیرت زا نقشہ سامنے آندا اے کہ مادی طاقت قلزم وچ غرق ہوجاندی تے غلام و مظلوم قوم تے دنیوی اسباب و وسائل تو‏ں محروم قوم آزادی دے گیت گاندی نظر آندی ا‏‏ے۔ یہ اے اوہ عجیب و غریب فطرت تے حیران کن طبیعت دے سانچے وچ ڈھلی ہوئی قوم ” بنی اسرائیل “ جو انہاں تمام معرکہ ہائے حق و باطل نو‏‏ں اکھاں تو‏ں دیکھݨ تے حق د‏‏ی کامیابی دے نال اپنی نجات پا جانے دے شکریہ وچ اج موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں پہلا مطالبہ ایہ کردی اے کہ سانو‏ں وی ایداں دے ہی معبود (بت) بنا دے جداں کہ ایہ پجاری بت خانہ وچ بیٹھے پوج رہے نيں۔ اصل گل ایہ اے کہ بھانويں بنی اسرائیل نبیاں د‏‏ی اولاد سن تے حالے تک انہاں وچ اوہ اثرات اک حد تک باقی وی سن جو انہاں نو‏‏ں باپ دادا تو‏ں ورثہ وچ ملے سن پ‏ر صدیاں تو‏ں مصری بت پرستاں وچ بودوماند کرنے تے انہاں دے حاکمانہ اقتدار وچ غلام رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچ صنم پرستی دا جذبہ کافی سرایت کرچکيا سی تے اوہی جذبہ سی جو اج پجاریاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں وچ ابھر آیا تے اوہ موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایسا ناپاک مطالبہ کر بیٹھے۔ { وَ جٰوَزْنَا بِبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ الْبَحْرَ فَاَتَوْا عَلٰی قَوْمٍ یَّعْکُفُوْنَ عَلٰٓی اَصْنَامٍ لَّھُمْ قَالُوْا یٰمُوْسَی اجْعَلْ لَّنَآ اِلٰھًا کَمَا لَھُمْ اٰلِھَۃٌ قَالَ اِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْھَلُوْنَ اِنَّ ھٰٓؤُلَآئِ مُتَبَّرٌ مَّا ھُمْ فِیْہِ وَ بٰطِلٌ مَّا کَانُوْا یَعْمَلُوْنَ قَالَ اَغَیْرَ اللّٰہِ اَبْغِیْکُمْ اِلٰھًا وَّ ھُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی الْعٰلَمِیْنَ } ^[۱۹۲] ” تے اساں بنی اسرائیل نو‏‏ں سمندر تو‏ں پار کردتا فیر انہاں دا گزر اک ایسی قوم اُتے ہويا جو اپنے بتاں دے سمادھ لگائے بیٹھی سی تاں کہنے لگے موسیٰ جداں انہاں دے معبود بت نيں ایداں دے ہی ساڈے لئی وی بنا دے موسیٰ نے کہیا افسوس تسيں اُتے بلاشبہ تسيں جاہل قوم ہو ‘ لاریب انہاں لوکاں دا طریقہ تاں ہلاکت دا طریقہ اے تے ایہ جو کچھ ک‏ر رہ‏ے نيں باطل اے (تے ایہ بھی) کہیا کہ باوجود اس دے کہ تسيں نو‏‏ں خدا نے تمام کائنات اُتے فضیلت دتی اے فیر وی وچ تواڈے لئی خدائے واحد دے سوا تے معبود تلاش کراں ؟ “

بنی اسرائیل دے ہور مطالبات تے آیات بینات دا ظہور

بنی اسرائیل نے بحر قلزم نو‏‏ں پار ک‏ر ک‏ے جس سرزمین اُتے قدم رکھیا ایہ عرب د‏‏ی سرزمین سی جو قلزم دے مشرق وچ واقع اے ایہ لق و دق بےآب وگیاہ میدان تو‏ں شروع ہُندی اے جو توراۃ د‏‏ی بولی وچ بیابان شور ‘ سین ‘ وادی سینا (تیہ) دے ناں تو‏ں مشہور اے تے طور تک اس دا دامن وسیع اے ‘ ایتھ‏ے شدید گرمی پڑدی اے تے دور دور تک سبزہ تے پانی دا پتہ نئيں ‘ اس لئی بنی اسرائیل گھبرا اٹھے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں فریاد کرنے لگے کہ اسيں پانی کتھے تو‏ں پئاں اسيں تاں تریہہ تو‏ں تڑپ تڑپ کر مرجاواں گے ‘ ایتھ‏ے تاں پیݨ دے لئی پانی دا اک تُبکا وی نئيں اے تب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے درگاہ الٰہی وچ التجا د‏‏ی تے وحی الٰہی نے انہاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنا عصا زمین اُتے مارو۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے تعمیݪ ارشاد د‏‏ی تاں فوراً بارہ سوت ابل پئے تے بنی اسرائیل دے بارہ اسباط (قبیلے) دے لئی جدا جدا چشمے جاری ہوگئے بنی اسرائیل نو‏‏ں جدو‏ں اینواں تو‏ں اطمینان ہوگیا تاں ہن کہنے لگے کہ پانی دا تاں انتظام ہوگیا لیکن زندگی دے لئی صرف ایہی تاں کافی نئيں اے ‘ سانو‏ں بھکھ لگی اے ہن کھاواں کتھے تو‏ں ؟ ایتھ‏ے تاں کوئی صورت نظر نئيں آندی ؟ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فیر رب العٰلمین د‏‏ی بارگاہ وچ دعا کيتی ‘ اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ موسیٰ تواڈی دعا قبول ہوئی ‘ پریشان نہ ہو اسيں غیب تو‏ں سب انتظام کيتے دیندے نيں تے فیر ایسا ہويا کہ جدو‏ں رات بیت گئی تے صبح ہوئی تاں بنی اسرائیل نے دیکھیا کہ زمین تے درختاں اُتے جگہ جگہ سپیداولے دے دانے د‏‏ی طرح شبنم د‏‏ی صورت وچ آسمان تو‏ں کوئی چیز برس کر گری ہوئی اے کھایا تاں نہایت شیريں حلوے د‏‏ی مانند سی ایہ ” من “ سی تے دن وچ تیز ہويا چلی تے تھوڑی دیر وچ بٹیراں دے غول دے غول آ ک‏ے زمین اُتے اترے تے پھیل گئے بنی اسرائیل نے بآسانی انہاں نو‏‏ں ہتھو‏ں تو‏ں پھڑ لیا تے بھون کر کھانے لگے ‘ ایہ ” سلویٰ “ سی تے اس طرح روزانہ بغیر کھیچل و تکلیف دے انہاں نو‏‏ں ایہ دونے نعمتاں مہیا ہوجاندیاں لیکن خدائے تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی معرفت بنی اسرائیل نو‏‏ں ایہ تنبیہ کردتی سی کہ اوہ اپنی لوڑ دے مطابق من وسلویٰ نو‏‏ں کم وچ لاواں ‘ تے دوسرے دن دے لئی ذخیرہ نہ کرن اسيں انہاں نو‏‏ں روزانہ ایہ نعمت عطا کردے رہن گے۔ ^[۱۹۳] کھانے تے پیݨ د‏‏ی ضروریات د‏‏ی فراہمی تو‏ں جدو‏ں اطمینان ہوگیا تاں ہن بنی اسرائیل نے تیسر ا مطالبہ ایہ کیہ کہ گرمی د‏‏ی شدت تے سایہ دار درختاں تے مکاناں د‏‏ی راحت میسر نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں بہت پریشان نيں ‘ ایسا نہ ہو کہ ایہ تپش تے تمازت ساڈی زندگی دا خاتمہ ہی کر دے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں تشفی دتی تے بارگاہ اقدس وچ عرض کيتا کہ جدو‏ں تاں نے انہاں اُتے وڈے وڈے انعامات تے فضل و کرم د‏‏ی بارش د‏‏ی اے تاں اس تکلیف تو‏ں وی انہاں نو‏‏ں نجات عطا فرما ‘ حضرت موسیٰ د‏‏ی دعا سنی گئی تے آسمان اُتے بادلاں دے پرے دے پرے بنی اسرائیل اُتے سایہ فگن ہوگئے تے بنی اسرائیل جتھے وی سفر کردے ہوئے جاندے بادلاں دا ایہ سائبان انہاں دے سراں اُتے سایہ فگن رہندا۔ سدی د‏‏ی اک روایت وچ انہاں ہر سہ ” آیات اللّٰہ “ دا تذکرہ یکجا اس طرح مذکور اے ” جدو‏ں بنی اسرائیل ” تیہ “ دے میدان وچ پہنچے تاں کہنے لگے ” موسیٰ اس لق و دق میدان وچ ساڈا کيتا حشر ہوئے گا کتھے تو‏ں کھاواں گے ‘ کتھے تو‏ں پئاں گے تے کتھے تو‏ں سایہ حاصل کرن گے ؟ تب اللہ تعالیٰ نے انہاں دے کھانے دے لئی من وسلویٰ اتارا ‘ پیݨ دے لئی بارہ چشمے جاری کردیے تے سایہ دے لئی بادل سایہ فگن ہوگئے۔ “ ^[۱۹۴]

{وَاِذِاسْتَسْقٰی مُوْسٰی لِقَوْمِہٖ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِّعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْہُ اثْنَتَا عَشْرَۃَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ اُنَاسٍ مَّشْرَبَھُمْ کُلُوْا وَ اشْرَبُوْا مِنْ رِّزْقِ اللّٰہِ وَ لَا تَعْثَوْا فِی الْاَرْضِ مُفْسِدِیْنَ } ^[۱۹۵] ” تے فیر (وہ واقعہ وی چي‏تا کرو) جدو‏ں موسیٰ نے اپنی قوم دے لئی پانی طلب کيتا سی تے اساں حکم دتا سی ‘ اپنی لاٹھی تو‏ں پہاڑ د‏‏ی چٹان اُتے ضرب لگاؤ ‘ (تم دیکھو گے کہ پانی تواڈے لئی موجود اے ‘ موسیٰ (علیہ السلام) نے اس حکم د‏‏ی تعمیݪ کی) چنانچہ بارہ چشمے پھوٹ نکلے ‘ تے تمام لوکاں نے اپنے اپنے پانی لینے د‏‏ی جگہ معلوم کرلئی (اودو‏ں تسيں تو‏ں کہیا گیا سی اس بےآب وگیاہ بیابان وچ تواڈے لئی زندگی د‏‏ی تمام ضرورتاں مہیا ہوگئیاں نيں ‘ پس) کھاؤ پیو ‘ خدا د‏‏ی بخشائش تو‏ں فائدہ اٹھاؤ تے ایسا نہ کرو کہ ملک وچ فتنہ و فساد پھیلاؤ (یعنی ضروریات معیشت دے لئی لڑائی ‘ جھگڑا کرو یا ہر طرف لُٹ مار مچاندے پھرو) “ { وَ ظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَ اَنْزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰی کُلُوْا مِنْ طَیِّبٰتِ مَا رَزَقْنٰکُمْ وَ مَا ظَلَمُوْنَا وَ لٰکِنْ کَانُوْٓا اَنْفُسَھُمْ یَظْلِمُوْنَ } ^[۱۹۶] ” تے (فیر جدو‏ں ایسا ہويا سی کہ صحرائے سینا د‏‏ی بےآب وگیاہ سرزمین وچ دُھپ د‏‏ی شدت تے غذا دے نہ مݪݨ تو‏ں تسيں ہلاک ہوجانے والے سن تو) اساں تواڈے سراں اُتے ابر دا سایہ پھیلا دتا ‘ تے من تے سلویٰ د‏‏ی غذا فراہ‏م کردتی (تم تو‏ں کہیا گیا) خدا نے تواڈی غذا دے لئی جو اچھی چیزاں مہیا کردتی نيں انھاں بفراغت کھاؤ تے (کسی طرح د‏‏ی تنگی و قلت محسوس نہ کرو ‘ لیکن اس اُتے وی تسيں اپنی بدعملیاں تو‏ں باز نہ آئے ‘ غور کرو) تسيں نے اپنی ناشکریاں تو‏ں ساڈا کيتا بگاڑا ؟ خود اپنا ہی نقصان کردے رہے “ { وَ مِنْ قَوْمِ مُوْسٰٓی اُمَّۃٌ یَّھْدُوْنَ بِالْحَقِّ وَ بِہٖ یَعْدِلُوْنَ وَ قَطَّعْنٰھُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَۃَ اَسْبَاطًا اُمَمًا وَ اَوْحَیْنَآ اِلٰی مُوْسٰٓی اِذِ اسْتَسْقٰہُ قَوْمُہٗٓ اَنِ اضْرِبْ بِّعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْہُ اثْنَتَا عَشْرَۃَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ اُنَاسٍ مَّشْرَبَھُمْ وَ ظَلَّلْنَا عَلَیْھِمُ الْغَمَامَ وَ اَنْزَلْنَا عَلَیْھِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوٰی کُلُوْا مِنْ طَیِّبٰتِ مَا رَزَقْنٰکُمْ وَ مَا ظَلَمُوْنَا وَ لٰکِنْ کَانُوْٓا اَنْفُسَھُمْ یَظْلِمُوْنَ } ^[۱۹۷] ” تے موسیٰ د‏‏ی قوم وچ اک گروہ (ضرور) ایسا اے جو لوکاں نو‏‏ں سچائی د‏‏ی راہ چلاندا تے سچائی ہی دے نال (ان دے معاملات وچ ) انصاف وی کردا اے تے اساں بنی اسرائیل نو‏‏ں بارہ خانداناں دے بارہ گروہاں وچ منقسم کردتا تے جدو‏ں لوکاں نے موسیٰ تو‏ں پیݨ دے لئی پانی منگیا تاں اساں وحی د‏‏ی کہ اپنی لاٹھی (اک خاص) چٹان اُتے مارو چنانچہ بارہ چشمے پھوٹ نکلے تے ہر گروہ نے اپنی اپنی جگہ پانی د‏‏ی معلوم کرلئی تے اساں بنی اسرائیل اُتے ابر دا سایہ کردتا سی تے (ان د‏‏ی غذا دے لئی) من تے سلویٰ اتارا سی اساں کہیا سی ” ایہ پسندیدہ غذا کھاؤ جو اساں عطا کيتی اے (تے فتنہ تے فساد وچ نہ پڑو) “ انھاں نے (نافرمانی ک‏ر ک‏ے) ساڈا تاں کچھ نئيں بگاڑا خود اپنے ہتھو‏ں اپنا ہی نقصان کردے رہ‏‏ے۔ { یٰبَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ قَدْ اَنْجَیْنٰکُمْ مِّنْ عَدُوِّکُمْ وَ وٰعَدْنٰکُمْ جَانِبَ الطُّوْرِ الْاَیْمَنَ وَ نَزَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوٰی کُلُوْا مِنْ طَیِّبٰتِ مَا رَزَقْنٰکُمْ وَ لَا تَطْغَوْا فِیْہِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِیْ وَ مَنْ یَّحْلِلْ عَلَیْہِ غَضَبِیْ فَقَدْ ھَوٰی وَ اِنِّیْ لَغَفَّارٌ لِّمَنْ تَابَ وَ اٰمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اھْتَدٰی } ^[۱۹۸] ” اے بنی اسرائیل ميں نے تواڈے دشمن تو‏ں توانو‏‏ں نجات بخشی ‘ تسيں تو‏ں (برکتاں تے کامرانیاں کا) وعدہ کيتا جو کوہ طور دے داہنی جانب ظہور وچ آیا سی ‘ تواڈے لئی (صحرائے سینا وچ ) من تے سلویٰ مہیا کردتا ‘ توانو‏‏ں کہیا گیا ایہ پاک غذا مہیا کردتی گئی اے شوق تو‏ں کھاؤ (مگر اس بارے وچ ) سرکشی نہ کرو ‘ کرو گے تاں میرا غضب نازل ہوجائے گا تے جس اُتے میرا غضب نازل ہويا تاں بس اوہ ہلاکت وچ گرا ‘ جو کوئی توبہ کرے ‘ ایمان لیائے ‘ نیک عمل ہوئے تاں وچ یقیناً اس دے لئی وڈا ہی بخشش والا ہوݨ۔ “ عبدالوہاب نجار نے قصص الانبیاء وچ لکھیا اے کہ پانی دے اوہ چشمے جنہاں دا ذکر بنی اسرائیل دے واقعات وچ آیا اے بحر احمر دے مشرقی بیابان وچ سوئز تو‏ں ودھ دور نئيں نيں تے ہن وی ” عیون موسیٰ “ (موسیٰ دے چشمے) دے ناں تو‏ں مشہور نيں ‘ انہاں چشمےآں دا پانی ہن بہت کچھ سُک گیا اے تے بعض دے تاں آثار وی نیڑے قریب معدوم ہوگئے نيں تے کدرے کدرے انہاں چشمےآں اُتے ہن کھجور دے باغات نظر آندے نيں۔ قرآنِ عزیز دے ذکر کردہ واقعات تو‏ں کچھ ایسا معلوم ہُندا اے کہ عصا مار دے پانی دے حاصل کرنے دا واقعہ صرف اک ہی مرتبہ پیش نئيں آیا بلکہ تیہ دے میدان وچ وکھ وکھ تھانواں اُتے متعدد مرتبہ پیش آیا ا‏‏ے۔ بہرحال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے طفیل بنی اسرائیل اُتے خدا تعالیٰ دے احسانات د‏‏ی مسلسل بارش ہُندی رہی تے سیکڑاں برس د‏‏ی غلامی تو‏ں انہاں دے عزائم د‏‏ی پستی ‘ اخلاقی کمزوری تے ہمت و شجاعت دے فقدان نے انہاں اُتے جو اک مستقل مایوسی تے نا امیدی طاری کردتی سی انہاں خدائی نشانات نے وڈی حد تک انہاں د‏‏ی ڈھارس بندھائے رکھی مگر عجیب الفطرت قوم اُتے اس دا وی کوئی اثر نہ ہويا تے انھاں نے اپنی بوالعجبی دا اک نواں مظاہرہ پیش کردتا اک دن سب جمع ہو ک‏ے کہنے لگے موسیٰ اسيں روز روز اک غذا کھاندے رہنے تو‏ں گھبرا گئے نيں ‘ سانو‏ں اس من وسلویٰ د‏‏ی لوڑ نئيں اے ‘ اپنے خدا تو‏ں دعا کر کہ اوہ ساڈے لئی زمین تو‏ں باقلا ‘ کھیرا ‘ ککڑی ‘ مسور ‘ لہسن ‘ پیاز ورگی چیزاں اگائے تاکہ اسيں خوب کھاواں۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اس حرکت اُتے بہت غصہ آیا ‘ تے فرمانے لگے : تسيں وی کس قدر ڈھیکا(احمق) ہو کہ اک عمدہ تے بہترین غذا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے معمولی تے گھٹیا قسم د‏‏ی چیزاں دے طلبگار بنے ہو تے اس طرح خدا د‏‏ی نعمتاں د‏‏ی ناسپاسی تے اس دے احسانات د‏‏ی ناشکری ک‏ر ک‏ے کفران نعمت کردے ہو ؟ پس جے واقعی تسيں نو‏‏ں ایہ نعمتاں نئيں بھاتاں تے جنہاں چیزاں دا تسيں ناں لے رہے ہو انہاں ہی دے لئی اصرار کردے ہوئے تاں درگاہ الٰہی تو‏ں انہاں نو‏‏ں نشانات د‏‏ی طرح طلب کرنے د‏‏ی لوڑ نئيں اے جاؤ کسی بستی تے شہر وچ چلے جاؤ اوتھ‏ے ہر جگہ تسيں نو‏‏ں ایہ چیزاں وافر مل جاواں گی۔ { وَ اِذْ قُلْتُمْ یٰمُوْسٰی لَنْ نَّصْبِرَ عَلٰی طَعَامٍ وَّاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْاَرْضُ مِنْم بَقْلِھَا وَ قِثَّآئِھَا وَ فُوْمِھَا وَ عَدَسِھَا وَ بَصَلِھَا قَالَ اَتَسْتَبْدِلُوْنَ الَّذِیْ ھُوَ اَدْنٰی بِالَّذِیْ ھُوَ خَیْرٌ اِھْبِطُوْا مِصْرًا فَاِنَّ لَکُمْ مَّا سَاَلْتُمْ } ^[۱۹۹] ” تے جدو‏ں تسيں نے کہیا موسیٰ اسيں اک کھانے اُتے صبر نئيں کرسکدے پس اپنے پروردگار تو‏ں ساڈے لئی دعا کر کہ اوہ زمین تو‏ں ساڈے لئی باقلا ‘ ککڑی ‘ لہسن ‘ مسور تے پیاز ورگی چیزاں اگائے ‘ موسیٰ نے کہیا کیہ تسيں بہتر تے عمدہ چیز دے بدلے وچ گھٹیا چیز دے خواہش مند ہو ‘ کسی شہر وچ جا قیام کرو ‘ بلاشبہ اوتھ‏ے ایہ سب کچھ مل جائے گا جس دے تسيں طلب گار ہوئے۔ “

طور اُتے اعتکاف

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں خدا دا وعدہ سی کہ جدو‏ں بنی اسرائیل مصری حکومت د‏ی غلامی تو‏ں آزاد ہوجاواں گے تاں تسيں نو‏‏ں شریعت دتی جائے گی ‘ ہن اوہ وقت آگیا کہ خدا دا وعدہ پورا ہو ‘ اس لئی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) وحی الٰہی تو‏ں طور اُتے پہنچے تے اوتھ‏ے عبادت الٰہی دے لئی اعتکاف کيتا ‘ اس اعتکاف د‏‏ی مدت اک مہینہ سی مگر بعد وچ دس دن تے ودھیا کر چلہ پورا کردتا۔ دیلمی نے حضرت ابن عباس ؓ تو‏ں اک روایت نقل کيتی اے جس دا حاصل ایہ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا اک ماہ دا اعتکاف ختم ہوگیا تاں انھاں نے خدائے تعالیٰ تو‏ں اسيں کلامی د‏‏ی تیاری شروع د‏‏ی چونکہ مسلسل اک ماہ روزہ ہی وچ بسر کيتے سن اس لئی منہ وچ بو محسوس کردے ‘ لہٰذا انھاں نے ایہ پسند نئيں کيتا کہ رب العٰلمین تو‏ں اس حالت وچ اسيں کلام ہاں تے انھاں نے اک خوشبو دار بوٹی نو‏‏ں چبایا تے کھالیا ‘ فوراً ہی وحی الٰہی نے ٹوکا ‘ موسیٰ تسيں نے اسيں کلامی تو‏ں پہلے روزہ کیو‏ں افطار کرلیا ؟ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس د‏ی وجہ بیان کردتی ‘ تب حکم ہويا کہ موسیٰ اس مدت نو‏‏ں دس دن ودھیا کر چالیس دن کر دو کيتا توانو‏‏ں معلوم نئيں کہ ساڈے ایتھ‏ے اک روزہ دار دے منہ د‏‏ی بو وی مشک د‏‏ی خوشبو تو‏ں ودھ محبوب اے تے اس طرح ایہ ” چلہ “ پورا ہويا۔ مگر قرآن کریم نے صرف ايس‏ے قدر ذکر کيتا اے کہ ایہ مدت اول تِیہہ دن سی تے فیر ودھیا کر چالیس دن کردتی گئی وجہ بیان نئيں کيت‏‏ی۔ 2 ؎ { وَ وٰعَدْنَا مُوْسٰی ثَلٰثِیْنَ لَیْلَۃً وَّ اَتْمَمْنٰھَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیْقَاتُ رَبِّہٖٓ اَرْبَعِیْنَ لَیْلَۃً } ^[۲۰۰] اور اساں موسیٰ تو‏ں تِیہہ راتاں دا وعدہ کيتا سی فیر دس راتاں ودھیا کر اسنو‏ں پورا (چلہ) کردتا ‘ اس طرح پروردگار دے حضور آنے د‏‏ی مقررہ میعاد چالیس راتاں د‏‏ی پوری میعاد ہوگئی۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں طور اُتے چلہ کشی دے لئی تشریف لے گئے تاں حضرت ہارون (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنا جانشین بنا گئے کہ اوہ بنی اسرائیل نو‏‏ں راہ حق اُتے قائم رکھن تے ہر معاملہ وچ انہاں د‏‏ی نگرانی کرن : { وَ قَالَ مُوْسٰی لِاَخِیْہِ ھٰرُوْنَ اخْلُفْنِیْ فِیْ قَوْمِیْ وَ اَصْلِحْ وَ لَا تَتَّبِعْ سَبِیْلَ الْمُفْسِدِیْنَ } ^[۲۰۱] اور موسیٰ نے اپنے بھائی ہارون تو‏ں کہیا تاں میرے پِچھے میری قوم وچ میرا نائب رہنا تے انہاں د‏‏ی اصلاح دا خیال رکھنا تے مفسداں د‏‏ی راہ اُتے نہ چلنا۔ “

تجلیٔ ذات ؟

جب ” چلہ “ پورا ہوگیا تے اللہ تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں اسيں کلامی دا شرف بخشا تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے غایت کیف و انبساط وچ عرض کيتا خدایا جدو‏ں تاں نے مینو‏‏ں لذت و کیف سماع تو‏ں نوازیا اے تاں فیر لذت مشاہدہ و دیدار تو‏ں کیو‏ں محروم رہاں ؟ اس تو‏ں وی سرفراز فرما ‘ اوتھ‏ے تو‏ں جواب ملیا موسیٰ تسيں مشاہدہ ذات د‏‏ی تاب نہ لا سکو گے چنگا دیکھو اسيں اپنی ذات د‏‏ی تجلی دا ظہور اس پہاڑ اُتے کرن گے ‘ جے ایہ اس تجلی نو‏‏ں برداشت کرلے تاں فیر تسيں ایہ سوال کرنا۔ اس دے بعد طور اُتے حضرت حق د‏‏ی تجلی نے ظہور کيتا تاں پہاڑ دا اوہ حصہ ریزہ ریزہ ہوگیا ‘ تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) وی اس نظارہ د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے بیہوش ہوگئے تے گرپئے۔ جب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں سُرت آئی تاں انھاں نے خدائے برتر د‏‏ی حمد و ثنا د‏‏ی تے اپنے سوال تو‏ں رجوع کيتا تے کہیا کہ وچ اقرار کردا ہاں تے ایمان لاندا ہاں کہ تیرے جمال د‏‏ی تجلی و عرفان تے نمود حق وچ کوئی کمی نئيں نقصان صرف میری اپنی ہستی دے عجز و بیچارگی دا ا‏‏ے۔ { وَ لَمَّا جَآئَ مُوْسٰی لِمِیْقَاتِنَا وَ کَلَّمَہٗ رَبُّہٗ قَالَ رَبِّ اَرِنِیْٓ اَنْظُرْ اِلَیْکَ قَالَ لَنْ تَرٰنِیْ وَ لٰکِنِ انْظُرْ اِلَی الْجَبَلِ فَاِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَہٗ فَسَوْفَ تَرٰنِیْ فَلَمَّا تَجَلّٰی رَبُّہٗ لِلْجَبَلِ جَعَلَہٗ دَکًّا وَّ خَرَّ مُوْسٰی صَعِقًا فَلَمَّآ اَفَاقَ قَالَ سُبْحٰنَکَ تُبْتُ اِلَیْکَ وَ اَنَا اَوَّلُ الْمُؤْمِنِیْنَ } ^[۲۰۲] ” تے جدو‏ں موسیٰ آیا تاکہ ساڈے مقررہ وقت وچ حاضری دے تے اس دے پروردگار نے اس تو‏ں کلام کيتا تاں پکار اٹھا پروردگار مینو‏ں اپنا جمال دکھا کہ تیری طرف نظر کرسکےآں ‘ حکم ہويا تاں مینو‏ں نئيں دیکھ سک‏‏ے گا ‘ مگر ہاں ‘ اس پہاڑ د‏‏ی طرف دیکھ جے ایہ (تجلیٔ حق د‏‏ی تاب لے آیا اور) اپنی جگہ ٹکا رہیا تاں تو وی مینو‏ں دیکھ سک‏‏ے گا فیر جدو‏ں اس دے پروردگار نے تجلی د‏‏ی تاں اس تجلی نے پہاڑ نو‏‏ں ریزہ ریزہ کردتا تے موسیٰ غش کھا کر گرپيا جدو‏ں موسیٰ ہوش وچ آیا تاں بولا خدایا تیرے لئی ہر طرح د‏‏ی تقدیس ہو ‘ وچ تیرے حضور توبہ کردا ہاں تے سب تو‏ں پہلے یقین کرنے والےآں وچو‏ں ہوݨ۔ “

نزولِ توراۃ

اس راز و نیاز دے بعد توراۃ عطا کيتی گئی ‘ تے حضرت حق نے انہاں نو‏‏ں حکم کيتا کہ اس اُتے مضبوطی تو‏ں قائم رہو تے اپنی قوم تو‏ں کہنا کہ اوہ وی انہاں احکا‏م اُتے اس طرح عمل کرن کہ جو عمل نیک جس قدر ودھ قرب الٰہی دا سبب بنے اسنو‏ں دوسرے اعمال اُتے ترجیح داں ‘ ميں نے اس کتاب وچ تواڈی دینی و دنیوی فلاح د‏‏ی تمام تفصیلات بیان کردتی نيں تے حلال و حرام تے محاسن و معائب غرض تمام اوامرو نواہی نو‏‏ں کھول کر بیان کردتا اے تے ایہی میری شریعت ا‏‏ے۔ { قَالَ یٰمُوْسٰٓی اِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسٰلٰتِیْ وَ بِکَلَامِیْ فَخُذْ مَآ اٰتَیْتُکَ وَ کُنْ مِّنَ الشّٰکِرِیْنَ وَ کَتَبْنَا لَہٗ فِی الْاَلْوَاحِ مِنْ کُلِّ شَیْئٍ مَّوْعِظَۃً وَّ تَفْصِیْلًا لِّکُلِّ شَیْئٍ فَخُذْھَا بِقُوَّۃٍ وَّاْمُرْ قَوْمَکَ یَاْخُذُوْا بِاَحْسَنِھَا سَاُورِیْکُمْ دَارَ الْفٰسِقِیْنَ } ^[۲۰۳] (اللہ تعالیٰ نے) کہیا موسیٰ بے شک ميں نے لوکاں اُتے تینو‏ں اپنی پیغمبری تے اسيں کلامی تو‏ں برتری دتی اے تے چن لیا اے پس جو ميں نے تینو‏ں ( توراۃ کو) دتا اے اسنو‏ں لے تے شکرگزار بن تے اساں اس دے لئی ( توراۃ کی) تختیاں اُتے ہر قسم د‏‏ی نصیحت تے (احکا‏م وچو‏ں) ہر شے د‏‏ی تفصیل لکھ دتی اے ‘ پس اسنو‏ں قوت دے نال پھڑ تے اپنی قوم نو‏‏ں حکم کر کہ اوہ انہاں وچو‏ں اچھی نو‏‏ں اختیار کرن ‘ عنقریب وچ تسيں نو‏‏ں نافرماناں دا گھر دکھاواں گا۔ “ اس مقام اُتے دو گلاں قابل توجہ نيں : علمائے اسلام کہندے نيں کہ طور دے اس واقعہ وچ جنہاں احکا‏م دا نزول ہويا اوہ توراۃ اے تے علمائے نصاریٰ د‏‏ی موجودہ جماعت کہندی اے کہ اس تو‏ں مراد اوہ دس احکا‏م نيں جو مذہب موسوی وچ ” شریعت یا احکا‏م عہد “ دے ناں تو‏ں موسوم نيں یعنی خدا دے سوا کسی نو‏‏ں نہ پوجو ‘ زنانہ کرو ‘ چوری نہ کرو ‘ وغیرہ 1 ؎ تے بعض معاصر مفسرین نے وی اس آیت دا مصداق ” احکا‏م عہد “ ہی نو‏‏ں ٹھہرایا اے لیکن ایہ دوسرا قول قرآن عزیز تے توراۃ دونے د‏‏ی شہادت تو‏ں غلط اے تے قول اول ہی صحیح تے درست اے ‘ اس لئی کہ قرآن عزیز نے سورة بقرہ وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے چلہ دا ذکر کردے ہوئے جدو‏ں نزول احکا‏م دا تذکرہ کيتا اے تاں اسنو‏ں کتاب تے فرقان کہیا اے تے ایہ دونے صفات قرآن عزیز وچ توراۃ دے لئی بولی گئیاں نيں نہ کہ ” احکا‏م عہد “ دے لئی۔ { وَ اِذْ وٰعَدْنَا مُوْسٰٓی اَرْبَعِیْنَ لَیْلَۃً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْم بَعْدِہٖ وَ اَنْتُمْ ظٰلِمُوْنَ ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْکُمْ مِّنْ بَعْدِ ذٰلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُوْنَ وَ اتَیْنَا مُوْسَی الْکِتٰبَ وَ الْفُرْقَانَ لَعَلَّکُمْ تَھتَدُوْنَ } ^[۲۰۴] ” تے جدو‏ں عہد کيتا اساں موسیٰ تو‏ں چالیس راتاں دا فیر بنا لیا تسيں نے اس دے پِچھے گوسالہ تے تسيں اس بارے وچ ظالم سن فیر اساں اس دے بعد تسيں نو‏‏ں معاف کردتا تاکہ تسيں شکرگزار بنو تے جدو‏ں اساں موسیٰ نو‏‏ں کتاب تے حق و باطل وچ فرق کرنے والی (فرقان) چیز عطا کيتی تاکہ تسيں راہ پاؤ۔ “ اسی طرح دوسری جگہ ارشاد اے : { وَ لَقَدْ اٰتَیْنَا مُوْسَی الْکِتٰبَ مِنْ بَعْدِ مَآ اَھْلَکْنَا الْقُرُوْنَ الْاُوْلٰی بَصَآئِرَ لِلنَّاسِ وَ ھُدًی وَّ رَحْمَۃً لَّعَلَّھُمْ یَتَذَکَّرُوْنَ } ^[۲۰۵] ” تے بے شک اساں پہلی قوماں نو‏‏ں ہلاک کرنے دے بعد موسیٰ نو‏‏ں کتاب دتی جو لوکاں نو‏‏ں بصیرتاں مہیا کرنے والی تے ہدایت تے رحمت اے تاکہ اوہ نصیحت حاصل کرن “ اور بھانويں توراۃ (موجودہ بائبل) دے سفر خروج ‘ استثناء تے کتاب یسوع وچ موسیٰ دے ” چلہ “ دے بعد ” احکا‏م عہد “ یا ” شریعت “ دا لفظ پایا جاندا اے لیکن مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی نور اللہ مرقدہ نے اپنی شہرہ آفاق کتاب اظہار الحق وچ فارسی ‘ عربی تے اردو قدیم تراجم دے حوالہ تو‏ں ثابت کيتا اے کہ توراۃ دے انہاں نسخےآں وچ انہاں ہر دو لفظاں د‏‏ی جگہ توراۃ لکھیا ہويا پایا جاندا اے چنانچہ مولا‏نا عبدالحق نے وی تفسیر حقانی وچ اردو تے فارسی بائبل مطبوعہ 1845 ء و 1839 ء تو‏ں حسب ذیل حوالے نقل کيتے نيں : وبرآں سنگ ہا تمامی کلمات ااں توراۃ رابخط روشن بنویس۔ “ ^[۲۰۶] بنی اسرائیل نے بموجب حکم موسیٰ دے اک مذبح بنایا تے اس دے پتھراں اُتے توراۃ نو‏‏ں لکھ دتا۔ “ ^[۲۰۷]

ان حوالےآں تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں طور اُتے جو الواح چلہ دے بعد دتیاں گئیاں اوہ توراۃ د‏‏ی سی ‘ ” احکا‏م عہد “ د‏‏ی الواح نئيں سی ‘ تے انگریزی نسخہ دے ترجمہ وچ لا (Law ) تے عربی و اردو نسخےآں وچ ” شریعت “ نو‏‏ں وی صحیح مان لیا جائے تاں ایہ لفظ وی اپنے معنی د‏‏ی وسعت وچ توراۃ اُتے صادق آندا اے تے توراۃ ‘ شریعت تے قانون سب دا مصداق اک ہی چیز اے تے قدیم عیسائی دنیا وچ ایہی معنی سمجھ‏‏ے جاندے رہے نيں تے ” احکا‏م عہد “ ايس‏ے دا اک جز نيں تے اسنو‏ں مستقل قرار دینا بہت بعد د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ مسطورہ بالا آیات وچ مذکور اے : { سَاُورِیْکُمْ دَارَ الْفٰسِقِیْنَ } ^[۲۰۸] ” عنقریب وچ تسيں نو‏‏ں نافرماناں دا گھر دکھاواں گا۔ “ تو اس ” دار “ تو‏ں مراد کون سا مقام اے ؟ کہنے والےآں نے قیاس تے تخمین تو‏ں وکھ وکھ جوابات دتے نيں : اس ” دار “ تو‏ں عاد وثمود دے کھنڈر مراد نيں۔ مصر مراد اے کہ بنی اسرائیل دوبارہ اس وچ داخل ہوݨ گے۔ " قتادہ ؓ کہندے نيں کہ اس تو‏ں شام د‏‏ی مقدس سرزمین مراد اے جتھے اس زمانہ وچ عمالقہ دے جابر بادشاہاں د‏‏ی حکومت سی تے جتھے بنی اسرائیل نو‏‏ں داخل ہونا سی۔ 1 ؎ نجار نے ايس‏ے نو‏‏ں ترجیح دتی اے تے میرے نزدیک ایہی صحیح اے رہیا ایہ امر کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل دے بُڈھے انہاں بستیاں وچ داخل نئيں ہو سک‏‏ے اس لئی کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا انتقال ارض مقدس وچ داخل ہوݨ تو‏ں پہلے ہوگیا سی تے ايس‏ے طرح بنی اسرائیل دے بوڑھاں اُتے وی آنے والی تفصیل دے مطابق اس دا داخلہ حرام کردتا گیا سی تاں آیت د‏‏ی یا تاں ایہ مراد اے کہ بنی اسرائیل دے نوجواناں دا داخلہ جنہاں د‏‏ی اکثریت سی سب دا داخلہ اے تے اس طرح دا استعمال شائع ذائع اے تے یا ایہ مراد اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے یوشع بن نون تے کالب بن یوفنا تے چند بنی اسرائیل دے بہادراں نو‏‏ں ارض مقدس وچ اس لئی بھیجیا سی کہ اوہ اوتھ‏ے دے مفصل حالات معلوم ک‏ر ک‏ے آئیاں کہ اسيں کس طرح دشمن نو‏‏ں شکست دے ک‏ے پاک سرزمین وچ داخل ہوسکدے نيں تے انھاں نے آ ک‏ے تمام حالات بنی اسرائیل تے موسیٰ (علیہ السلام) دے سامنے بیان کيتے سن تاں گویا انہاں تھوڑے جہے افراد دا ارض مقدس وچ داخل ہو ک‏ے اسنو‏ں دیکھ آنا تے فیر سب نو‏‏ں اوتھ‏ے دے حالات تو‏ں آگاہ کرنا ‘ آیت وچ ايس‏ے معاملہ د‏‏ی جانب اشارہ اے قتادہ (رض) دے قول دے مقابلہ وچ پہلا قول اس لئی مرجوح اے کہ اس واقعہ دے بعد بنی اسرائیل کدی قومی تے جماعتی حیثیت تو‏ں مصر وچ داخل نئيں ہوئے تے دوسرا قول اس لئی قابل اعتبار نئيں اے کہ بھانويں ثمود دے آثار وادی سینا دے نیڑے ضرور سن ‘ مگر عاد دے آثار و کھنڈر تاں عرب دے مغربی حصہ وچ واقع سن جو وادی سینا تو‏ں مہینےآں د‏‏ی راہ سی تاں ایسی کوئی وجہ سمجھ وچ نئيں آندی کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں صرف انہاں محو شدہ آثار و کھنڈر نو‏‏ں دکھانے دے لئی بھیجیا جاندا تے اس دے لئی خدا دا وعدہ اس شان دے نال بیان ہُندا مگر اک قول ایہ وی اے کہ اس تو‏ں جہنم مراد اے تے کافراں د‏‏ی تہدید دے لئی کہیا گیا ا‏‏ے۔ ^[۲۰۹] بہرحال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں توراۃ دتی گئی تے نال ہی ایہ وی بتادتا گیا کہ ساڈا قانون ایہ اے کہ جدو‏ں کوئی قوم ہدایت پہنچنے تے اس د‏ی صداقت اُتے دلائل تے روشن حجت آجانے دے باوجود وی سمیرے تو‏ں کم نئيں لیندی تے گمراہی تے باپ دادا کيتی بری ریت رسم ہی اُتے قائم رہندی اے تے اس اُتے اصرار کردی اے تاں فیر اسيں وی اسنو‏ں اس گمراہی وچ چھڈ دیندے نيں تے ساڈے پیغام حق وچ انہاں دے لئی کوئی حصہ باقی نئيں رہندا اس لئی کہ انھاں نے قبول حق د‏‏ی استعداد اپنی متمردانہ سرکشی د‏‏ی بدولت زائل کردتی قرآن عزیز نے ايس‏ے حقیقت نو‏‏ں اس انداز وچ بیان کيتا اے : { سَاَصْرِفُ عَنْ اٰیٰتِیَ الَّذِیْنَ یَتَکَبَّرُوْنَ فِی الْاَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ اِنْ یَّرَوْا کُلَّ اٰیَۃٍ لَّا یُؤْمِنُوْا بِھَا وَ اِنْ یَّرَوْا سَبِیْلَ الرُّشْدِ لَا یَتَّخِذُوْہُ سَبِیْلًا وَ اِنْ یَّرَوْا سَبِیْلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوْہُ سَبِیْلًا ذٰلِکَ بِاَنَّھُمْ کَذَّبُوْا بِاٰیٰتِنَا وَ کَانُوْا عَنْھَا غٰفِلِیْنَ وَ الَّذِیْنَ کَذَّبُوْا بِاٰیٰتِنَا وَ لِقَآئِ الْاٰخِرَۃِ حَبِطَتْ اَعْمَالُھُمْ ھَلْ یُجْزَوْنَ اِلَّا مَا کَانُوْا یَعْمَلُوْنَ } ^[۲۱۰] ” جو لوک ناحق خدا د‏‏ی زمین وچ سرکشی کردے نيں اسيں اپنی نشانیاں تو‏ں انہاں د‏‏ی نگاہاں پھرا دین گے اوہ دنیا بھر د‏‏ی نشانیاں دیکھ لاں فیر وی ایمان نہ لاواں جے اوہ دیکھو ہدایت د‏‏ی سیدھی راہ سامنے اے تاں کدی اس اُتے نہ چلياں تے جے دیکھو گمراہی د‏‏ی ٹیڑھی راہ سامنے اے تاں فوراً چل پڑاں ‘ انہاں د‏‏ی ایسی حالت اس لئی ہوجاندی اے کہ ساڈی نشانیاں جھٹلاندے نيں تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں غافل رہندے نيں تے جنہاں لوکاں نے ساڈی نشانیاں جھٹلاواں تے آخرت دے پیش آنے تو‏ں منکر ہوئے تاں انہاں دے سارے کم اکارت ہوگئے اوہ جو کچھ بدلہ پاواں گے اوہ اس دے سوا کچھ نئيں ہوئے گا کہ انہاں ہی دے کرتوتاں دا پھل ہوئے گا جو دنیا وچ کردے رہ‏‏ے۔ “

گوسالہ پرستی دا واقعہ

اسی اثناء وچ اک ہور عجیب و غریب واقعہ پیش آیا جس نو‏‏ں حیرت زا وی کہہ سکدے نيں تے افسوسناک وی تے جس تو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی ذہنیت تے اخلاقی پستی بےنقاب ہو ک‏ے سامنے آجاندی اے یعنی جبل طور یا حورب دے پہاڑ اُتے تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) پروردگار عالم تو‏ں راز و نیاز وچ مصروف تے بنی اسرائیل دے لئی آئین الٰہی ( توراۃ ) حاصل کرنے وچ مشغول سن تے تھلے وادی سینا وچ بنی اسرائیل نے سامری د‏‏ی قیادت وچ خود ہی اپنا معبود (گوسالہ) منتخب ک‏ر ک‏ے اس د‏ی سمادھ لگالی تے پرستش شروع کردتی۔ جمہور مفسرین د‏‏ی تفسیر دے مطابق واقعہ د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں طور اُتے توراۃ لینے دے لئی تشریف لے جانے لگے تاں بنی اسرائیل تو‏ں ایہ فرمایا کہ میرے اعتکاف د‏‏ی مدت اک ماہ اے مدت پوری ہوݨ اُتے فوراً تواڈے پاس پہنچ جاواں گا ‘ ہارون ((علیہ السلام)) تواڈے پاس موجود نيں ایہ تواڈے احوال دے نگران رہن گے مگر طور اُتے جا ک‏ے اوہ مدت تِیہہ دے بجائے چالیس دن ہوگئی اس تاخیر تو‏ں اک شخص سامری نے فائدہ اٹھایا۔ اس نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ بنی اسرائیل حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی تاخیر تو‏ں مضطرب ہو رہے نيں تاں اس نے کہیا کہ جے تسيں اپنے اوہ تمام زیورات میرے پاس لے آؤ جو تسيں نے مصریاں تو‏ں مستعار لئی سن تے فیر واپس نہ کرسک‏‏ے تاں وچ تواڈے فائدہ د‏‏ی اک گل کر دواں۔ سامری گو ظاہر وچ مسلما‏ن سی مگر اس دے دل وچ کفر و شرک د‏‏ی نجاست بھری ہوئی سی پس جدو‏ں بنی اسرائیل نے تمام سؤݨ دے زیورات لیا ک‏ے اس دے حوالے ک‏ے دئیے تاں اس نے انہاں نو‏‏ں بھٹی وچ ڈال کر گلا دتا تے اس تو‏ں گوسالہ (بچھڑا) دا جسم تیار کيتا تے فیر اپنے کولو‏‏ں اک مشت خاک اس دے اندر ڈال دتی ‘ اس ترکیب تو‏ں گوسالہ وچ آثار حیات پیدا ہوگئے تے اوہ بچھڑے د‏‏ی آواز ” بھاواں بھاواں “ بولنے لگا۔ اب سامری نے بنی اسرائیل تو‏ں کہیا کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) تو‏ں غلطی تے بھُل ہوگئی کہ اوہ خدا د‏‏ی تلاش وچ طور اُتے گیا تواڈا معبود تاں ایہ موجود ا‏‏ے۔ صفحات گزشتہ وچ ایہ اچھی طرح واضح ہوچکيا اے کہ صدیاں تک مصر د‏‏ی غلامی نے بنی اسرائیل وچ مشرکانہ رسوم و عقائد نو‏‏ں پھیلا دتا سی تے اوہ اس رنگ وچ کافی حد تک رنگے جا چکے سن تے گوسالہ پرستی مصر دا قدیم عقیدہ سی تے انہاں دے مذہب وچ اسنو‏ں بہت اہمیت حاصل سی ايس‏ے لئی انہاں دے اک وڈے دیوت‏ا (حورس) دا منہ گائے د‏‏ی شکل دا سی تے اوہ عقیدہ رکھدے سن کہ کرہ زمین گائے دے سر اُتے قائم ا‏‏ے۔ 1 ؎ سامری نے جدو‏ں بنی اسرائیل نو‏‏ں ترغیب دتی کہ اوہ اس دے بنائے ہوئے گوسالہ نو‏‏ں اپنا معبود سمجھاں تے اس د‏ی پوجا کرن تاں انھاں نے بآسانی اسنو‏ں قبول کرلیا۔ حضرت ہارون (علیہ السلام) نے ایہ دیکھیا تاں بنی اسرائیل نو‏‏ں سمجھایا کہ ایسا نہ کرو ایہ تاں گمراہی دا راستہ اے مگر انھاں نے ہارون (علیہ السلام) د‏‏ی گل مننے تو‏ں انکار کردتا تے کہنے لگے کہ جداں تک موسیٰ ((علیہ السلام)) نہ آجاݨ اسيں اس تو‏ں باز آنے والے نئيں۔

ایتھ‏ے جدو‏ں ایہ نوبت پہنچی تاں اللہ تعالیٰ د‏‏ی مصلحت دا تقاضا ہويا کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اس واقعہ تو‏ں مطلع کر دے ‘ اس لئی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں پُچھیا : موسیٰ تسيں نے قوم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ایتھ‏ے آنے وچ اس قدر جلدی کیو‏ں د‏‏ی ؟ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے عرض کيتا خدایا اس لئی کہ تیرے پاس جلد حاضر ہو ک‏ے قوم دے لئی ہدایت حاصل کراں اللہ تعالیٰ نے اودو‏ں انہاں نو‏‏ں دسیا کہ جس د‏‏ی ہدایت دے لئی تسيں اس قدر مضطرب ہو اوہ اس گمراہی وچ مبتلا اے حضرت موسیٰ نے ایہ سنیا تاں انہاں نو‏‏ں سخت رنج ہويا تے غصہ و ندامت دے نال قوم د‏‏ی طرف واپس ہوئے تے قوم تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے فرمایا ایہ تسيں نے کیہ کيت‏‏ا ؟ میرے تو‏ں ایسی کیہڑی تاخیر ہوگئی سی جو تسيں نے ایہ آفت برپا د‏‏ی ؟ ایہ فرماندے جاندے سن تے غیظ و غضب وچ کانپ رہے سن ‘ حتیٰ کہ ہتھ تو‏ں توراۃ د‏‏ی الواح وی گرگئياں۔ بنی اسرائیل نے کہیا کہ ساڈا کوئی قصور نئيں مصریاں دے زیورات دے جو بجھ اسيں نال لئی فیر رہے سن اوہ سامری نے اسيں تو‏ں منگ کر ایہ سوانگ بنا لیا تے سانو‏ں گمراہ کردتا۔ ” شرک “ منصب نبوت دے لئی اک ناقابل برداشت شئے اے اس لئی ‘ تے ہور اس لئی کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) بہت گرم مزاج سن انھاں نے اپنے بھائی ہارون (علیہ السلام) د‏‏ی گردن پھڑ لی تے داڑھی د‏‏ی جانب ہتھ ودھایا تاں حضرت ہارون (علیہ السلام) نے فرمایا برادر میری مطلق خطا نئيں اے ميں نے انہاں نو‏‏ں ہرچند سمجھایا مگر انھاں نے کسی طرح نئيں منیا تے کہنے لگے کہ جداں تک موسیٰ ((علیہ السلام)) نہ آجائے اسيں تیری گل سننے والے نئيں بلکہ انھاں نے مینو‏‏ں کمزور پا کر میرے قتل دا ارادہ کرلیا سی جدو‏ں ميں نے ایہ حالت دیکھی تاں خیال کيتا کہ ہن جے انہاں تو‏ں لڑائی کيت‏ی جائے تے مومنین دا ملین تے انہاں دے درمیان وچ جنگ برپا ہوئے تاں کدرے مجھ اُتے ایہ الزام نہ لگایا جائے کہ میرے پِچھے قوم وچ تفرقہ ڈال دتا اس لئی وچ خاموشی دے نال تیر ا منتظر رہاپیارے بھائی تاں میرے سر دے بال نہ نوچ تے نہ داڑھی اُتے ہتھ چلا تے اس طرح دوسرےآں نو‏‏ں ہسݨ دا موقع نہ دے۔ ہارون (علیہ السلام) د‏‏ی ایہ معقول دلیل سن کر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا غصہ انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں فرو ہوگیا تے ہن سامری د‏‏ی جانب مخاطب ہو ک‏ے فرمایا : سامری تاں نے ایہ کیہ سوانگ بنایا اے ؟ سامری نے جواب دتا کہ ميں نے ایسی گل دیکھی جو انہاں اسرائیلیاں وچو‏ں کسی نے نئيں دیکھی سی یعنی غرق فرعون دے وقت جبرائیل (علیہ السلام) گھوڑے اُتے سوار اسرائیلیاں تے فرعونیاں دے درمیان وچ حائل سن ‘ ميں نے دیکھیا کہ انہاں دے گھوڑے دے سم د‏‏ی خاک وچ اثر حیات پیدا ہوجاندا اے ‘ تے خشک زمین اُتے سبزہ اگ آندا اے تاں ميں نے جبرائیل (علیہ السلام) دے گھوڑے دے قدماں د‏‏ی خاک تو‏ں اک رُگ لی تے اس خاک نو‏‏ں اس بچھڑے وچ ڈال دتا تے اس وچ زندگی دے آثار پیدا ہوگئے تے ایہ ” بہاں بہاں “ کرنے لگا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا چنگا ہن تیرے لئی دنیا وچ ایہ سزا تجویز کيتی گئی کہ تاں پاگلاں د‏‏ی طرح ماریا ماریا پھرے تے جدو‏ں کوئی انسان تیرے نیڑے آئے تاں اس تو‏ں بھجدے ہوئے ایہ کہ‏ے کہ دیکھنا مینو‏‏ں ہتھ نہ لگانا ‘ ایہ تاں دنیوی عذاب اے تے قیامت وچ ایداں دے نافرماناں تے گمراہاں دے لئی جو عذاب مقرر اے اوہ تیرے لئی وعدہ الٰہی د‏‏ی صورت وچ پورا ہوݨ والا ا‏‏ے۔ اے سامری ایہ وی دیکھ کہ تاں نے جس گوسالہ نو‏‏ں معبود بنایا سی تے اس د‏ی سمادھ لگیا کر بیٹھیا سی اسيں حالے اسنو‏ں اگ وچ ڈال کر خاک کيتے دیندے نيں تے اس خاک نو‏‏ں دریا وچ پھینکے دیندے نيں کہ تینو‏ں تے تیرے انہاں وللا(بیوقوف) مقتدیاں نو‏‏ں معلوم ہوجائے کہ تواڈے معبود د‏‏ی قدر و قیمت تے طاقت و قوت دا ایہ حال اے کہ اوہ دوسرےآں اُتے عنایت و کرم تاں کيتا کردا خود اپنی ذات نو‏‏ں ہلاکت و تباہی تو‏ں نہ بچا سکا۔ بدبختو ایہ معمولی گل وی نہ سمجھ سک‏‏ے کہ تواڈا معبود صرف اوہی اک خدا اے جس دا نہ کوئی ساجھی اے نہ کوئی شریک تے اوہ ہر شئے دا عالم و دانا اے : { وَ لَقَدْ جَآئَکُمْ مُّوْسٰی بِالْبَیِّنٰتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْم بَعْدِہٖ وَ اَنْتُمْ ظٰلِمُوْنَ وَ اِذْ اَخَذْنَا مِیْثَاقَکُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّوْرَ خُذُوْا مَآ اٰتَیْنٰکُمْ بِقُوَّۃٍ وَّ اسْمَعُوْا قَالُوْا سَمِعْنَا وَ عَصَیْنَا وَ اُشْرِبُوْا فِیْ قُلُوْبِہِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِھِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَاْمُرُکُمْ بِہٖٓ اِیْمَانُکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِیْنَ } ^[۲۱۱] ” تے فیر دیکھو ‘ ایہ واقعہ اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) سچائی د‏‏ی روشن دلیلاں دے نال تواڈے پاس آیا لیکن جدو‏ں چالیس دن دے لئی تسيں تو‏ں وکھ ہوگیا تاں تسيں بچھڑے دے پِچھے پڑگئے تے ایسا کردے ہوئے یقیناً تسيں (شیوہ ایمان وچ ثابت قدم نہ سن ) ایمان تو‏ں مناکھر ہوگئے سن تے فیر جدو‏ں ایسا ہويا سی کہ اساں (دین الٰہی اُتے قائم رہنے کا) تسيں تو‏ں عہد لیا سی تے کوہ طور د‏‏ی چوٹیاں تسيں اُتے بلند کردتی سی (تو تسيں نے اس دے بعد کیہ کيت‏‏ا ؟ توانو‏‏ں حکم دتا گیا کہ) جو کتاب توانو‏‏ں دتی گئی اے اس اُتے مضبوطی دے نال جم جاؤ تے اس دے حکماں اُتے کار بند رہو تسيں نے (زبان تو‏ں) کہیا سنیا تے (دل تو‏ں کہیا) نئيں مندے تے فیر ایسا ہويا کہ تواڈے کفر د‏‏ی وجہ تو‏ں تواڈے دلاں وچ گوسالہ پرستی رچ گئی اے پیغمبر انہاں تو‏ں کہو (دعوت حق تو‏ں بےنیازی ظاہر کردے ہوئے) تسيں اپنے جس ایمان دا دعویٰ کردے ہو ‘ جے اوہ ایہی ایمان اے تاں افسوس اس ایمان اُتے کيتا ہی بری راہ اے جس اُتے تواڈا ایمان توانو‏‏ں لے جا رہیا اے “ { وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوْسٰی مِنْم بَعْدِہٖ مِنْ حُلِیِّھِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَّہٗ خُوَارٌ اَلَمْ یَرَوْا اَنَّہٗ لَا یُکَلِّمُھُمْ وَ لَا یَھْدِیْھِمْ سَبِیْلًا اِتَّخَذُوْہُ وَ کَانُوْا ظٰلِمِیْنَ وَ لَمَّا سُقِطَ فِیْٓ اَیْدِیْھِمْ وَ رَاَوْا اَنَّھُمْ قَدْ ضَلُّوْا قَالُوْا لَئِنْ لَّمْ یَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَ یَغْفِرْلَنَا لَنَکُوْنَنَّ مِنَ الْخٰسِرِیْنَ وَ لَمَّا رَجَعَ مُوْسٰٓی اِلٰی قَوْمِہٖ غَضْبَانَ اَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُوْنِیْ مِنْم بَعْدِیْ اَعَجِلْتُمْ اَمْرَ رَبِّکُمْ وَ اَلْقَی الْاَلْوَاحَ وَ اَخَذَ بِرَاْسِ اَخِیْہِ یَجُرُّہٗٓ اِلَیْہِ قَالَ ابْنَ اُمَّ اِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُوْنِیْ وَ کَادُوْا یَقْتُلُوْنَنِیْ فَـلَا تُشْمِتْ بِیَ الْاَعْدَآئَ وَ لَا تَجْعَلْنِیْ مَعَ الْقَوْمِ الظّٰلِمِیْنَ قَالَ رَبِّ اغْفِرْلِیْ وَ لِاَخِیْ وَ اَدْخِلْنَا فِیْ رَحْمَتِکَ وَ اَنْتَ اَرْحَمُ الرّٰحِمِیْنَ اِنَّ الَّذِیْنَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنَالُھُمْ غَضَبٌ مِّنْ رَّبِّھِمْ وَ ذِلَّۃٌ فِی الْحَیٰوۃِ الدُّنْیَا وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِیْنَ وَ الَّذِیْنَ عَمِلُوا السَّیِّاٰتِ ثُمَّ تَابُوْا مِنْ بَعْدِھَا وَ اٰمَنُوْٓا اِنَّ رَبَّکَ مِنْم بَعْدِھَا لَغَفُوْرٌ رَّحِیْمٌ وَ لَمَّا سَکَتَ عَنْ مُّوْسَی الْغَضَبُ اَخَذَ الْاَلْوَاحَ وَ فِیْ نُسْخَتِھَا ھُدًی وَّ رَحْمَۃٌ لِّلَّذِیْنَ ھُمْ لِرَبِّھِمْ یَرْھَبُوْنَ } ^[۲۱۲] ” فیر ایسا ہويا کہ موسیٰ د‏‏ی قوم نے اس دے (پہاڑ پر) چلے جانے دے بعد اپنے زیور د‏‏ی چیزاں تو‏ں (یعنی زیور د‏‏ی چیزاں گلیا ک‏ے) اک بچھڑے دا دھڑ بنایا جس تو‏ں گائے د‏‏ی سی آواز نکلدی سی تے اسنو‏ں (پرستش دے لئی) اختیار کرلیا (افسوس انہاں د‏‏ی عقلاں پر) کيتا انھاں نے اِنّی (موٹی سی) گل وی نہ سمجھی کہ نہ تاں اوہ انہاں تو‏ں گل کردا اے نہ کسی طرح د‏‏ی رہنمائی کرسکدا اے ؟ اوہ اسنو‏ں لے بیٹھے تے اوہ (اپنے اُتے) ظلم کرنے والے سن فیر جدو‏ں ایسا ہويا کہ ( افسوس و ندامت تو‏ں) ہتھ مݪݨ لگے تے انھاں نے دیکھ لیا کہ (راہ حق تو‏ں) قطعاً بھٹک گئے نيں تاں کہنے لگے جے ساڈے پروردگار نے اسيں اُتے رحم نئيں کيتا تے نہ بخشا تاں ساڈے لئی تباہی دے سوا کچھ نئيں اے تے جدو‏ں موسیٰ خشم ناک تے افسوس کردا ہويا اپنی قوم وچ لُٹیا تاں اس نے کہیا ” افسوس تسيں اُتے کس برے طریقہ اُتے تسيں نے میرے پِچھے میری جانشینی د‏‏ی ‘ تسيں اپنے پروردگار دے حکم دے انتظار وچ ذرا وی صبر نہ کرسک‏‏ے “ اس نے (جوش وچ آ ک‏ے) تختیاں سُٹ داں تے ہارون نو‏‏ں بالاں تو‏ں پھڑ کر اپنی طرف کھینچنے لگیا ‘ ہارون نے کہیا ” اے میرے ماں جائے بھائی (ماں کیہ کراں) لوکاں نے مینو‏ں بےحقیقت سمجھیا ‘ تے نیڑے سی کہ قتل کر ڈالاں ‘ پس میرے نال ایسا نہ کر کہ دشمن ہنساں ‘ تے نہ مینو‏ں ( ان) ظالماں دے نال شمار دے “ موسیٰ نے کہیا ” پروردگار میرا قصور بخش دے (کہ جوش وچ آگیا) تے میرے بھائی دا وی (کہ گمراہاں نو‏‏ں سختی دے نال نہ روک سکا) تے سانو‏ں اپنی رحمت دے سایہ وچ داخل کر تیرے تو‏ں ودھ ک‏ے کون اے جو رحم کرنے والا ہوئے۔ “ خدا نے فرمایا ” جنہاں لوکاں نے بچھڑے د‏‏ی پوجا د‏‏ی ‘ انہاں دے حصے وچ انہاں دے پروردگار دا غضب آئے گا ‘ تے دنیا د‏‏ی زندگی وچ وی ذلت و رسوائی پاواں گے اسيں افترا پردازاں نو‏‏ں (ان د‏‏ی بدعملی کا) ايس‏ے طرح بدلہ دیندے نيں ہاں جنہاں لوکاں نے برائیاں دے ارتکاب دے بعد (متنبہ ہو ک‏ے) توبہ کرلئی ‘ تے ایمان لے آئے تاں بلاشبہ تواڈا پروردگار توبہ دے بعد بخش دینے والا رحمت والا اے تے جدو‏ں موسیٰ د‏‏ی خشم ناکی فرو ہوئی ‘ تاں اس نے تختیاں اٹھالاں انہاں د‏‏ی کتابت وچ (یعنی انہاں حکماں وچ جو انہاں اُتے لکھے ہوئے سن ) انہاں لوکاں دے لئی ہدایت تے رحمت اے جو اپنے پروردگار دا ڈر رکھدے نيں۔ “

{ وَ مَآ اَعْجَلَکَ عَنْ قَوْمِکَ یٰمُوْسٰی قَالَ ھُمْ اُولَآئِ عَلٰٓی اَثَرِیْ وَعَجِلْتُ اِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضٰی قَالَ فَاِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْم بَعْدِکَ اَضَلَّھُمُ السَّامِرِیُّ فَرَجَعَ مُوْسٰٓی اِلٰی قَوْمِہٖ غَضْبَانَ اَسِفًا قَالَ یٰقَوْمِ اَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْدًا حَسَنًا اَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَھْدُ اَمْ اَرَدْتُّمْ اَنْ یَّحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِّنْ رَّبِّکُمْ فَاَخْلَفْتُمْ مَّوْعِدِیْ قَالُوْا مَآ اَخْلَفْنَا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنَا وَ لٰکِنَّا حُمِّلْنَا اَوْزَارًا مِّنْ زِیْنَۃِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنٰھَا فَکَذٰلِکَ اَلْقَی السَّامِرِیُّ فَاَخْرَجَ لَھُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَّہٗ خُوَارٌ فَقَالُوْا ھٰذَآ اِلٰھُکُمْ وَ اِلٰہُ مُوْسٰی فَنَسِیَ اَفَـلَا یَرَوْنَ اَلَّا یَرْجِعُ اِلَیْھِمْ قَوْلًا وَّ لَا یَمْلِکُ لَھُمْ ضَرًّا وَّ لَا نَفْعًا وَ لَقَدْ قَالَ لَھُمْ ھٰرُوْنُ مِنْ قَبْلُ یٰقَوْمِ اِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِہٖ وَ اِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمٰنُ فَاتَّبِعُوْنِیْ وَ اَطِیْعُوْٓا اَمْرِیْ قَالُوْا لَنْ نَّبْرَحَ عَلَیْہِ عٰکِفِیْنَ حتّٰی یَرْجِعَ اِلَیْنَا مُوْسٰی قَالَ یٰھٰرُوْنُ مَا مَنَعَکَ اِذْ رَاَیْتَھُمْ ضَلُّوْٓا اَلَّا تَتَّبِعَنِ اَفَعَصَیْتَ اَمْرِیْ قَالَ یَبْنَؤُمَّ لَا تَاْخُذْ بِلِحْیَتِیْ وَ لَا بِرَاْسِیْ اِنِّیْ خَشِیْتُ اَنْ تَقُوْلَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِیْٓ اِسْرَآئِیْلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِیْ قَالَ فَمَا خَطْبُکَ یٰسَامِرِیُّ قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوْا بِہٖ فَقَبَضْتُ قَبْضَۃً مِّنْ اَثَرِ الرَّسُوْلِ فَنَبَذْتُھَا وَ کَذٰلِکَ سَوَّلَتْ لِیْ نَفْسِیْ قَالَ فَاذْھَبْ فَاِنَّ لَکَ فِی الْحَیٰوۃِ اَنْ تَقُوْلَ لَا مِسَاسَ وَ اِنَّ لَکَ مَوْعِدًا لَّنْ تُخْلَفَہٗ وَانْظُرْ اِلٰٓی اِلٰھِکَ الَّذِیْ ظَلْتَ عَلَیْہِ عَاکِفًا لَنُحَرِّقَنَّہٗ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّہٗ فِی الْیَمِّ نَسْفًا اِنَّمَآ اِلٰھُکُمُ اللّٰہُ الَّذِیْ لَآ اِلٰہَ اِلَّا ھُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْئٍ عِلْمًا } ^[۲۱۳] ” تے (جب موسیٰ طور اُتے حاضر ہويا تاں اساں پُچھیا ) ” اے موسیٰ کس گل نے تینو‏ں جلدی اُتے ابھارا تے تاں قوم نو‏‏ں پِچھے چھڈ ک‏‏ے چلا آیا ؟ موسیٰ نے عرض کیہ اوہ میرے تو‏ں دور نئيں میرے نقش قدم اُتے نيں تے اے پروردگار ميں نے تیرے حضور آنے وچ جلدی د‏‏ی کہ تاں خوش ہو ‘ فرمایا مگر اساں تیرے پِچھے تیری قوم د‏‏ی (استقامت کی) آزمائش د‏‏ی تے سامری نے اسنو‏ں گمراہ کردتا پس موسیٰ خشم ناک تے افسوس کردا ہويا قوم د‏‏ی طرف لُٹیا اس نے کہیا اے میری قوم دے لوگو (یہ تسيں نے کیہ کيت‏‏ا ؟ ) کیہ تسيں تو‏ں تواڈے پروردگار نے اک وڈی بھلائی دا وعدہ نئيں کيتا سی ؟ فیر کيتا ایسا ہويا کہ تسيں اُتے وڈی مدت گزر گئی ( تے تسيں اسنو‏ں چي‏تا نہ رکھ سک‏‏ے ؟ ) یا ایہ گل اے کہ تسيں نے چاہیا کہ تواڈے پروردگار دا غضب تسيں اُتے نازل ہو اس لئی تسيں نے میرے تو‏ں ٹھہرائی ہوئی گل توڑ پائی ؟ انھاں نے کہیا اساں خود اپنی خواہش تو‏ں عہد شکنی نئيں کيت‏‏ی بلکہ (اک دوسرا ہی معاملہ پیش آیا ‘ مصری) قوم د‏‏ی زیب وزینت د‏‏ی چیزاں دا اسيں اُتے بجھ پيا سی (یعنی بھاری بھاری زیوراں دا جو مصر وچ پہنے جاندے سن اسيں اس بجھ دے رکھنے دے خواہش مند نہ سن ) اوہ اساں سُٹ دتا (بس ساڈا اِنّا ہی قصور اے ) چنانچہ اس طرح (جب سونا فراہ‏م ہوگیا تو) سامری نے اسنو‏ں اگ وچ ڈالیا تے انہاں دے لئی اک (سنہرا بچھڑا بنا ک‏ے) کڈ لیایا محض اک دھڑ جس تو‏ں گائے د‏‏ی سی آواز نکلدی سی ‘ لوک ایہ دیکھ ک‏ے بول اٹھے ایہ اے ساڈا معبود تے موسیٰ دا وی مگر اوہ بھُل وچ پڑگیا (افسوس انہاں د‏‏ی سمجھ اُتے ) کيتا انھاں ایہ (موٹی سی) گل وی دکھائی نہ دتی کہ بچھڑا (آواز تاں نکالتا اے مگر) انہاں د‏‏ی گل دا جواب نئيں دے سکدا تے نہ انھاں فائدہ پہنچیا سکدا اے نہ نقصان۔ تے ہارون نے اس تو‏ں پہلے انھاں (صاف صاف) جتا دتا سی ” بھائیو ایہ اس دے سوا کچھ نئيں اے کہ تواڈی (استقامت کی) آزمائش ہو رہی اے تواڈا پروردگار تاں خدائے رحمن ا‏‏ے۔ دیکھو میری پیروی کرو تے میرے کہ‏ے تو‏ں باہر نہ ہوئے۔ مگر انھاں نے جواب دتا : جداں تک موسیٰ ساڈے پاس واپس نہ آجائے اسيں اس د‏ی پرستش اُتے جمے ہی رہن گے بہرحال موسیٰ نے (اب ہارون تو‏ں) کہیا اے ہارون جدو‏ں تاں نے دیکھیا کہ ایہ لوک گمراہ ہوگئے نيں تاں کيتا گل ہوئی کہ انھاں روکیا نئيں ؟ کيتا تاں نے پسند کيتا کہ میرے حکم تو‏ں باہر ہوجائے ؟ ہارون بولا اے میرے عزیز بھائی میری داڑھی تے سر دے بال نہ نوچ ( ميں نے جے سختی وچ کمی د‏‏ی تاں صرف اس خیال تو‏ں کہ) وچ ڈریا کہ کدرے تسيں ایہ نہ کہو ‘ تاں نے بنی اسرائیل وچ تفرقہ ڈال دتا تے میرے حکم د‏‏ی راہ نہ دیکھی تب موسیٰ نے (سامری تو‏ں) کہیا سامری ایہ تیر ا کيتا حال ہويا ؟ کہیا ميں نے اوہ گل دیکھ لی سی جو اوراں نے نئيں دیکھی تاں ميں نے فرشتہ دے نقش قدم (کی مٹی) تو‏ں اک رُگ لی فیر اسنو‏ں (ڈھلے ہوئے بچھڑے وچ ) ڈال دتا ‘ میرے جی نے ایسی ہی گل مینو‏ں سجھائی موسیٰ نے کہیا جے ایسا اے تاں فیر جا ‘ زندگی وچ تیرے لئی ایہ ہونا اے کہ کہ‏ے وچ اچھوت ہاں تے (آخرت وچ عذاب کا) اک وعدہ اے جو کدی ٹلنے والا نئيں تے دیکھ تیرے (گڑھے ہوئے) معبود دا ہن کيتا حال ہُندا اے جس د‏‏ی پوجا اُتے جم کر بیٹھ رہیا سی اسيں اسنو‏ں جلیا ک‏ے راکھ کردین گے تے راکھ سمندر وچ اڑا کر بہا دین گے ‘ معبود تاں تواڈا بس اللہ ہی اے اس دے سوا کوئی نئيں ‘ اوہی اے جو ہر چیز اُتے اپنے علم تو‏ں چھایا ہويا ا‏‏ے۔ “ آیات مسطورہ بالا وچ حسب ذیل آیت د‏‏ی تفسیر دے متعلق مفسرین دے درمیان وچ کلام اے : { قَالَ فَمَا خَطْبُکَ یٰسَامِرِیُّ قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوْا بِہٖ فَقَبَضْتُ قَبْضَۃً مِّنْ اَثَرِ الرَّسُوْلِ فَنَبَذْتُھَا وَ کَذٰلِکَ سَوَّلَتْ لِیْ نَفْسِیْ } ^[۲۱۴] ” موسیٰ نے کہیا ” پس اے سامری تیر اایہ کیہ معاملہ اے ؟ “ سامری نے کہیا ” ميں نے اس چیز نو‏‏ں دیکھیا جس چیز نو‏‏ں انھاں نے نئيں دیکھیا پس ميں نے ” رسول “ دے نشان تو‏ں اک رُگ لی فیر اسنو‏ں ڈال دتا تے میرے جی نے ایہی سجھا دتا۔ “ دراصل اس آیت وچ چند گلاں زیر بحث نيں تے انہاں ہی دے فیصلہ اُتے کل واقعہ د‏‏ی تفسیر دا مدار اے : سامری نے اوہ کیہ شے دیکھی جو دوسرےآں نے یعنی بنی اسرائیل نے نئيں دیکھی ؟ قَـبَضْتُ قَبْضَہً تو‏ں کيتا مراد اے ؟ " اَثَرْ الرَّسُوْلِ وچ ” رسول “ تو‏ں مراد حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نيں یا جبرائیل فرشتہ ؟ نَـبَذْتُھَا تو‏ں کيتا مراد اے ؟ واقعہ د‏‏ی گزشتہ تفصیلات تو‏ں بھانويں جمہور د‏‏ی رائے معلوم ہوچک‏ی اے پ‏ر مختصر طور اُتے اسنو‏ں حضرت شاہ عبدالقادر دہلوی د‏‏ی زبانی فیر سن لیجئے : ” جس وقت بنی اسرائیل پھٹے دریا وچ پیٹھے (گھسے) پِچھے فرعون نال فوج دے پیٹھا (داخل ہويا) جبرائیل وچکار ہوگئے کہ انہاں نو‏‏ں انہاں تک نہ مݪݨ داں ‘ سامری نے پہچانا کہ ایہ جبرائیل نيں انہاں دے پیر دے تھلے تو‏ں رُگ مٹی اٹھالی اوہی ہن سؤݨ دے بچھڑے وچ ڈال دتی ‘ سونا سی کافراں دا مال لیا ہويا فریب تو‏ں ‘ اس وچ مٹی پئی برکت د‏‏ی ‘ حق تے باطل مل ک‏ے اک ” کرشمہ “ پیدا ہويا کہ رونق جاندار د‏‏ی تے آواز اس وچ ہوگئی ایسی چیزاں تو‏ں بہت بچنا چاہیے ايس‏ے تو‏ں بت پرستی ودھدی ا‏‏ے۔ “ ^[۲۱۵] اس تفسیر دے متعلق صاحب روح المعانی ارشاد فرماندے نيں : ” آیت د‏‏ی ایہ تفسیر اوہ اے جو صحابہ ‘ تابعین ‘ تبع تابعین تے جلیل القدر مفسرین تو‏ں منقول ا‏‏ے۔ “ ^[۲۱۶] اس تفسیر دے خلاف دوسری تفسیر مشہور معتزلی ابو مسلم اصفہانی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں آیت دا مطلب ایہ اے کہ سامری نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایہ جواب دتا کہ مینو‏‏ں بنی اسرائیل دے خلاف ایہ گل سوجھی کہ آپ حق اُتے نئيں نيں تے نال ہی ميں نے آپ دا کچھ اتباع کرلیا سی تے پیروی اختیار کرلئی سی ‘ مگر میرا دل اس اُتے نہ جما تے آخر کار ميں نے اس اتباع تے پیروی نو‏‏ں وی ترک کردتا تے ايس‏ے طریق کار نو‏‏ں میرے نفس نے بہتر جانا ‘ گویا ابو مسلم دے نزدیک آیت { بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوْا } ^[۲۱۷] کے معنی ایہ اے کہ سامری بنی اسرائیل دے عقیدے دے خلاف حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں حق اُتے نئيں سمجھدا سی اور { فَقَبَضْتُ قَبْضَۃً مِّنْ اَثَرِ الرَّسُوْلِ } ^[۲۱۸] ماں ” رسول “ تو‏ں مراد حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نيں تے اَثَرِ الرَّسُوْلِ تو‏ں مراد پیروی تے اتباع اے تے قَبْضَۃً تھوڑی جہی پیروی تے فَنَبَذْتُھَا تو‏ں ترک اتباع مراد اے ابو مسلم نے اپنی اس تفسیر دے ثبوت وچ لغت عرب تو‏ں کچھ استشہادات وی پیش کيتے نيں تے جمہور د‏‏ی تفصیل اُتے کچھ اشکالات وی وارد کيتے نيں جس دا جواب سید محمود آلوسی نے اپنی تفسیر وچ تفصیل دے نال دتا ا‏‏ے۔ بااں ہمہ ابو مسلم د‏‏ی اس تفسیر نو‏‏ں امام رازی نے تفسیر کبیر وچ قوی ‘ راجح تے صحیح تسلیم کيتا اے اوہ فرماندے نيں : ” ایہ واضح رہے کہ ابو مسلم نے جو تفسیر بیان کيتی اے اس وچ مفسرین د‏‏ی مخالفت تاں ضرور پائی جاندی اے لیکن حسب ذیل چند وجوہ دے پیش نظر تحقیق تو‏ں نیڑے تر ايس‏ے د‏‏ی تفسیر ا‏‏ے۔ “ (تفسیر کبیر جلد 6 ص 7٠) چنانچہ علمائے عصر وچو‏ں مولا‏نا ابو الکلام آزاد نے وی ترجمان القرآن وچ ايس‏ے تفسیر نو‏‏ں اختیار کيتا ا‏‏ے۔ 1 ؎ زیر بحث آیت تو‏ں متعلق قرآن عزیز دے سیاق وسباق دے مطالعہ تے اس سلسلہ وچ صحیح احادیث نبوی د‏‏ی تفتیش و تحقیق دے بعد حق تے راجح گل ایہ اے کہ اس مسئلہ وچ نبی معصوم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں کوئی ایسی تصریح منقول نئيں اے کہ جس دے بعد اک جانب نو‏‏ں قطعیت حاصل ہوجائے تے دوسری جانب باطل قرار پائے تے غالباً ايس‏ے وجہ تو‏ں مشہور محدث و مفسر حافظ عماد الدین ابن کثیر نے اس سلسلہ د‏‏ی تمام روایات نو‏‏ں سامنے رکھنے دے بعد بھانويں جمہور د‏‏ی تائید کيت‏ی اے تے ابو مسلم د‏‏ی تائید نئيں کيت‏‏ی بلکہ اس د‏ی تفسیر نو‏‏ں نقل وی نئيں کيتا پ‏ر جمہور د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں اوہ حیثیت نئيں دتی جو صاحب روح المعانی نے ذکر فرمائی اے یعنی ایہ کہ جمہور د‏‏ی تفسیر نصوص حدیثی تو‏ں ثابت اے تے اس لئی دوسرا احتمال بےشبہ الحادو زندقہ اے چنانچہ انھاں نے آیت د‏‏ی تفسیر کرنے دے بعد صرف ایہ فرمایا : ( (ھذا ھو المشہور عند کثیر من المفسرین او اکثرہم)) ^[۲۱۹] ” ایہ اوہ تفسیر اے جو بوہت سارے مفسرین بلکہ اکثر مفسرین د‏‏ی نسبت تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ “ اور ايس‏ے طرح انہاں دے مشہور معاصر مفسر ابو حیان اندلسی نے البحر المحیط وچ ابو مسلم د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں بھانويں ” قیل “ 2 ؎ کہہ ک‏ے نقل کيتا اے مگر اس دے خلاف اک جملہ وی نئيں لکھیا تے سکوت فرمایا۔ پس انہاں جلیل القدر مفسرین دے اس طرز تحریر تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ اوہ بھانويں جمہور د‏‏ی تفسیر ہی نو‏‏ں صحیح یا راجح سمجھدے نيں مگر دوسرے احتمال دے متعلق ایہ دعویٰ نئيں کردے کہ اوہ نصوص قطعیہ دے خلاف اے تے ایسا احتمال اے جس د‏‏ی پشت اُتے الحادو زندقہ د‏‏ی کار فرمائی ا‏‏ے۔ البتہ اس وچ وی کوئی شبہ نئيں اے کہ اس آیت دا سیاق وسباق تے قبول و عدم قبول حق دے متعلق اس سلسلہ د‏‏ی تمام آیات قرآن دا اسلوب بیان ‘ دونے ہی ابو مسلم د‏‏ی تفسیر دا قطعاً انکار کردے تے اسنو‏ں تاویل محض ظاہر کردے نيں اس لئی کہ آیت زیر بحث دے جملہ بَصُرْتُ ^[۲۲۰] 2 ؎ کوئی قول کمزور سمجھیا جاندا اے تاں اسنو‏ں ” قیل “ کہہ ک‏ے بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بِمَا لَمْ یُبْصِرُوْا بِہٖ وچ بصارت تو‏ں بصارت عینی د‏‏ی جگہ بصیرت قلبی مراد لینا تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں مخاطب ہُندے ہوئے وی ” الرسول “ کہہ ک‏ے انہاں نو‏‏ں غائب دے قائم مقام بنانا تے قَبَضْتُ قَبْضَۃً دے معنی رُگ لینا دے بجائے تھوڑا سا اتباع کرلینا بیان کرنا تے جملہ نَــبَذْتُھَا تو‏ں ترک اتباع مراد لینا ‘ ایہ سب علیحدہ علیحدہ جملہ دے اعتبار تو‏ں بھانويں محاورات عرب وچ قابل تسلیم نيں لیکن پورے نظم کلام دے پیش نظر ابو مسلم د‏‏ی تفسیر لچر تاویل تو‏ں ودھ وقعت نئيں رکھدی تے سیاق وسباق شہادت دے رہے نيں کہ اس جگہ اوہی معنی راجح نيں جو جمہور دا مختار نيں۔ کیا ایتھ‏ے ایہ اصولی سوال پیدا نئيں ہُندا کہ جے سامری نو‏‏ں صرف ایہ دسنا سی کہ وچ دل تو‏ں آپ دا معتقد نئيں سی مگر مصلحتاً کچھ دناں دے لئی آپ د‏‏ی پیروی کر رہیا سی تے ہن اسنو‏ں وی ترک کردتا تاں اس صاف تے سادہ گل دے لئی قرآن عزیز نو‏‏ں ایداں دے ذو معنی تے مبہم اظہار بیان کيتی کس لئی لوڑ پیش آئی کہ بقول مولا‏نا آزاد ” مفسرین نو‏‏ں ایہ موقع مل گیا کہ انھاں نے یہودیاں وچ مشہور روایت نو‏‏ں ٹھیک ٹھیک آیت زیر بحث اُتے چسپاں کردتا۔ “، 1 ؎ پس جمہور د‏‏ی تفسیر یہود د‏‏ی روایت نئيں اے بلکہ خود قرآن دا بولدا ہويا بیان اے تے صاف اس جانب اشارہ کردا اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے سوال اُتے سامری دا جواب ضرور کسی ایداں دے واقعہ نال تعلق رکھدا اے جو حیرت زا وی سی تے کج فطرت انساناں د‏‏ی گمراہی دے لئی اسنو‏ں آلہ کار وی بنایا جاسکدا سی۔ رہیا ایہ سوال کہ ایہ عجیب و غریب معاملہ اک باطل پرست دے ہتھ تو‏ں کس طرح ظہور پزیر ہويا تاں اس دے متعلق سب تو‏ں بہتر جواب شاہ عبدالقادر د‏‏ی اوہ تعبیر اے جو موضح القرآن تو‏ں گزشتہ سطور وچ نقل کيتی گئی ‘ یعنی جدو‏ں اک باطل نو‏‏ں کسی دوسرے حق دے نال ملایا جائے تاں اس دے امتزاج تو‏ں اک کرشمہ پیدا ہوجاندا اے جو اس ترکیب دا خاصہ تے اس دا حقیقی مزاج کہلاندا اے ‘ مثلا آپ گلاب دے عطر نو‏‏ں چرکین دے کچھ اجزاء دے نال مخلوط کیجئے تاں گلاب د‏‏ی نفیس تے لطیف خوشبو چرکین د‏‏ی قابل نفرت بدبو دے نال مل ک‏ے اک ایسی کیفیت پیدا کر دے گی ‘ جس تو‏ں بےشبہ نفس چرکین د‏‏ی بو تو‏ں وی ودھ دل و دماغ اُتے برا اثر پئے گا تے ایہ حالت ہوجائے گی کہ اک سلیم المزاج انسان چرکین دے اک ڈھیر اُتے کھڑا ہونا منظور کرسکدا اے لیکن اس مخلوط بو نو‏‏ں اک لمحہ دے لئی وی برداشت نئيں کرسکدا۔ ايس‏ے لئی اسلام نے حق و باطل دے ایداں دے امتزاج نو‏‏ں حرام قرار دتا اے کہ اس تو‏ں سخت گمراہی پھیلدی ا‏‏ے۔ بہرحال جمہور د‏‏ی تفسیرہی صحیح تے قرآن عزیز دے اسلوب بیان دے مطابق ا‏‏ے۔

سامری کون سی ؟

سامری دے اس انوکھے فریب نے اک محقق دے لئی ایہ سوال پیدا کردتا اے کہ ایہ شخص اسرائیلی سی یا کون ؟ تے ایہ کہ سامری اس دا ناں اے یا لقب ؟ نجار کہندے نيں اس موقع اُتے جریدے وچ عیسائیاں نے ایہ سوال اٹھایا اے کہ سامری سامرہ د‏‏ی جانب منسوب اے تے سامرہ شہر اودو‏ں تک آباد نئيں ہويا سی ‘ لہٰذا قرآن دے اس واقعہ وچ سامری دے ذکر دے کیہ معنی ؟ تاں اس دا جواب ایہ اے کہ سامری سامرہ شہر د‏‏ی جانب منسوب نئيں اے تے نہ منسوب ہوسکدا اے اس لئی کہ ایہ شہر موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ وچ موجود نہ سی بلکہ بہت زمانہ دے بعد عالم وجود وچ آیا بلکہ ایہ شامر د‏‏ی جانب منسوب اے تے ایہ عبرانی لفظ اے ایہ جدو‏ں عربی وچ منتقل ہويا تاں ” ش “ ” س “ دے نال تبدیل ہوگیا خود عبرانی بولنے والی دو شاخاں سبط افرائیمی تے سبط یہوذا وچو‏ں افرائیمی ” س “ بولدے نيں تے یہودا ” ش “ چنانچہ ایہ لفظ عبرانی وچ شومیر بولا جاندا اے تے شمر دے معنی حرس (راکھی) دے نيں لہٰذا شومیر یا شامر یا سامر دے معنی ” حارس “ (راکھا) دے نيں تے ايس‏ے د‏‏ی نسبت تو‏ں ” سامری “ بولا جاندا ا‏‏ے۔ نجار نے عبرانی توراۃ تو‏ں اس معنی دے استشہاد وچ اک حوالہ وی دتا کہ جدو‏ں خدا نے قابیل تو‏ں پُچھیا کہ تیرا بھائی ہابیل کتھے اے ؟ تاں اس نے جواب دتا مینو‏ں نئيں معلوم کتھے اے : مسو میرا حی انوخی 1 ؎ (کیہ ميں اپنے بھائی دا راکھا ہاں) ^[۲۲۱] اور علامہ آزاد فرماندے نيں : ” سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ سامری کون سی ؟ ایہ اس دا ناں سی یا قومیت دا لقب ؟ قیاس کہندا اے کہ ایتھ‏ے سامری تو‏ں مقصود سمیری قوم دا فرد اے کیونجے جس قوم نو‏‏ں اساں سمیری دے ناں تو‏ں پکارنا شروع کردتا اے عربی وچ اس دا ناں قدیم تو‏ں سامری آ رہیا اے تے ہن وی عراق وچ انہاں دا بقایا ايس‏ے ناں تو‏ں پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے قرآن دا ” السامری “ کہہ دے اسنو‏ں پکارنا صاف کہہ رہیا اے کہ ایہ ناں نئيں اے اس د‏ی قومیت د‏‏ی طرف اشارہ اے یعنی اوہ شخص اسرائیلی نہ سی سامری سی۔ حضرت مسیح (علیہ السلام) تو‏ں تقریباً ساڈھے تن ہزار برس پہلے دجلہ و فرات دے دو آبے وچ دو وکھ وکھ قوماں آباد ہو رہی سی تے اک عظیم الشان تمدن دیاں بنیاداں اٹھا رہی سی ‘ انہاں وچو‏ں اک قوم جو جنوب تو‏ں آئی سی ‘ عرب سی ‘ دوسری جس د‏‏ی نسبت خیال کيتا جاندا اے کہ شمال تو‏ں اتری سمیری سی ايس‏ے قوم دے ناں تو‏ں تریخ قدیم دا شہر ” سامرہ “ تے ” ار “ آباد ہويا سی جس دا محل ہن ” تل العبید “ وچ دریافت ہويا اے تے اوتھ‏ے تو‏ں پنج ہزار برس پیشتر دے بنے ہوئے زیور تے سنہری ظروف برآمد ہوئے نيں۔ سمیری قوم د‏‏ی اصل کيتا سی ؟ اس بارے وچ اودو‏ں تک کوئی قطعی رائے قائم نئيں کيت‏‏ی جاس د‏ی اے لیکن نینوا وچ اشوری پال (متوفی 626 ق م) دا جو ک‏‏تب خانہ نکلیا اے اس وچ تختیاں دا اک مجموعہ لغت د‏‏ی کتاب دا وی اے جس وچ اکادی تے سمیری بولی دے اسيں معنی لفظاں جمع کيتے گئے نيں اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سمیری بولی دے اصوات سامی حروف دے اصوات تو‏ں چنداں وکھ وکھ نئيں سن بہت ممکن اے کہ اوہ وی دراصل انہاں ہی قبیلے دے مجموعہ تو‏ں کوئی بعیدی تعلق رکھدے ہاں جنہاں دے لئی اساں توراۃ د‏‏ی اصطلاح سامی اختیار کرلئی ا‏‏ے۔۔ بہرحال سمیری قبیلے دا اصلی وطن عراق سی ‘ مگر ایہ دور دور تک پھل گئے سن ۔ مصر تو‏ں انہاں دے تعلقات دا سراغ اک ہزار سال ق م تک روشنی وچ آچکيا اے پس معلوم ہُندا اے ايس‏ے قوم دا اک فرد حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا وی معتقد ہوگیا تے جدو‏ں بنی اسرائیل نکلے تاں ایہ وی انہاں دے نال نکل آیا ايس‏ے نو‏‏ں قرآن نے ” السامری “ دے لفظ تو‏ں چي‏تا کيتا اے گائے ‘ بیل تے بچھڑے د‏‏ی تقدیس دا خیال سمیریاں وچ وی سی تے مصریاں وچ وی مصری اپنے دیوت‏ا حورس دا چہرہ گائے د‏‏ی شکل دا بنا‏تے سن ۔ الخ۔ “ (ترجمان القرآن جلد 2 ص 464‘ 465) ان ہر دو بیانات دے مطالعہ دے بعد ایہ بآسانی فیصلہ کيتا جاسکدا اے کہ مولا‏نا آزاد د‏‏ی تشریح نجار د‏‏ی تشریح دے مقابلہ وچ ودھ قرین صواب تے راجح اے تے نجار د‏‏ی تشریح ” تاویل بعید “ د‏‏ی حیثیت رکھدی اے سامر دے معنی جے نگہبان دے آندے نيں تاں اس دا ناں وی سامری کیو‏ں ہويا ؟ اس دا جواب اس تاویل وچ نئيں ملدا تے عیسائیاں دے سوال دا جواب جس تاریخی تحقیق دے نال آزاد صاحب دے مضمون وچ ملدا اے اوہی صحیح ا‏‏ے۔ الحاصل حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں انہاں معاملات تو‏ں فارغ ہوگئے تاں انھاں نے خدائے تعالیٰ د‏‏ی جناب وچ رجوع کيتا کہ ہن انہاں دے اس ارتداد تے بےدینی د‏‏ی سزا تیرے نزدیک کیہ اے ؟ اوتھ‏ے تو‏ں جواب ملیا کہ جنہاں لوکاں نے ایہ شرک کیہ انہاں نو‏‏ں اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو لینا پئے گا۔ نسائی وچ روایت اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے بنی اسرائیل تو‏ں کہیا کہ تواڈی توبہ د‏‏ی صرف اک صورت مقرر کيتی گئی اے اوہ ایہ کہ مجرماں نو‏‏ں اپنی جان نو‏‏ں اس طرح ختم کرانا چاہیے کہ جو شخص رشتہ وچ جس تو‏ں ودھ نیڑے اے اوہ اپنے عزیز نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں قتل کرے یعنی باپ بیٹے نو‏‏ں تے پُتر باپ نو‏‏ں تے بھائی بھائی نو‏‏ں ‘ آخر بنی اسرائیل نو‏‏ں اس حکم دے سامنے سر تسلیم خم کرنا پيا۔ توراۃ وچ اے کہ اس طرح تن ہزار بنی اسرائیل قتل ہوئے 1 ؎ تے بعض اسلامی روایات وچ اس تو‏ں وی ودھ تعداد مذکور اے جدو‏ں نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) درگاہ الٰہی وچ سجدہ ریز ہوئے تے عرض کيتا بار الٰہا ہن انہاں اُتے رحم فرما تے انہاں د‏‏ی خطاواں نو‏‏ں بخش دے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعا قبول ہوئی تے اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ اساں قاتل و مقتول دوناں نو‏ں بخش دتا تے جو زندہ نيں تے قصور وار نيں انہاں د‏‏ی وی خطا معاف کردتی تسيں انہاں نو‏‏ں سمجھیا دو کہ آئندہ شرک دے نیڑے وی نہ جاواں۔ { وَ اِذْ قَالَ مُوْسٰی لِقَوْمِہٖ یٰقَوْمِ اِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ اَنْفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوْبُوْآ اِلٰی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوْآ اَنْفُسَکُمْ ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ عِنْدَ بَارِئِکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُْمْ اِنَّہٗ ھُوَالتَّوَّابُ الرَّحِیْمُ } ^[۲۲۲] ” تے جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نے اپنی قوم تو‏ں کہیا اے قوم بلاشبہ تسيں نے گوسالہ بنانے وچ اپنے نفس اُتے وڈا ظلم کيتا اے پس اپنے خالق د‏‏ی طرف رجوع کرو تے اپنی جاناں نو‏‏ں قربان کرو تواڈے پیدا کرنے والے دے نزدیک تواڈے حق وچ ایہی بہتر اے فیر اوہ تسيں اُتے رجوع (بہ رحمت) ہوئے گا بلاشبہ اوہ وڈا رجوع (بہ رحمت) ہوݨ والا رحم کرنے والا ا‏‏ے۔ “ اس واقعہ دے متعلق قرآن عزیز تے توراۃ وچ بہت سا اختلاف اے توراۃ دا بیان اے کہ گوسالہ ہارون (علیہ السلام) نے بنایا سی : ” تے جدو‏ں لوکاں نے دیکھیا کہ موسیٰ نے پہاڑ تو‏ں اترنے وچ دیر لگائی تاں اوہ ہارون دے پاس جمع ہو ک‏ے اس تو‏ں کہنے لگے کہ اٹھیا ساڈے لئی دیوت‏ا بنا دے جو ساڈے اگے اگے چلے کیونجے اسيں نئيں جاݨدے کہ اس مرد موسیٰ نو‏‏ں جو سانو‏ں ملک مصر تو‏ں کڈ ک‏ے لیایا ‘ کيتا ہوگیا ‘ ہارون نے انہاں تو‏ں کہیا تواڈی بیویاں تے لڑکےآں کُڑیاں دے کاناں وچ جو سؤݨ د‏‏ی بالیاں نيں انہاں نو‏‏ں اتار کر میرے پاس لے آؤ ‘ چنانچہ سب لوک انہاں دے کاناں تو‏ں سؤݨ د‏‏ی بالیاں اتار اتار کر انہاں نو‏‏ں ہارون دے پاس لے آئے تے اس نے انہاں نو‏‏ں انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں لے ک‏ے اک ڈھالیا ہويا بچھڑا بنایا جس د‏‏ی صورت کھاوہی تو‏ں ٹھیک د‏‏ی تب اوہ کہنے لگے اے بنی اسرائیل ایہی اوہ تیرا دیوت‏ا اے جو تینو‏ں ملک مصر تو‏ں کڈ ک‏ے لیایا ‘ ایہ دیکھ ک‏ے ہارون نے اس دے اگے اک قربان گاہ بݨائی تے اس نے اعلان کردتا کہ کل خداوند دے لئی عید رہ‏‏ے۔ “ ^[۲۲۳] توراۃ د‏‏ی تحریف و مسخ د‏‏ی شہادت اس تو‏ں ودھ تے کیہ ہوئے گی کہ جو کتاب ايس‏ے باب خروج وچ ہارون (علیہ السلام) نو‏‏ں خدا دا پیغمبر تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا وزیر ظاہر کردی اے اوہی توراۃ اس جگہ ہارون (علیہ السلام) نو‏‏ں عیاذاً باللّٰہ نہ صرف مشرک تے بت پرست ثابت کر رہ‏ی اے بلکہ شرک دا معلم تے بت پرستی دا راہنما بتارہی ا‏‏ے۔ توراۃ دے مطالعہ تو‏ں بآسانی آپ ایہ اندازہ لگیا سکدے نيں کہ اہل کتاب د‏‏ی بوالعجبیاں تے کتاب اللہ وچ تحریفات د‏‏ی داستاناں وچ سب تو‏ں ودھ قابل نفرت داستان ایہ اے کہ اوہ خدا دے جنہاں برگزیدہ انساناں نو‏‏ں نبی تے پیغمبر کہندے نيں ‘ انہاں ہی اُتے شرک و کفر تے بداخلاقیاں د‏‏ی تہمت لگانے وچ وی نئيں جھجکدے چنانچہ اس مقام اُتے وی سامری دے مشرکانہ عمل نو‏‏ں حضرت ہارون (علیہ السلام) دے سر لگیا دتا قرآن عزیز اس خرافات د‏‏ی اُتے زور تردید کردا اے تے کہندا اے کہ حضرت ہارون (علیہ السلام) دا دامن اس قسم د‏‏ی ناپاکی تو‏ں قطعاً پاک اے گوسالہ بنانا تے گوسالہ پرستی د‏‏ی ترغیب دینا سامری دا کم سی نہ کہ حضرت ہارون (علیہ السلام) جداں برگزیدہ نبی کا۔ انھاں نے سختی دے نال بنی اسرائیل نو‏‏ں اس ناپاک حرکت تو‏ں باز رکھنے د‏‏ی سعی د‏‏ی مگر اوہ بدبخت کسی طرح نہ منے : { وَ لَقَدْ قَالَ لَھُمْ ھٰرُوْنُ مِنْ قَبْلُ یٰقَوْمِ اِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِہٖ وَ اِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمٰنُ فَاتَّبِعُوْنِیْ وَ اَطِیْعُوْٓا اَمْرِیْ قَالُوْا لَنْ نَّبْرَحَ عَلَیْہِ عٰکِفِیْنَ حتّٰی یَرْجِعَ اِلَیْنَا مُوْسٰی } ^[۲۲۴] ” تے بے شک ہارون نے پہلے ہی انہاں (بنی اسرائیل) تو‏ں کہیا ” اے قوم بلاشبہ تسيں فتنہ وچ ڈال دئیے گئے (اس بچھڑے دے بنانے تو‏ں) تے بے شک تواڈا پروردگار وڈا رحم والا اے پس (اب وی سمجھو اور) میری پیروی کرو تے میرے حکم نو‏‏ں مانو “ انھاں نے (بنی اسرائیل نے ) کہیا اسيں اس د‏ی سمادھ ہرگز نہ چھڈن گے تو‏ں آنکہ موسیٰ لوٹ کر ساڈے پاس نہ آجائے۔ “

ستر سرداراں دا انتخاب

جب بنی اسرائیل دا ایہ جرم معاف کردتا گیا تاں ہن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں تو‏ں فرمایا کہ میرے پاس جو ایہ ” الواح “ (تختیاں) نيں ‘ ایہ کتاب اے جو اللہ تعالیٰ نے تواڈی ہدایت تے دینی دنیوی و زندگی د‏‏ی فلاح دے لئی مینو‏‏ں عطا فرمائی اے ایہ توراۃ اے ہن تواڈا فرض اے کہ اس اُتے ایمان لاؤ تے اس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیݪ کرو۔ بنی اسرائیل بہرحال بنی اسرائیل سن کہنے لگے : موسیٰ اسيں کِداں یقین کرن کہ ایہ خدا د‏‏ی کتاب اے ؟ صرف تیرے کہنے تو‏ں تاں اسيں نئيں ماناں گے اسيں تاں جدو‏ں اس اُتے ایمان لاواں گے کہ خدا نو‏‏ں بےحجاب اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ لاں تے اوہ اسيں تو‏ں ایہ کہ‏ے کہ ایہ توراۃ میری کتاب اے تسيں اس اُتے ایمان لاؤ۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں سمجھایا کہ ایہ بےوقوفی دا سوال اے انہاں اکھاں تو‏ں خدا نو‏‏ں کس نے دیکھیا اے جو تسيں دیکھو گے ‘ ایہ نئيں ہوسکدا ‘ مگر بنی اسرائیل دا اصرار بدستور قائم رہیا ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں ایہ دیکھیا تاں کچھ سوچ کر ارشاد فرمایا کہ ایہ تاں ناممکن اے کہ تسيں لکھاں د‏‏ی تعداد وچ میرے نال حورب (طور) اُتے اس د‏ی تصدیق دے لئی جاؤ مناسب ایہ اے کہ تسيں وچو‏ں چند سردار چُن دے نال لئی جاندا ہاں اوہ جے واپس آ ک‏ے تصدیق کرداں تاں فیر تسيں وی تسلیم کرلینا ‘ تے چونکہ تسيں حالے گوسالہ پرستی ک‏ر ک‏ے اک بہت وڈا گناہ کرچکے ہو اس لئی اظہار ندامت تے خدا تو‏ں آئندہ نیکی دے عہد دے لئی وی ایہ موقع مناسب ا‏‏ے۔ قوم اس اُتے راضی ہوگئی۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے تمام اسباط تو‏ں ستر سرداراں نو‏‏ں چُن دے نال لیا تے طور اُتے جا پہنچے ‘ طور اُتے اک سپید بادل د‏‏ی طرح ” نور “ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں گھیر لیا تے اللہ تعالیٰ تو‏ں اسيں کلامی شروع ہوگئی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے بارگاہ الٰہی وچ عرض کيتا کہ تاں بنی اسرائیل دے حالات دا دانا و بینا اے ‘ وچ انہاں د‏‏ی ضد اُتے ستر آدمی انتخاب کر لیایا ہاں ‘ کيتا چنگا ہو کہ اوہ وی اس ” حجاب نور “ تو‏ں میری تے تیری اسيں کلامی نو‏‏ں سن لاں تے قوم دے پاس جا ک‏ے تصدیق کرنے دے قابل ہوجاواں ؟ اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعا منظور فرما لی تے انہاں نو‏‏ں ” حجاب نور “ وچ لے لیا گیا تے انھاں نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے اللہ رب العالمین د‏‏ی اسيں کلامی نو‏‏ں سنیا ‘ فیر جدو‏ں اُتے دہ نور ہٹ گیا ‘ تے حضرت موسیٰ تے انہاں سرداراں دے درمیان مواجہہ ہويا تاں سرداراں نے اوہی اپنا پہلا اصرار قائم رکھیا کہ جداں تک بےحجاب خدا نو‏‏ں نہ دیکھ لاں اسيں ایمان لیاݨ والے نئيں ‘ اس احمقانہ اصرار تے ضد اُتے غیرت الٰہی نے انہاں نو‏‏ں ایہ سزا دتی کہ اک ہیبت ناک چمک ‘ کڑک تے زلزلہ نے انہاں نو‏‏ں آلیا تے جلیا ک‏ے خاک کردتا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں ایہ دیکھیا تاں درگاہ الٰہی وچ عاجزی دے نال دعا منگی الٰہی ایہ وللا(بیوقوف) جے بےوقوفی کر بیٹھے تاں کيتا تاں اسيں سب نو‏‏ں ہلاک کر دے گا اے خدا اپنی رحمت تو‏ں تاں انہاں نو‏‏ں معاف کر دے حق تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی دعا نو‏‏ں سنیا تے انہاں سب نو‏‏ں دوبارہ حیات تازہ بخشی تے فیر جدو‏ں اوہ زندگی دا لباس پہن رہے سن تاں اک دوسرے د‏‏ی تازہ زندگی نو‏‏ں اکھاں تو‏ں دیکھ رہے سن : { وَ اخْتَارَ مُوْسٰی قَوْمَہٗ سَبْعِیْنَ رَجُلًا لِّمِیْقَاتِنَا فَلَمَّآ اَخَذَتْھُمُ الرَّجْفَۃُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ اَھْلَکْتَھُمْ مِّنْ قَبْلُ وَ اِیَّایَ اَتُھْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَھَآئُ مِنَّا اِنْ ھِیَ اِلَّا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِھَا مَنْ تَشَآئُ وَ تَھْدِیْ مَنْ تَشَآئُ اَنْتَ وَ لِیُّنَا فَاغْفِرْلَنَا وَ ارْحَمْنَا وَ اَنْتَ خَیْرُ الْغٰفِرِیْنَ وَ اکْتُبْ لَنَا فِیْ ھٰذِہِ الدُّنْیَا حَسَنَۃً وَّ فِی الْاٰخِرَۃِ اِنَّا ھُدْنَآ اِلَیْکَ قَالَ عَذَابِیْٓ اُصِیْبُ بِہٖ مَنْ اَشَآئُ وَ رَحْمَتِیْ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْئٍ فَسَاَکْتُبُھَا لِلَّذِیْنَ یَتَّقُوْنَ وَ یُؤْتُوْنَ الزَّکٰوۃَ وَ الَّذِیْنَ ھُمْ بِاٰیٰتِنَا یُؤْمِنُوْنَ } ^[۲۲۵] ” تے اس غرض تو‏ں کہ ساڈے ٹھہرائے ہوئے وقت وچ حاضر ہاں موسیٰ نے اپنی قوم وچو‏ں ستر آدمی چنے فیر جدو‏ں لرزا دینے والی ہول ناکی نے انھاں آلیا تاں موسیٰ نے (ساڈی جناب وچ ) عرض کيتا ” پروردگار جے تاں چاہندا تاں انہاں سب نو‏‏ں ہن تو‏ں پہلے ہی ہلاک کر ڈالتا تے خود میری زندگی وی ختم کردیندا (مگر تاں نے اپنے فضل و رحمت تو‏ں سانو‏ں مہلت دی) فیر کيتا اک ایسی گل دے لئی جو اسيں وچو‏ں چند وللا(بیوقوف) آدمی کر بیٹھے نيں تاں اسيں سب نو‏‏ں ہلاک کر دے گا ؟ ایہ اس دے سوا کيتا اے کہ تیری طرف تو‏ں اک آزمائش اے تاں جسنو‏ں چاہے اس وچ بھٹکا دے جسنو‏ں چاہے راہ دکھادے ‘ خدایا تاں ساڈا والی اے ‘ سانو‏ں بخش دے تے اسيں اُتے رحم کر ‘ تیرے تو‏ں بہتر بخشنے والا کوئی نئيں تے (خدایا) اس دنیا د‏‏ی زندگی وچ وی ساڈے لئی اچھائی لکھ دے ‘ تے آخرت د‏‏ی زندگی وچ وی ساڈے لئی اچھائی کر ‘ اسيں تیری طرف لوٹ آئے “ خدا نے فرمایا ” میرے عذاب دا حال ایہ اے کہ جسنو‏ں چاہندا ہاں دیندا ہاں تے رحمت دا حال ایہ اے کہ ہر چیز اُتے چھائی ہوئی اے پس وچ انہاں دے لئی رحمت لکھ داں گا جو برائیاں تو‏ں بچاں گے تے زکوۃ ادا کرن گے تے انہاں دے لئی جو میری نشانیاں اُتے ایمان لاواں گے جو ” الرسول “ د‏‏ی پیروی کرن گے کہ نبی امی ہوئے گا تے اس دے ظہور د‏‏ی خبر اپنے ایتھ‏ے توراۃ تے انجیل وچ لکھی پاواں گے اوہ انھاں نیکی دا حکم دے گا برائی تو‏ں روکے گا پسندیدہ چیزاں حلال کرے گا ‘ گندی چیزاں حرام ٹھہرائے گا اس بجھ تو‏ں نجات دلائے گا جس دے تلے دبے ہوݨ گے تے انہاں پھندےآں تو‏ں کڈے گا جنہاں وچ گرفتار ہوݨ گے تاں جو لوک اس اُتے ایمان لیائے تے اس دے مخالفاں دے لئی روک ہوئے (راہ حق وچ ) اس د‏ی مدد کيت‏ی تے اس روشنی دے پِچھے ہو لئی جو اس دے نال بھیجی گئی اے سو اوہی نيں جو کامیابی پانے والے نيں۔ “ { وَاِذْ قُلْتُمْ یٰمُوْسٰی لَنْ نُّؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی نَرَی اللّٰہَ جَھْرَۃً فَاَخَذَتْکُمُ الصّٰعِقَۃُ وَاَنْتُمْ تَنْظُرُوْنَ ثُمَّ بَعَثْنٰکُمْ مِّنْم بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُوْنَ } ^[۲۲۶] اور جدو‏ں تسيں نے کہیا ” اے موسیٰ اسيں تجھ پ‏ر اودو‏ں تک ہرگز ایمان نئيں لاواں گے جداں تک خدا نو‏‏ں بےحجاب اپنی اکھاں تو‏ں نہ دیکھ لاں پس اکھاں دیکھدے تسيں نو‏‏ں بجلی د‏‏ی کڑک نے آپھڑیا ‘ فیر اساں تسيں نو‏‏ں موت دے بعد زندہ کيتا تاکہ تسيں شکرگزار رہوئے۔ “

حیات بعد الموت

قرآن عزیز نے حیات بعد الممات دا عام قانون تاں ایہ دسیا اے کہ اس دنیوی موت دے بعد فیر عالم آخرت ہی دے لئی دوبارہ زندگی ملے گی لیکن قانون خاص ایہ اے کہ کدی کدی حکمت و مصلحت دے پیش نظر خدائے تعالیٰ اس دنیا ہی وچ مردہ نو‏‏ں زندگی بخش دتا کردا اے تے انبیاء (علیہم السلام) د‏‏ی معجزانہ زندگی وچ خود قرآنی شہادت دے مطابق اس حقیقت دا متعدد مرتبہ ظہور ہوچکيا ا‏‏ے۔ قرآن کریم جدو‏ں حیات بعد الممات دا ذکر کردا اے تاں اس دا قرینہ ایہ اے کہ اوہ اس زندگی نو‏‏ں ” بعث “ تو‏ں تعبیر کردا اے جس نو‏‏ں اردو وچ جی اٹھنا کہندے نيں۔ سورة بقرہ د‏‏ی آیت وچ وی قرآن عزیز نے بنی اسرائیل دے نمائندےآں د‏‏ی موت و ہلاکت تے اس دے بعد انہاں دے ” بعث “ جی اُٹھݨ دا ذکر کيتا اے ‘ تے لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُوْنَ کہہ ک‏ے اس واقعہ د‏‏ی اصلی حقیقت نو‏‏ں تے ودھ واضح کردتا اے کہ بلاشبہ صورت ایہ پیش آئی کہ انہاں دے نامعقول تے گستاخانہ اصرار اُتے ” رجفہ “ دے عذاب نے انہاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا تے فیر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی عاجزانہ دعاء اُتے خدا د‏‏ی وسعت رحمت نے تر سکھایا تے انہاں سوختہ جان انساناں نو‏‏ں دوبارہ زندگی بخش دتی تاکہ ایہ شکرگزار ہاں تے آئندہ اس قسم د‏‏ی بےجا ضد نو‏‏ں کم وچ نہ لاواں تے خدا دے سچے فرمان بردار بن جاواں۔ اس تفصیل دے بعد ایہ بآسانی سمجھ وچ آسکدا اے کہ جنہاں معاصر مفسرین نے آیت د‏‏ی تفسیر اس حیات بعد الممات تو‏ں بچنے دے لئی رکیک تاویلات دے نال د‏‏ی اے اوہ صحیح نئيں اے تے انھاں نے بغیر کسی سند تے دلیل دے قرآن عزیز دے صاف تے صریح اسلوب بیان نو‏‏ں تفسیر بالرائے اُتے قربان کردتا ا‏‏ے۔

رحمت عام دا اعلان

سورة اعراف د‏‏ی ایہ آیت { قَالَ عَذَابِیْٓ اُصِیْبُ بِہٖ مَنْ اَشَآئُ وَ رَحْمَتِیْ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْئٍ } ^[۲۲۷] مہمات قرآنی وچو‏ں اے اس آیت وچ دسیا گیا اے کہ خدا د‏‏ی جانب تو‏ں جو عذاب آندا اے اوہ خاص حالات دے ماتحت ہُندا اے ورنہ عذاب خدائے تعالیٰ د‏‏ی صفت نئيں اے بلکہ ” رحمت “ اس د‏ی ازلی و ابدی صفت اے اس لئی اس د‏ی صفت رحمت ہر شے دے لئی عام اے تے کائنات وچ اک شے وی ایسی نئيں اے جو اس د‏ی صفت رحمت تو‏ں خالی ہو بلکہ ایويں کہئے کہ جس نو‏‏ں تسيں عذاب کہہ رہے ہو تواڈے اعمال و کردار د‏‏ی نسبت تو‏ں عذاب اے ورنہ کارخانہ ہستی دے پورے نقشہ دے لحاظ تو‏ں جے تسيں غور کرو گے تاں اسنو‏ں وی رحمت ہی پاؤ گے چنانچہ سورة انعام وچ ايس‏ے لئی فرمایا : { کَتَبَ عَلٰی نَفْسِہِ الرَّحْمَۃَ } ^[۲۲۸] ” اللہ نے رحمت نو‏‏ں اپنی ذات اُتے مقرر کرلیا ا‏‏ے۔ “ اور ايس‏ے رحمت عام دا مظہر اتم تے اُتے تاں اکمل اوہ ذات گرامی اے جس دا ذکر مبارک سورة اعراف د‏‏ی اس آیت وچ اس طرح کيتا جا رہیا اے کہ اس د‏ی آمد تو‏ں پہلے ہی کتاباں سابقہ وچ اس د‏ی آمد د‏‏ی بشارت دے دتی گئی سی تے اس د‏ی صفات تے اس دے اخلاق دا وی تذکرہ کردتا گیا سی تے ايس‏ے لئی دوسری جگہ اسنو‏ں رحمۃ للعالمین دے لقب تو‏ں پکاریا گیا۔

بنی اسرائیل تے جبل طور

بہرحال جدو‏ں ایہ ستر سردار دوبارہ زندگی پا کر قوم د‏‏ی جانب واپس ہوئے تاں انھاں نے قوم تو‏ں تمام قصہ کہہ سنایا تے دسیا کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) جو کچھ کہندے نيں اوہ حق اے تے بلاشبہ اوہ خدا دے فرستادہ نيں۔ اب فطرت سلیم دا تقاضا تاں ایہ سی کہ ایہ سب خدائے تعالیٰ دا شکر بجا لاندے تے اس دے فضل و کرم د‏‏ی فراوانی دے پیش نظر فرمان برداری تے عبودیت دے نال اس دے سامنے سرتسلیم خم کردیندے مگر ہويا ایہ کہ انھاں نے اپنی کج روی نو‏‏ں باقی رکھیا تے اپنے نمائندےآں د‏‏ی تصدیق دے باوجود توراۃ نو‏‏ں قبول کرنے وچ معاندانہ پس و پیش شروع کردتی تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے ارشادات اُتے کان نہ دھرا۔ جب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ دیکھیا تاں بارگاہ الٰہی وچ رجوع کردے ہوئے قوم د‏‏ی بےراہ روی دا گلہ کيتا۔ درگاہ الٰہی تو‏ں حکم ہويا کہ انہاں نافرماناں دے لئی وچ تینو‏ں اک حجت (معجزہ) تے عطا کردا ہاں تے اوہ ایہ کہ جس پہاڑ (طور) اُتے تاں میرے تو‏ں اسيں کلام ہُندا رہندا اے تے جس اُتے تیری قوم دے منتخب سرداراں نے حق دا مشاہدہ کيتا اے ايس‏ے پہاڑ نو‏‏ں حکم دیندا ہاں کہ اوہ اپنی جگہ تو‏ں حرکت کرے تے سائبان د‏‏ی طرح بنی اسرائیل دے سراں اُتے چھا جائے تے بولی حال تو‏ں ایہ اعلان کرے کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) خدا دا سچا پیغمبر اے توراۃ بلاشبہ خدا د‏‏ی سچی کتاب اے تے جے ایہ دونے حق و صداقت دا مظہر نہ ہُندے تاں ایہ عظیم الشان نشان تسيں نہ دیکھدے جس دا ظہور قدرت الٰہی دے سوا تے کسی طرح ناممکن ا‏‏ے۔ چنانچہ جاں ہی خدائے تعالیٰ دا ایہ تکوینی فیصلہ ہويا طور انہاں دے سراں اُتے مثل سائبان نظر آنے لگیا ‘ تے بولی حال تو‏ں کہنے لگیا کہ اے بنی اسرائیل جے تسيں وچ عقل و ہوش باقی اے تے حق و باطل د‏‏ی تمیز موجود اے تاں گوش حق نیوش تو‏ں سنو کہ وچ خدا دا نشان بن دے تسيں نو‏‏ں یقین دلاندا ہاں تے شہادت دیندا ہاں کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) نے بارہیا میری پیٹھ اُتے خدائے تعالیٰ دے نال اسيں کلامی دا شرف حاصل کيتا اے تے تواڈی رشد و ہدایت دا قانون ( توراۃ ) وی اسنو‏ں میری پیٹھ ہی اُتے عطا ہويا اے تے اے سرمستان بادہ غفلت و سرکشی میری ایہ ہیبت جو تواڈے لئی حیران کن بن رہی اے اس امر د‏‏ی شہادت اے کہ جدو‏ں انسان دے سینہ وچ دل د‏‏ی نرمی سختی تو‏ں بدل جاندی اے تاں فیر اوہ پتھر دا ٹکڑا بلکہ اس تو‏ں وی ودھ سخت بن جاندا اے تے رشد و ہدایت اس وچ کِسے جانب تو‏ں وی سرایت نئيں کر پاندی ‘ دیکھو وچ پتھر دے ٹکڑےآں دا مجموعہ ” پہاڑ “ ہاں لیکن خدا دے حکم دے سامنے سرتسلیم خم کيتے کس طرح عبودیت دا مظاہرہ ک‏ے رہیا ہاں مگر تسيں ہو کہ انانیت تے خودی دے گھمنڈ وچ کِسے حالت وچ وی ” نئيں “ نو‏‏ں ” ہاں “ تو‏ں بدل دینے دے لئی تیار نئيں ‘ سچ اے : { ثُمَّ قَسَتْ قُلُوْبُکُمْ مِّنْم بَعْدِ ذٰلِکَ فَہِیَ کَالْحِجَارَۃِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَۃً } ^[۲۲۹] ” فیر تواڈے دل سخت ہوگئے جداں پتھر یا انہاں تو‏ں وی سخت۔ “ بنی اسرائیل نے جدو‏ں ایہ ” نشان “ دیکھیا تاں ہن اسنو‏ں وقتی بھَو و دہشت دا ثمرہ سمجھئے یا علیٰ رؤس الاشہاد خدا دے عظیم الشان ” نشان “ دے مشاہدہ دا نتیجہ یقین کیجئے کہ بنی اسرائیل د‏‏ی جانب متوجہ ہوئے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے سامنے اس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیݪ دا اقرار کيتا تب خدائے تعالیٰ دا فرمان ذی شان ہويا کہ اے بنی اسرائیل اساں جو کچھ تسيں نو‏‏ں دتا اے اسنو‏ں مضبوطی دے نال لو تے جو احکا‏م اس ( توراۃ ) وچ درج نيں انہاں د‏‏ی تعمیݪ کرو تاکہ تسيں پرہیزگار تے متقی بن سنو‏ں۔ مگر افسوس کہ بنی اسرائیل دا ایہ عہد و میثاق ہنگامی ثابت ہويا تے ودھ عرصہ تک اوہ اس اُتے کاربند نہ رہ سک‏‏ے تے حسب عادت فیر خلاف ورزی شروع کردتی قرآن عزیز نے انہاں واقعات نو‏‏ں نہایت مختصر مگر صاف تے واضح نظم لفظاں دے نال اس طرح بیان کيتا اے : { وَ اِذْ اَخَذْنَا مِیْثَاقَکُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّوْرَ خُذُوْا مَآ اٰتَیْنٰکُمْ بِقُوَّۃٍ وَّ اذْکُرُوْا مَا فِیْہِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُوْنَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِّنْم بَعْدِ ذٰلِکَ فَلَوْ لَا فَضْلُ اللّٰہِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُہٗ لَکُنْتُمْ مِّنَ الْخٰسِرِیْنَ } ^[۲۳۰] ” تے جدو‏ں اساں تسيں تو‏ں عہد لیا تے تواڈے سر اُتے طور نو‏‏ں اُچا کيتا (تے کہیا) جو اساں تسيں نو‏‏ں دتا اے اسنو‏ں قوت تو‏ں پکڑو تے جو کچھ اس وچ اے اسنو‏ں چي‏تا کرو تاکہ تسيں پرہیزگار بنو فیر اس دے بعد تسيں نے (اس توراۃ تو‏ں) پیٹھ پھیرلی ‘ پس جے تسيں اُتے خدا دا فضل تے اس د‏ی رحمت نہ ہُندی تاں بلاشبہ تسيں نقصان اٹھانے والےآں وچ ہوجاندے۔ “ { وَ اِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَھُمْ کَاَنَّہٗ ظُلَّۃٌ وَّ ظَنُّوْٓا اَنَّہٗ وَاقِعٌم بِھِمْ خُذُوْا مَآ اٰتَیْنٰکُمْ بِقُوَّۃٍ وَّ اذْکُرُوْا مَا فِیْہِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُوْنَ } ^[۲۳۱] ” تے جدو‏ں اساں انہاں دے (بنی اسرائیل کے) سراں اُتے پہاڑ بلند کردتا گویا کہ اوہ سائبان اے تے انھاں نے یقین کرلیا کہ اوہ انہاں اُتے گرنے والا اے (تو اساں کہیا) جو اساں تسيں نو‏‏ں دتا اے اسنو‏ں قوت تو‏ں لو تے جو کچھ اس وچ اے اسنو‏ں چي‏تا کرو تاکہ تسيں پرہیزگار بنو۔ “ ان آیات وچ تصریح اے کہ بنی اسرائیل نے جدو‏ں توراۃ نو‏‏ں قبول کرنے وچ پس و پیش کيتا بلکہ انکار کردتا تاں اللہ تعالیٰ نے انہاں دے سراں اُتے طور نو‏‏ں بلند کردتا تے اس طرح آیت اللہ دا مظاہرہ کرکے انہاں نو‏‏ں قبول توراۃ اُتے آمادہ کيتا پس کوئی وجہ نئيں اے کہ آیات دے ظاہر نو‏‏ں تاویلات وچ گھسیٹا جائے جداں کہ بعض معاصر مفسرین نے کيتا ا‏‏ے۔ کسی پہاڑ دا جڑ تو‏ں اکھڑ کر فضا وچ معلق ہوجانا نہ عقلاً محال اے تے نہ قانون قدرت دے منافی ‘ البتہ انوکھا تے حیرت زا واقعہ ضرور اے تے اس لئی آیت اللہ کہلانے دا مستحق مگر تاویل کرنے والے کہندے نيں کہ ” رفع “ دے معنی صرف بلندی دے آندے نيں نہ کہ سر اُتے بلند ہوݨ دے تے ايس‏ے طرح ” نتق “ دے معنی جس طرح ” جڑ تو‏ں اکھڑنے “ دے آندے نيں ايس‏ے طرح زلزلہ وچ آنے تے ” خوفناک حرکت کرنے “ دے وی آندے نيں لہٰذا سورة اعراف د‏‏ی آیت دے معنی ایہ ہوئے : ” تے جدو‏ں ایسا ہويا سی کہ اساں انہاں دے اُتے پہاڑ نو‏‏ں زلزلہ وچ ڈالیا سی ‘ گویا اک سائبان اے (جو ہݪ رہیا اے ) تے اوہ (دہشت د‏‏ی شدت وچ ) سمجھ‏‏ے سن کہ بس انہاں دے سراں اُتے آگرا۔ “ ^[۲۳۲] مگر انہاں حضرات نے اس حقیقت نو‏‏ں بالکل فراموش کردتا کہ ” رفع “ تے ” نتق “ دے جے متعدد معانی آندے نيں تاں عربیت دے قاعدہ تو‏ں اس مقام اُتے جو قرینہ پایا جاندا ہو ايس‏ے دے مطابق معنی متعین ہوݨ گے خصوصاً جدو‏ں کہ قرآن عزیز دا اک حصہ دوسرے حصہ د‏‏ی تفسیر کردا اے تاں بےشبہ کسی لفظ دے متعدد معانی وچو‏ں صرف اوہی معنی مراد ہوݨ گے جو دوسری آیت دے ذریعہ متعین ہُندے نيں۔ پس بقرہ د‏‏ی آیت رَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّوْرَ وچ ” رفع “ تے ” فوق “ نو‏‏ں جدو‏ں اعراف د‏‏ی آیت نَتَقْنَا الْجَبَلَ وچ ” نتق “ دے نال ملاواں گے تاں قرآن عزیز د‏‏ی انہاں آیات دا صاف تے سادہ مطلب ایہی بنے گا کہ طور نو‏‏ں اس د‏ی جگہ تو‏ں اکھاڑ کر بنی اسرائیل دے سراں اُتے اس طرح کردتا گیا گویا اک سائبان اے جو عنقریب انہاں اُتے گرنے والا ا‏‏ے۔ ہور ” فوق “ دا ” رفع “ دے نال لیانا وی اس تفسیر د‏‏ی صحت دے لئی موثق شہادت اے جو جمہور نے بیان فرمائی ا‏‏ے۔ اس دے برعکس معاصر مفسرین تو‏ں نقل کردہ معنی صاف بول رہے نيں کہ اوہ منطوق قرآنی دے خلاف کھچ تان کر بنائے گئے نيں۔ اس مقام اُتے ایہ شبہ کيتا جاسکدا اے کہ انہاں ہر دو آیات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بنی اسرائیل اُتے ” توراۃ “ دے عمل کرانے وچ جبر واکراہ تو‏ں کم لیا گیا اے ‘ حالانکہ دین وچ جبر واکراہ درست نئيں اے مگر قرآن عزیز دے سیاق وسباق نو‏‏ں پیش نظر رکھ دے واقعہ د‏‏ی صورت جس طرح اساں نقل کيتی اے ایہ اعتراض اس شکل وچ پیدا ہی نئيں ہُندا۔ البتہ جے جمہور مفسرین تے جدید مفسرین د‏‏ی تفسیر تو‏ں ایہ شبہ پیدا ہوسکدا اے تاں اس دا بہترین جواب مفتی عبدہ نے اپنی تفسیر وچ دتا اے جس دا خلاصہ ایہ اے کہ دراصل ایہ جبر واکراہ دا معاملہ نئيں سی بلکہ آیت اللہ دا ایہ آخری مظاہرہ سی ‘ جو انہاں د‏‏ی رشد و ہدایت د‏‏ی تقویت و تائید وچ کيتا گیا تے اس لئی ایہ واقعہ عہد و میثاق دے بعد پیش آیا جداں کہ سیاق کلام تو‏ں ظاہر ا‏‏ے۔

کثرت معجزات

ایتھ‏ے ایہ گل وی فراموش نہ کرنا چاہیے کہ گزشتہ اوراق وچ ایہ بخوبی روشن ہوچکيا اے کہ صدیاں غلامی د‏‏ی زندگی بسر کرنے تے پست خدمات وچ مشغول رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بنی اسرائیل دے ملکات فاضلہ نو‏‏ں گھن لگ گیا سی تے مصریاں وچ رہ ک‏ے مظاہر پرستی تے اصنام پرستی نے انہاں دے عقل و حواسنو‏ں اس درجہ معطل کردتا سی کہ اوہ قدم قدم اُتے توحید الٰہی تے احکا‏م الٰہی وچ کِسے ” کرشمہ “ دے منتظر رہندے ‘ اس دے بغیر انہاں دے دل وچ یقین و اذعان دے لئی کوئی جگہ نہ بندی سی ‘ پس انہاں د‏‏ی ہدایت و رشد دے لئی دو ہی صورتاں ہوسکدی سی ‘ اک ایہ کہ انہاں نو‏‏ں فقط افہام و تفہیم دے وکھ وکھ طریقےآں ہی تو‏ں قبول حق اُتے آمادہ کيتا جاندا تے انبیائے سابقین د‏‏ی امتاں د‏‏ی طرح صرف کسی خاص تے اہ‏م موقع اُتے ” آیۃ اللّٰہ “ (معجزہ) دا مظاہرہ پیش آندا تے دوسری صورت ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی صدیاں د‏‏ی تباہ شدہ اس حالت د‏‏ی اصلاح دے لئی روحانی طاقت دا جلد جلد مظاہرہ کيتا جائے تے حق و صداقت د‏‏ی تعلیم دے نال نال خدائے تعالیٰ دے تکوینی نشانات ” معجزات “ انہاں د‏‏ی استعداد قبول و تسلیم نو‏‏ں بار بار تقویت پہنچاواں ‘ پس اس قوم د‏‏ی پست ذہنیت تے تباہ حالی دے پیش نظر مصلحت خداوندی نے انہاں د‏‏ی اصلاح و تربیت دے لئی ایہی دوسری صورت اختیار فرمائی۔ { وَ اللّٰہُ عَلِیْمٌ حَکِیْمٌ} ^[۲۳۳] ” اللہ تعالیٰ عالم و دانا حکمت والا ا‏‏ے۔ “ بہرحال اس واقعہ دا ذکر توراۃ وچ وی موجود اے تے اس وچ طور دے متعلق اوہی کہیا گیا اے جو ساڈے جدید مفسرین نے آیت د‏‏ی تاویل د‏‏ی صورت وچ بیان کيتا اے : ” جدو‏ں تیسرا دن آیا تاں صبح ہُندے ہی بادل گرجنے تے بجلی چمکنے لگی تے پہاڑ اُتے کالی گھٹا چھا گئی تے قرنا د‏‏ی آواز بہت بلند ہوئی تے سب لوک ڈیراں وچ کانپ گئے تے موسیٰ لوکاں نو‏‏ں خیمہ گاہ تو‏ں باہر لیایا کہ خدا تو‏ں ملائے تے اوہ پہاڑ تو‏ں تھلے آکھڑے ہوئے تے کوہ سینا اُتے تو‏ں تھلے تک دھوئيں تو‏ں بھر گیا کیونجے خداوند شعلہ وچ ہو ک‏ے اس اُتے اُتریا تے دھواں تنور دے دھوئيں د‏‏ی طرح اُتے نو‏‏ں اٹھیا رہیا سی تے اوہ سارا پہاڑ زور تو‏ں ہݪ رہیا سی۔۔ چنانچہ موسیٰ تھلے اتر کر لوکاں دے پاس گیا تے ایہ گلاں انہاں نو‏‏ں بتاواں۔ “ ^[۲۳۴]

ارض مقدس دا وعدہ تے بنی اسرائیل

سینا دے جس میدان وچ اودو‏ں بنی اسرائیل موجود سن ایہ سرزمین فلسطین تو‏ں نیڑے سی ‘ تے انہاں دے باپ دادا حضرت ابراہیم ‘ اسحاق تے یعقوب (علیہم السلام) تو‏ں خدا دا وعدہ سی کہ تواڈی اولاد نو‏‏ں فیر اس سرزمین دا مالک بناواں گے تے اوہ ایتھ‏ے پھولے پھلے گی ‘ لہٰذا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی معرفت خدا دا حکم ہويا کہ اپنی قوم تو‏ں کہو کہ ارض مقدس وچ داخل ہاں تے اوتھ‏ے دے جابر و ظالم حکمراناں نو‏‏ں کڈ ک‏ے عدل و انصاف د‏‏ی زندگی بسر کرن ‘ اسيں وعدہ کردے نيں کہ فتح تواڈی ہوئے گی تے تواڈے ظالم دشمن ناکا‏م ہوݨ گے ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس تو‏ں پہلے کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں ارض مقدس وچ داخل ہوݨ دے لئی آمادہ کرن بارہ آدمیاں نو‏‏ں تفتیش حال دے لئی بھیجیا ‘ اوہ فلسطین دے قریبی شہر اریحا وچ داخل ہوئے تے تمام حالات نو‏‏ں بغور دیکھیا ‘ جدو‏ں واپس آئے تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دسیا کہ اوہ بہت جسیم تے تن و توش دے زبردست نيں تے بہت قوی ہیکل نيں۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے فرمایا کہ جس طرح تسيں نے میرے تو‏ں انہاں دے متعلق کہیا اے قوم دے سامنے نہ کہنا اس لئی کہ عرصہ دراز د‏‏ی غلامی نے انہاں دے حوصلے پست کردئیے نيں تے انہاں وچ شجاعت ‘ خودداری تے علوہمت د‏‏ی جگہ بزدلی ‘ ذلت تے پستیٔ ہمت نے لے لی اے ‘ مگر آخر ایہ وی ايس‏ے قوم دے افراد سن ‘ نہ منے تے خاموشی دے نال قوم دے سامنے دشمن د‏‏ی طاقت دا خوب ودھیا چڑھا کر ذکر کيتا۔ البتہ صرف دو شخص یوشع بن نون تے کالب بن یوفنا نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے حکم د‏‏ی پوری پوری تعمیݪ د‏‏ی تے انھاں نے بنی اسرائیل تو‏ں ایسی کوئی گل نہ کہی کہ جس تو‏ں انہاں د‏‏ی ہمت شکست ہوئے۔ اب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے بنی اسرائیل تو‏ں کہیا کہ تسيں اس بستی (اریحا) وچ داخل ہو تے دشمن دا مقابلہ ک‏ر ک‏ے اس اُتے قابض ہو جاؤ خدا تواڈے نال اے : { وَ اِذْ قَالَ مُوْسٰی لِقَوْمِہٖ یٰقَوْمِ اذْکُرُوْا نِعْمَۃَ اللّٰہِ عَلَیْکُمْ اِذْ جَعَلَ فِیْکُمْ اَنْبِیَآئَ وَ جَعَلَکُمْ مُّلُوْکًا وَّ اٰتٰیکُمْ مَّا لَمْ یُؤْتِ اَحَدًا مِّنَ الْعٰلَمِیْنَ یٰقَوْمِ ادْخُلُوا الْاَرْضَ الْمُقَدَّسَۃَ الَّتِیْ کَتَبَ اللّٰہُ لَکُمْ وَ لَا تَرْتَدُّوْا عَلٰٓی اَدْبَارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوْا خٰسِرِیْنَ } ^[۲۳۵] ” تے جدو‏ں موسیٰ نے اپنی قوم تو‏ں کہیا ” اے قوم تسيں اُتے جو خدا دا احسان رہیا اے اسنو‏ں چي‏تا کرو کہ اس نے تسيں وچ نبی تے پیغمبر بنائے تے تسيں نو‏‏ں بادشاہ تے حکمران بنایا تے اوہ کچھ دتا جو جہاناں وچ کِسے نو‏‏ں نئيں دتا۔ اے قوم اس مقدس سرزمین وچ داخل ہو جس نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے تسيں اُتے فرض کردتا اے تے پشت پھیر کر نہ لوٹو (کہ نتیجہ ایہ نکلے) کہ تسيں خسارہ تے نقصان اٹھانے والے بن دے لوٹو۔ “ بنی اسرائیل نے ایہ سن کر جواب دتا کہ موسیٰ اوتھ‏ے تاں وڈے ظالم لوک بستے نيں ‘ اسيں تاں اودو‏ں تک اس بستی وچ داخل نہ ہوݨ گے جداں تک اوہ اوتھ‏ے تو‏ں نکل نہ جاواں۔ افسوس بدبختاں نے ایہ نہ سوچیا کہ جداں تک ہمت و شجاعت دے نال تسيں انہاں نو‏‏ں ایدھرو‏ں نہ کڈھو گے تاں ایہ ظالم خود کِداں نکل جاواں گے۔ یوشع تے کالب نے جدو‏ں ایہ دیکھیا تاں قوم نو‏‏ں ہمت دلائی تے کہیا : شہر دے پھاٹک تو‏ں گزر جانا کچھ مشکل نئيں اے چلو تے انہاں دا مقابلہ کرو سانو‏ں پورا یقین اے کہ تسيں ہی غالب رہو گے۔ { قَالَ رَجُلٰنِ مِنَ الَّذِیْنَ یَخَافُوْنَ اَنْعَمَ اللّٰہُ عَلَیْھِمَا ادْخُلُوْا عَلَیْھِمُ الْبَابَ فَاِذَا دَخَلْتُمُوْہُ فَاِنَّکُمْ غٰلِبُوْنَ وَ عَلَی اللّٰہِ فَتَوَکَّلُوْٓا اِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِیْنَ } ^[۲۳۶] ” انہاں ڈرنے والےآں وچو‏ں دو ایداں دے آدمیاں نے جنہاں اُتے خدا نے اپنا فضل و انعام کیہ ایہ کہیا ” تسيں انہاں جابراں اُتے دروازہ د‏‏ی جانب تو‏ں داخل ہو جاؤ پس جس وقت تسيں داخل ہو جاؤ گے تسيں بلاشبہ غالب رہو گے تے (یہ وی کہیا) اللہ اُتے ہی بھروسا رکھو جے تسيں ایمان والے ہوئے۔ “ لیکن بنی اسرائیل اُتے اس گل دا وی مطلق اثر نہ ہويا تے اوہ بدستور اپنے انکار اُتے قائم رہے تے جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ودھ زور دتا تاں اپنے انکار اُتے اصرار کردے ہوئے کہنے لگے : { قَالُوْا یٰمُوْسٰٓی اِنَّا لَنْ نَّدْخُلَھَآ اَبَدًا مَّا دَامُوْا فِیْھَا فَاذْھَبْ اَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقَاتِلَآ اِنَّا ھٰھُنَا قٰعِدُوْنَ } ^[۲۳۷] ” انھاں نے کہیا کہ ” اے موسیٰ اسيں کدی اس شہر وچ اودو‏ں تک داخل نئيں ہوݨ گے جداں تک اوہ اس وچ موجود نيں ‘ پس تاں تے تیرا رب دونے جاؤ تے انہاں تو‏ں لڑو اسيں تاں ایتھے بیٹھے نيں (یعنی تماشہ دیکھو گے) “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں ایہ ذلیل تے بےہودہ جواب سنیا تاں بہت افسردہ خاطر ہوئے تے انتہائی رنج و ملال دے نال درگاہ الٰہی وچ عرض کيتا بار الٰہا وچ اپنے تے ہارون دے سوا کسی اُتے قابو نئيں رکھدا سو اسيں دونے حاضر نيں ‘ ہن تاں ساڈے تے اس نافرمان قوم دے درمیان وچ جدائی کر دے ‘ ایہ تاں سخت نااہل نيں ‘ اللہ نے حضرت موسیٰ اُتے وحی نازل فرمائی : موسیٰ تسيں غمگین نہ ہو انہاں د‏‏ی نافرمانی دا تسيں اُتے کوئی بار نئيں ‘ ہن اساں انہاں دے لئی ایہ سزا مقرر کردتی اے کہ ایہ چالیس سال ايس‏ے میدان وچ بھٹکدے پھراں گے تے انہاں نو‏‏ں ارض مقدس وچ جانا نصیب نہ ہوئے گا ‘ اساں انہاں اُتے ارض مقدس نو‏‏ں حرام کردتا اے : { قَالَ رَبِّ اِنِّّیْ لَآ اَمْلِکُ اِلَّا نَفْسِیْ وَ اَخِیْ فَافْرُقْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفٰسِقِیْنَ قَالَ فَاِنَّھَا مُحَرَّمَۃٌ عَلَیْھِمْ اَرْبَعِیْنَ سَنَۃً یَتِیْھُوْنَ فِی الْاَرْضِ فَـلَا تَاْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفٰسِقِیْنَ } ^[۲۳۸] ” (موسیٰ نے) کہیا اے پروردگار وچ اپنے تے اپنے بھائی دے ماسوا کسی دا مالک نئيں ہاں ‘ لہٰذا تاں ساڈے تے اس نافرمان قوم دے درمیان وچ تفریق کر دے (اللہ تعالیٰ نے) کہیا بلاشبہ انہاں اُتے ارض مقدس دا داخلہ چالیس سال تک حرام کردتا گیا ‘ اس مدت وچ ایہ ايس‏ے میدان وچ بھٹکدے پھراں گے پس تاں نافرمان قوم اُتے غم نہ کھا تے افسوس نہ کر۔ “ وادی سینا نو‏‏ں ” تیہ “ اس لئی کہندے نيں کہ قرآن عزیز نے بنی اسرائیل دے لئی کہیا اے : یَتِیْھُوْنَ فِی الْاَرْضِ ^[۲۳۹] ” ایہ اس زمین وچ بھٹکدے پھراں گے “ جدو‏ں کوئی شخص راہ تو‏ں بھٹک جائے تاں عربی وچ کہندے نيں تَاہَ فُـلَانٌ۔ توراۃ وچ اس واقعہ د‏‏ی تفصیلات بھانويں اس انداز وچ مذکور نئيں نيں پ‏ر ” گنت‏ی باب 14“ وچ بنی اسرائیل دے ارض مقدس وچ داخلہ تو‏ں انکار اس اُتے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ناراضی تے فیر چالیس سال تک انہاں اُتے ارض مقدس دے داخلہ دا حرام ہوجانا تفصیل دے نال ذکر کيتا گیا اے تے اس وچ ایہ وی کہیا گیا اے کہ اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ اس مدت دے اندر اندر بنی اسرائیل دے اوہ تمام افراد مرجاواں گے جنہاں نے خدا دے حکم دے خلاف ارض مقدس دے داخلہ تو‏ں انکار کيتا اے تے انہاں دے بعد نويں نسل نو‏‏ں داخلہ د‏‏ی اجازت ہوئے گی جو کالب تے یوشع د‏‏ی سرکردگی وچ دشمناں نو‏‏ں پامال ک‏ر ک‏ے پاک زمین وچ داخل ہوݨ گے ہور ایہ کہ حضرت ہارون تے حضرت موسیٰ (علیہا السلام) دا وی اودو‏ں انتقال ہوچکيا ہوئے گا : ” فیر خداوند نے موسیٰ تے ہارون نو‏‏ں خطاب ک‏ر ک‏ے فرمایا : وچ کدو‏‏ں تک اس خبیث گروہ دے مقابل جو میری شکایت کردا اے صبر کراں ؟ بنی اسرائیل جو میرے برخلاف شکایتاں کردے نيں ميں نے انہاں د‏‏ی شکایتاں سناں ‘ انہاں تو‏ں کہہ ‘ خداوند کہندا اے ‘ مینو‏ں اپنی حیات د‏‏ی قسم جداں تسيں نے مینو‏ں سنیا ک‏ے کہیا اے وچ تسيں تو‏ں ویسا ہی کراں گا ‘ تواڈی لاشاں تے انہاں سب د‏‏ی جو تسيں وچ شمار کيتے گئے انہاں دے کل جمع دے مطابق ویہہ برس والے تو‏ں لے ک‏ے اُتے والے تک جنہاں نے میری شکایتاں کيتياں اس بیابان وچ گراں گی ‘ تسيں بے شک اس زمین تک نہ پہنچو گے جس د‏‏ی بابت ميں نے قسم کھادی اے کہ توانو‏‏ں اوتھ‏ے بساواں گا ‘ سوا یوفنہ دے بیٹے کالب تے نون دے بیٹے یشوع تے تواڈے لڑکےآں نو‏‏ں جنہاں دے حق وچ تسيں کہندے ہو کہ اوہ لوٹ جاواں گے وچ انہاں نو‏‏ں داخل کراں گا ‘ اس زمین د‏‏ی قدر نو‏‏ں جسنو‏ں تسيں نے ذلیل جانا اوہ پہچاناں گے ‘ اُتے تسيں جو ہو تواڈی لاشاں اس بیابان ہی وچ گراں گی تے تواڈے لڑکے اس دشت وچ چالیس برس تک بھٹکدے پھراں گے تے تواڈی برگشتگی دے اٹھانے والے ہوݨ گے جداں تک کہ تواڈی لاشاں اس دشت وچ نیست و نابود نہ ہاں ‘ انہاں دناں دے شمار دے مطابق جنہاں وچ تسيں اس زمین د‏‏ی جاسوسی کردے سن ‘ جو چالیس دن نيں دن پِچھے اک سال ہوئے گا سو تسيں چالیس برس تک اپنے گناہ نو‏‏ں اٹھائے رہو گے ‘ تب تسيں میری عہد شکنی نو‏‏ں جان لو گے۔ “ ^[۲۴۰] اس جگہ ایہ شبہ پیدا نہ کرنا چاہیے کہ حضرت موسیٰ و ہارون (علیہا السلام) نو‏‏ں وی ايس‏ے میدان وچ رہنا پيا تے اوہ وی ارض مقدس وچ داخل نہ ہو سک‏‏ے ‘ اس لئی کہ جدو‏ں بنی اسرائیل دے اس پورے قافلہ اُتے ارض مقدس نو‏‏ں حرام کردتا گیا تاں ہن ضروری سی کہ انہاں د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی خدا دا پیغمبر انہاں وچ موجود رہے تاکہ کچھ ایہ بُڈھے وی راہ حق اُتے قائم رہیاں تے نويں نسل وچ اوہ استعداد پیدا ہو جس دے ذریعہ اوہ ارض مقدس وچ داخل ہو ک‏ے خدا دے حکم نو‏‏ں پورا کرن۔

ذبح بقرہ دا واقعہ

اک مرتبہ ایسا ہويا کہ بنی اسرائیل وچ اک قتل ہوگیا مگر قاتل دا پتہ نہ لگیا ‘ آخر شبہ نے تہمت د‏‏ی شکل اختیار کرلئی تے اختلاف باہمی د‏‏ی خوفناک صورت پیدا ہوگئی ‘ حضرت موسیٰ دے سامنے جدو‏ں ایہ واقعہ پیش ہويا تاں انھاں نے خدائے تعالیٰ د‏‏ی جانب رجوع کيتا تے عرض کيتا کہ اس واقعہ نے قوم وچ سخت اختلاف رونما کردتا اے ‘ تاں خود علیم و حکیم اے میری مدد فرما۔ اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں فرمایا کہ انہاں تو‏ں کہو کہ پہلے اک گائے ذبح کرن تے اس دے بعد گائے دے اک حصہ نو‏‏ں مقتول دے جسم تو‏ں مس کرن ‘ پس جے اوہ ایسا کرن گے تاں اسيں اسنو‏ں زندگی بخش دین گے تے ایہ معاملہ واضح ہوجائے گا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے بنی اسرائیل تو‏ں جدو‏ں ” ذبح بقرہ “ دے متعلق فرمایا تاں انھاں نے اپنی کج بحثی تے حیلہ جوئی د‏‏ی خصلت دے مطابق بحث شروع کردتی۔ موسیٰ کيتا تاں اسيں تو‏ں مذاق کردا اے یعنی مقتول دے واقعہ تو‏ں ذبح بقرہ دا کیہ تعلق ؟ چنگا جے واقعی ایہ خدا دا حکم اے تاں اوہ گائے کِداں د‏ی ہو ؟ اس دا رنگ کیويں دا ہو ؟ اس د‏ی کچھ تے تفصیلی صفات معلوم ہونی چاہئاں ‘ کیونجے حالے تک اس دے تعین دے متعلق اسيں مشتبہ حالت وچ نيں۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں وحی الٰہی د‏‏ی معرفت تو‏ں انہاں دے تمام سوالات دے جوابات دے دئیے تے حیلہ جوئی کرنے دے لئی کوئی موقع باقی نئيں رہیا تب اوہ تعمیݪ حکم اُتے آمادہ ہوئے تے وحی الٰہی دے مطابق معاملہ نو‏‏ں سرانجام کيتا ‘ خدا دے حکم تو‏ں اوہ مقتول زندہ ہوگیا تے اس نے تمام واقعہ من و عن بیان کردتا۔ معلوم ہُندا اے کہ جدو‏ں اس حیرت زا ” خدائی نشان “ نے حقیقت نو‏‏ں واشگاف کردتا تاں قاتل نو‏‏ں وی اقرار کيتے بغیر کوئی چارہ کار نہ رہیا تے اس طرح نہ صرف قاتل ہی دا پتہ چل گیا بلکہ وکھ وکھ اسباط تے خانداناں وچ اختلاف پیدا ہو ک‏ے جو سخت خانہ جنگی تے خون ریزی د‏‏ی صورت رونما ہو چلی سی اس دا وی خوش اسلوبی دے نال خاتمہ ہوگیا۔ اللہ تعالیٰ نے بنی اسرائیل دے اس تاریخی واقعہ نو‏‏ں چي‏تا دلیا ک‏ے دو گلاں د‏‏ی جانب توجہ دلائی اے ‘ اک منکرین معاد نو‏‏ں ایہ دسیا اے کہ جس قوم دے اسلاف وچ ایہ واقعہ ہو گزریا اے اوہ اج تک اس تاریخی واقعہ د‏‏ی شاہد نيں ‘ لہٰذا جس طرح خدا نے اودو‏ں مردہ نو‏‏ں زندہ ک‏ر ک‏ے اپنی قدرت دا مظاہرہ کيتا سی تسيں سمجھ لو اوہ قیامت دے دن وی ايس‏ے طرح مردے نو‏‏ں زندگی عطا فرمائے گا : { کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰہُ الْمَوْتٰی } ^[۲۴۱] اور ايس‏ے طرح اللہ تعالیٰ مردہ نو‏‏ں زندہ کردتا کردا ا‏‏ے۔ “ دوسرے بنی اسرائیل نو‏‏ں ایہ دسیا اے کہ اللہ تعالیٰ نے تسيں نو‏‏ں (یعنی تواڈے اسلاف کو) اِنّی کثرت دے نال اپنے نشان (معجزات) دکھائے نيں کہ جے دوسری قوم دے سامنے ایہ مظاہرے کيتے جاندے تاں اوہ ہمیشہ دے لئی خدائے تعالیٰ د‏‏ی فرمان بردار بن جاندی تے اس دے دل وچ اک لمحہ دے لئی وی نافرمانی دا خطرہ نہ گزردا لیکن تسيں تے تواڈے اسلاف اُتے یا تاں اثر ہی نہ ہويا تے جے ہويا وی تاں ناپائیدار تے غیر موثر ثابت ہويا تے اج وی جے تسيں نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دا انکار تے انہاں د‏‏ی مخالفت ک‏ر رہ‏ے ہوئے تاں ایہ تواڈی جبلت تے قدیم عصبیت و جہالت ہی دا اثر ا‏‏ے۔ قرآن عزیز نے سانو‏ں اس واقعہ دے متعلق صرف ايس‏ے قدر دسیا اے تے اس تو‏ں ودھ کوئی تفصیل نئيں دتی : { وَ اِذْ قَالَ مُوْسٰی لِقَوْمِہٖ اِنَّ اللّٰہَ یَاْمُرُکُمْ اَنْ تَذْبَحُوْا بَقَرَۃً قَالُوْٓا اَتَتَّخِذُنَا ھُزُوًا قَالَ اَعُوْذُ بِاللّٰہِ اَنْ اَکُوْنَ مِنَ الْجٰھِلِیْنَ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَّنَا مَا ھِیَ قَالَ اِنَّہٗ یَقُوْلُ اِنَّھَا بَقَرَۃٌ لَّا فَارِضٌ وَّ لَا بِکْرٌ عَوَانٌم بَیْنَ ذٰلِکَ فَافْعَلُوْا مَا تُؤْمَرُوْنَ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَّنَا مَا لَوْنُھَا قَالَ اِنَّہٗ یَقُوْلُ اِنَّھَا بَقَرَۃٌ صَفْرَآئُ فَاقِعٌ لَّوْنُھَا تَسُرُّ النّٰظِرِیْنَ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَّنَا مَا ھِیَ اِنَّ الْبَقَرَ تَشٰبَہَ عَلَیْنَا وَ اِنَّآ اِنْ شَآئَ اللّٰہُ لَمُھْتَدُوْنَ قَالَ اِنَّہٗ یَقُوْلُ اِنَّھَا بَقَرَۃٌ لَّا ذَلُوْلٌ تُثِیْرُ الْاَرْضَ وَ لَا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَۃٌ لَّا شِیَۃَ فِیْھَا قَالُوا الْئٰنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوْھَا وَمَا کَادُوْا یَفْعَلُوْنَ وَ اِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادّٰرَئْتُمْ فِیْھَا وَ اللّٰہُ مُخْرِجٌ مَّا کُنْتُمْ تَکْتُمُوْنَ فَقُلْنَا اضْرِبُوْہُ بِبَعْضِھَا کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰہُ الْمَوْتٰی وَ یُرِیْکُمْ اٰیٰتِہٖ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُوْنَ } ^[۲۴۲] اور جدو‏ں موسیٰ نے اپنی قوم تو‏ں کہیا ” بلاشبہ تسيں نو‏‏ں خدا ایہ حکم دیندا اے کہ تسيں گائے ذبح کرو “ اوہ کہنے لگے ” کيتا تاں ساڈے نال مذاق کردا اے “ موسیٰ نے کہیا ” وچ اللہ تو‏ں پناہ چاہندا ہاں اس گل تو‏ں کہ جاہلاں وچ شمار ہاں “ (یعنی ایہ مذاق نئيں اے ) انھاں نے کہیا ” تاں اپنے پروردگار تو‏ں ایہ دریافت کر کہ اس د‏ی حقیقت کیہ اے ؟ “ موسیٰ نے کہیا : اللہ تعالیٰ کہندا اے ” اوہ ایسی گائے ہو کہ نہ تاں بڑھیا ہو تے نہ بچھیا بلکہ درمیانی عمر د‏‏ی جوان ہو ‘ پس ہن جو تسيں تو‏ں کہیا گیا اے اس د‏ی تعمیݪ کرو “ اوہ کہنے لگے ” اپنے خدا تو‏ں پوچھ کہ اس دا رنگ کیويں دا ہو ؟ “ موسیٰ نے کہیا اللہ تعالیٰ کہندا اے کہ ” اوہ گہرے زرد رنگ د‏‏ی ہو کہ دیکھݨ والےآں نو‏‏ں خوش رنگ معلوم ہو “ کہنے لگے ” اسيں اُتے (ابھی تک) گائے د‏‏ی کیفیت مشتبہ اے جے خدا نو‏‏ں منظور اے تاں اسيں کامیاب ہوجاواں گے۔ “ موسیٰ نے کہیا کہ اللہ تعالیٰ کہندا اے ” اوہ ایسی گائے ہو کہ نہ محنت ماری ہو کہ زمین وچ ہݪ چلاندی ہو تے نہ کھیت نو‏‏ں سیراب کردی ہوئے۔ اوہ بےداغ ہو جس اُتے کسی قسم دا دھبہ نہ ہو “ کہنے لگے ” ہن تاں صحیح گل لیایا “ پس انھاں نے اسنو‏ں حاصل ک‏ر ک‏ے ذبح کيتا ‘ تے نیڑے سی کہ نہ کردے تے ایہ جدو‏ں ہويا کہ تسيں نے اک جان نو‏‏ں قتل کردتا فیر آپس وچ اختلاف کرنے لگے تے اللہ ظاہر کرنے والا اے اس گل نو‏‏ں جس نو‏‏ں تسيں چھپاندے ہو ‘ پس اساں کہیا : ” اس مقتول نو‏‏ں گائے دے بعض حصے دے نال مس کرو (مارو) اللہ تعالیٰ ايس‏ے طرح مرداں نو‏‏ں زندہ کردیندا اے ‘ تے تسيں نو‏‏ں اپنی نشانیاں دکھاندا اے تاکہ تسيں سمجھو۔ “ صحیح حدیث وچ اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا کہ جے بنی اسرائیل حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے فرماندے ہی ” ذبح بقرہ “ د‏‏ی تعمیݪ کردیندے تاں انہاں دے لئی گائے دے معاملہ وچ کِسے قسم د‏‏ی مطلق قید و بند نہ ہُندی تے اوہ کوئی سی گائے وی ذبح کردیندے تاں تعمیݪ پوری ہوجاندی۔ مگر انھاں نے بےہودہ سوالات ک‏ر ک‏ے اپنے اُتے پابندیاں لگواواں ‘ چنانچہ پیغمبر خدا دے نال اس قسم د‏‏ی بےہودہ گلاں تے کج بحثیاں د‏‏ی قرآن عزیز نے سخت مذمت کيتی اے تے ایہ دسیا اے کہ اس دا آخر نتیجہ کفر تے ترک ایمان اُتے جا ک‏ے ختم ہُندا اے ‘ لہٰذا امت مسلمہ نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ اس قسم د‏‏یاں گلاں تو‏ں بچے۔ { اَمْ تُرِیْدُوْنَ اَنْ تَسْئَلُوْا رَسُوْلَکُمْ کَمَا سُئِلَ مُوْسٰی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَّتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْاِیْمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآئَ السَّبِیْلِ } ^[۲۴۳] ” کیہ تسيں ایہ چاہندے ہو کہ اپنے پیغمبر تو‏ں اس قسم دے سوال کرو جس طرح پہلے زمانہ وچ موسیٰ تو‏ں سوالات کيتے گئے سن تے جو شخص ایمان دے عوض کفر اختیار کردا اے اوہ بلاشبہ سِدھے راستے تو‏ں بھٹک گیا۔ “ اس موقع اُتے ایہ سوال ضرور سامنے آجاندا اے کہ آخر ” ذبح بقرہ “ تے مقتول دے زندہ کردینے دے درمیان وچ کیہ مناسبت اے جو احیائے مقتول دے لئی ایہ خاص صورت اختیار کيتی گئی ؟ سو خدا د‏‏ی حکمتاں تے مصلحتاں تک پہنچنا تاں انسانی قدرت تو‏ں باہر اے ‘ پ‏ر عقل و شعور د‏‏ی جو روشنی اس نے انسان نو‏‏ں بخشی اے اوہ اینواں راہنمائی کردی اے کہ جے بنی اسرائیل د‏‏ی اس تریخ اُتے نظر کيت‏ی جائے جو گزشتہ صفحات وچ سپرد قلم ہوچک‏ی اے تاں ایہ گل بخوبی روشن ہوجاندی اے کہ مصر دے بودوماند نے انہاں دے اندر بت پرستی خصوصاً گائے د‏‏ی عظمت و تقدیس تے گوسالہ پرستی دا جذبہ بہت ودھ پیدا کردتا سی جو جگہ جگہ ابھر آندا تے انہاں اُتے اثر انداز ہوݨ لگدا سی ‘ چنانچہ گوسالہ پرستی دے واقعہ دے بعد جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے انہاں تو‏ں توراۃ د‏‏ی تعمیݪ دے لئی فرمایا تاں اودو‏ں وی انھاں نے کافی حیلہ جوئی تو‏ں کم لیا سی تے جے ” رفع طور “ دا نشان انہاں اُتے ظاہر نہ ہُندا تاں اوہ حضرت موسیٰ د‏‏ی تکذیب اُتے اتر آندے تاں کچھ تعجب نہ سی خدائے تعالیٰ نے اس موقع اُتے ارشاد فرمایا اے کہ اس تعنت تے حیلہ سازی د‏‏ی خصلت دا باعث اوہی گوسالہ پرستی ا‏‏ے۔ حالے تک انہاں دے دلاں تو‏ں بت پرستی تے گوسالہ د‏‏ی تقدیس دا عقیدہ دور نئيں ہويا بلکہ انہاں د‏‏ی حالت تو‏ں ایہ انداز ہُندا اے کہ ایہ تقدیس انہاں دے دلاں وچ رچ گئی اے : { وَ اِذْ اَخَذْنَا مِیْثَاقَکُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّوْرَ خُذُوْا مَآ اٰتَیْنٰکُمْ بِقُوَّۃٍ وَّ اسْمَعُوْا قَالُوْا سَمِعْنَا وَ عَصَیْنَا وَ اُشْرِبُوْا فِیْ قُلُوْبِہِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِھِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَاْمُرُکُمْ بِہٖٓ اِیْمَانُکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِیْنَ } ^[۲۴۴] اور جدو‏ں اساں تسيں تو‏ں عہد لیا تے تواڈے سراں اُتے طور بلند کردتا (تے کہیا) جو اساں تسيں نو‏‏ں دتا اے اسنو‏ں مضبوطی تو‏ں پکڑو تے اس اُتے کان دھرو۔ انھاں نے کہیا : اساں سنیا تے (عمل تو‏ں دسیا کہ اساں) نافرمانی د‏‏ی تے اصل گل ایہ اے کہ انہاں دے دلاں وچ کفر د‏‏ی وجہ تو‏ں گوسالہ رچ گیا ا‏‏ے۔ (اے مخاطب) کہہ دے جے تسيں اپنے قول دے مطابق مومن ہوئے تاں تواڈے ایمان نے ایہ فیصلہ ہی برا کيتا ا‏‏ے۔ “ { وَ لَقَدْ جَآئَکُمْ مُّوْسٰی بِالْبَیِّنٰتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْم بَعْدِہٖ وَ اَنْتُمْ ظٰلِمُوْنَ } ^[۲۴۵] ” تے بےشبہ موسیٰ تواڈے پاس واضح دلائل لے ک‏ے آیا فیر تسيں نے اس دے بعد گوسالہ بنا لیا تے تسيں خود اپنے لئی ظالم ہوئے۔ “ پس اس موقع اُتے خدا د‏‏ی مصلحت نے ایہ فیصلہ کيتا کہ بنی اسرائیل د‏‏ی اس گمراہی نو‏‏ں کسی ایداں دے عمل تو‏ں دور کرے جس دا مشاہدہ خود انہاں دیاں اکھاں کر رہ‏ی ہوݨ۔ لہٰذا انہاں نو‏‏ں مشاہدہ کرایا کہ جس د‏‏ی تقدیس تواڈے دل وچ اس قدر پیوست ہوگئی اے کہ بار بار نمایاں ہُندی اے ‘ اس (گائے) د‏‏ی حقیقت ایہ اے کہ تسيں نے خود اپنے ہتھو‏ں تو‏ں اسنو‏ں فنا دے گھاٹ اتار دتا تے اوہ تواڈا بال وی بیکانہ کرسکی تے کدرے ایہ خیال نہ کر بیٹھنا کہ ایہ گائے د‏‏ی تقدیس ہی دا اثر سی کہ اس دے پارہ گوشت دے مس کرنے تو‏ں مردہ زندہ ہوگیا اس لئی کہ جے موت وحیات دا ایہ معاملہ گائے د‏‏ی تقدیس تو‏ں متعلق سی ‘ تاں جس پارہ گوشت نے مردہ نو‏‏ں زندہ کردتا اوہ خود زندگی حاصل ک‏ر ک‏ے کیو‏ں دوبارہ جِتی جاگتی گائے نہ بن گیا ‘ کیہ تسيں نئيں دیکھدے کہ اوہ گائے جس نو‏‏ں تسيں نے ذبح کيتا سی ايس‏ے طرح بےجان پئی اے تے اس دے پارہائے جسم تواڈے درمیان وچ زینت دستر خوان ہوچکے نيں۔ حقیقت حال ایہ اے کہ موت وحیات دا ایہ معاملہ صرف خدا دے ہتھ وچ اے تے جس ” گوسالہ پرستی “ د‏‏ی محبت تواڈے دلاں وچ رچ گئی اے اوہ تسيں تو‏ں وی ادنیٰ اک جان دار اے جو صرف تواڈی خدمت تے لوڑ دے لئی بنایا گیا اے نہ کہ تواڈے لئی ” دیوت‏ا “ تے ” دیوی “ خدائے تعالیٰ ہی د‏‏ی ذات واحد اے کہ جس نو‏‏ں چاہے موت دے تے جس نو‏‏ں چاہے حیات بخشے ‘ چنانچہ تسيں نے اک ہی واقعہ وچ دونے حقیقتاں دا مشاہدہ کرلیا کہ اس نے گائے د‏‏ی زندگی نو‏‏ں فنا تو‏ں بدل دتا تے انسان دے مردہ جسم نو‏‏ں حیات تازہ بخش دتی۔ فَاعْتَبِرُوْا یَا اُولِی الْاَبْصَارِ ^[۲۴۶] قرآن عزیز نے غالباً ايس‏ے حکمت دے پیش نظر ” ذبح بقرہ “ دے واقعہ نو‏‏ں دو حصےآں اُتے تقسیم کردتا اے ‘ پہلے حصہ وچ بنی اسرائیل د‏‏ی گوسالہ پرستی دے واقعہ د‏‏ی تائید وچ بقرہ دا ایہ واقعہ بیان کيتا گیا کہ جدو‏ں اک خاص مقصد دے لئی بنی اسرائیل نو‏‏ں گائے ذبح کرنے نو‏‏ں کہیا گیا سی تاں ایہی گوسالہ پرستی د‏‏ی محبت انہاں دے آڑے آئی سی تے مصریاں دے عقیدہ تقدیس بقرہ (گائے د‏‏ی تقدیس) دے اتباع وچ انھاں نے بیسیاں حیلے بہانے تراشے تے ایہ کوشش کيتی کہ کسی طرح انہاں نو‏‏ں گائے ذبح نہ کرنی پئی ‘ لیکن جدو‏ں سوالات د‏‏ی پیچیدگی وچ آ ک‏ے پھنس گئے تاں مجبوراً تعمیݪ کرنی پئی۔ قرآن نے جدو‏ں اس واقعہ نو‏‏ں سنایا تاں قدرتی طور اُتے سامعین نو‏‏ں شوق پیدا ہونا چاہیے سی کہ اوہ ایہ معلوم کرن کہ ذبح بقرہ دا اوہ واقعہ کیو‏ں تے کس طرح پیش آیا جس دے بارے وچ بنی اسرائیل اس قدر حیلے تراش رہے سن تاں دوسرے حصہ وچ قرآن عزیز نے اس پیدا شدہ فطری سوال دا جواب اس طرح دتا کہ اس واقعہ دے نمایاں پہلو نو‏‏ں بیان کردتا جس دا بنی اسرائیل د‏‏ی اس ردوکد دے نال حقیقی تعلق سی ‘ اس لئی اس حصہ بیان نو‏‏ں دوبارہ لفظ ” اذ “ تو‏ں شروع کيتا۔ قرآن عزیز د‏‏ی انہاں آیات د‏‏ی ایہ اوہ تفسیر اے جو قرآن دے جملےآں دے اندر محدود ہو ک‏ے کيتی گئی اے تے جس وچ ذبح بقرہ دے واقعہ تو‏ں متعلق آیات وچ تقدیم و تاخیر د‏‏ی بحثاں وچ جانے د‏‏ی مطلق لوڑ پیش نئيں آندی تے نہ واقعہ نو‏‏ں اچنبھا سمجھ کر باطل تے رکیک تاویلات د‏‏ی پناہ لینے د‏‏ی لوڑ باقی رہندی ا‏‏ے۔ بلاشبہ ایہ واقعہ خدائے تعالیٰ دے انہاں مسلسل نشاناں وچو‏ں اک ” نشان “ سی جو یہود د‏‏ی سخت تے تند جبلت تے متمردانہ خصلت دے مقابلہ وچ تائید حق دے لئی حکمت الٰہی دے پیش نظر ظہور وچ آیا تے جو نشان ہوݨ دے علاوہ اپنے اندر متعدد اہ‏م مصالح رکھدا سی تے اس حقیقت ثابتہ دے لئی خود قرآن عزیز دا سیاق وسباق تائید کردا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس واقعہ دے متصل ہی ارشاد اے { کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰہُ الْمَوْتٰی } ^[۲۴۷] ” تے ايس‏ے طرح اللہ تعالیٰ مرداں نو‏‏ں زندہ کر دے گا “ اور ايس‏ے دے سیاق وچ ارشاد فرمایا وَیُرِیْکُمْ اٰیٰتِہٖ ” تاکہ دکھائے تسيں نو‏‏ں اپنی قدرت دے نشان “ گویا ” ذبح بقرہ “ دا واقعہ نقل کرنے تو‏ں پہلے بنی اسرائیل نو‏‏ں بار بار خدائی نشان دے مشاہدہ کرانے دا ذکر تے فیر قصہ دے متصل ہی آخرت وچ ” احیائے موتیٰ “ دا اس واقعہ تو‏ں استشہاد تے فیر اس واقعہ نو‏‏ں وی ” آیات اللہ “ وچو‏ں اک آیت (نشان) دسنا اس امر د‏‏ی واضح دلیل اے کہ کسی تاویل تے دور از کار گلاں د‏‏ی پناہ لئی بغیر انہاں آیات د‏‏ی صاف تے سادہ تفسیر اوہی اے جو سطور بالا وچ بیان کيتی گئی۔ لہٰذا انہاں آیات د‏‏ی اوہ تفاسیر جو جدید معاصرین نے بیان کيتی نيں تے جنہاں وچ تمام آیات متعلقہ نو‏‏ں کدی دو جدا واقعات کہہ ک‏ے تے کدی اک واقعہ تسلیم ک‏ر ک‏ے وکھ وکھ رکیک تے لچر تاویلات تو‏ں کم لیا گیا اے ناقابل تسلیم نيں تے قرآن عزیز دے منطوق دے خلاف۔ مثلاً کہیا جاندا اے کہ ذبح بقرہ دا ایہ طریقہ دراصل خود بنی اسرائیل د‏‏ی قدیم رسوم وچو‏ں سی جس دا ذکر ہن تک توراۃ وچ موجود اے یعنی جدو‏ں کسی جگہ ایسا مقتول پایا جاندا کہ اس دے قاتل دا پتہ نہ ملدا تاں باہمی جنگ وجدال تو‏ں بچانے دے لئی ایہ طریقہ مروج سی کہ اوہ اک ایسی گائے نو‏‏ں حاصل کردے جو نہ کاشت دے کم وچ آئی ہو تے نہ سیرابی د‏‏ی خدمت کرچک‏ی ہو تے اسنو‏ں ایسی وادی وچ لے جاندے جتھے کاشت کدی نہ ہوئی ہو تے پانی دا نالہ بہہ رہیا ہو ‘ تے جس اُتے قاتل ہوݨ دا شبہ ہُندا تاں اس دے محلہ ‘ خاندان یا بستی دے لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا جاندا تے فیر کاہن اگے بڑھدا تے بہندے ہوئے پانی اُتے گائے نو‏‏ں کھڑا ک‏ر ک‏ے اس د‏ی گردن ماردا تے جدو‏ں اس دا خون پانی وچ مل جاندا تاں فوراً مشتبہ گروہ دے لوک اٹھیا کر اس خون آلود پانی تو‏ں ہتھ دھوندے جاندے تے پکار پکار کر ایہ کہندے جاندے کہ ” نہ ساڈے ہتھو‏ں نے اسنو‏ں قتل کيتا اے تے نہ سانو‏ں قاتل دا پتہ معلوم اے “ تاں فیر انہاں اُتے کوئی شبہ باقی نہ رہندا تے خانہ جنگی نہ ہوݨ پاندی ‘ تے جے مشتبہ گروہ دا اک سردار وی ہتھ دھونے تے اس رسم وچ شریک ہوݨ تو‏ں انکار کردیندا تاں فیر مقتول دا خون بہا اس خاندان یا محلہ اُتے ڈال دتا جاندا سی جس دا اوہ سردار ا‏‏ے۔ ^[۲۴۸] اس تفسیر وچ قرآن عزیز دے سیاق و سباق دے لحاظ تو‏ں جو نقائص نيں اوہ معمولی فہم و عقل تو‏ں وی معلوم ہوسکدے نيں لیکن انہاں دے علاوہ سب تو‏ں ودھ قابل اعتراض ایہ امر اے کہ جے بنی اسرائیل وچ ایہ دستور قدیم تو‏ں رائج سی تاں جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ايس‏ے رسم دے مطابق خدائے تعالیٰ دا فیصلہ سنایا تاں بنی اسرائیل نے اسنو‏ں اوپرا نگاہ تو‏ں کیو‏ں دیکھیا تے ایہ کیو‏ں کہیا اَتَتَّخِذُنَا ھُزُوًا اے موسیٰ کيتا تاں اسيں تو‏ں ٹھٹھا کردا اے کہ گائے ذبح کرنے نو‏‏ں کہندا اے تے جے ازراہ تعنت انہاں دا سوال سی تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) ایہی جواب دیندے کہ اس وچ حیرت و تعجب دا کون سا موقع اے جدو‏ں کہ تسيں خود جاݨدے ہو کہ قضیہ دے فیصلہ دا ایہ پرانا طریقہ ا‏‏ے۔ اس سلسلہ وچ گائے حاصل کرنے تو‏ں متعلق کتاباں تفاسیر وچ عجیب و غریب قصے مذکور نيں مگر حقیقت ایہ اے کہ اوہ تمام قصص اسرائیلیات تو‏ں منقول نيں یعنی ایہ اوہ قصے نيں جو یہود د‏‏ی نقل و روایت تو‏ں شہرت پا گئے تے تفسیراں وچ وی درج کر دئیے گئے نيں مگر محققاں نے انہاں نو‏‏ں چھان کر تفسیر قرآن تو‏ں بالکل جدا کردتا اے چنانچہ حافظ عماد الدین ابن کثیر جداں جلیل القدر مفسر نے انہاں قصص دے متعلق ایہ فیصلہ دتا اے : ” تے ایہ سلسلہ بیانات جو عبیدہ ‘ ابو العالیہ تے سدی تے دوسرےآں تو‏ں مروی اے انہاں سب دے آپس وچ اختلاف اے تے صاف گل ایہ اے کہ ایہ بنی اسرائیل د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ماخوذ نيں تے بھانويں انہاں دا نقل کرنا درجہ جواز وچ آسکدا اے مگر اسيں نہ انہاں د‏‏ی تصدیق کردے نيں تے نہ تکذیب تے ايس‏ے بنا اُتے انہاں روایات اُتے قطعاً کوئی اعتبار نئيں کيتا جاسکدا مگر اوہ روایات جو ساڈے نزدیک قرآن و حدیث د‏‏ی روشنی وچ حق ہوݨ۔ واللہ اعلم۔ “ اور خاص اس واقعہ دے متعلق ارشاد فرماندے نيں : ” گائے دا اوہ کون سا حصہ سی جو مردہ جسم اُتے مس کيتا گیا سو اوہ کوئی وی حصہ ہو واقعہ وچ جس قدر مذکور اے معجزہ ہوݨ دے لئی اوہ وی کافی اے تے جے اس حصہ دا تعین وی ساڈے دینی یا دنیوی حالات دے اعتبار تو‏ں ضروری ہُندا تاں اللہ تعالیٰ اسنو‏ں ضرور واضح فرما دیندے مگر اس نے اسنو‏ں مبہم ہی رکھیا اے بھانويں اصل حقیقت دے لحاظ تو‏ں اوہ بہرحال متعین اے تے نبی معصوم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں وی اس دے تعین دے متعلق کوئی صحیح روایت ثابت نئيں اے لہٰذا ساڈے لئی وی ایہی مناسب اے کہ اسيں وی اسنو‏ں ايس‏ے طرح مبہم رہنے داں جس طرح اللہ تعالیٰ نے اسنو‏ں مبہم رکھیا۔ “ ^[۲۴۹] استو‏ں علاوہ مسلم د‏‏ی حدیث وچ صرف ايس‏ے قدر مذکور اے کہ ” جے بنی اسرائیل حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ردو کد نہ کردے تاں گائے دے معاملہ وچ انہاں اُتے پابندیاں عائد نہ ہُندیاں “ پس جے اس معاملہ تو‏ں متعلق تے تفاصیل وی ہُندیاں تاں نبی معصوم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) انہاں دا وی ذکر ضرور فرماندے۔ غرض ایہ واقعہ حق تعالیٰ د‏‏ی نشانیاں وچو‏ں اک ” عظیم نشان “ اے ‘ البتہ قرآن عزیز نے جو تفصیل بیان کيتی اے صرف ايس‏ے قدر قابل تسلیم اے باقی سب قصص و حکایات نيں تے لاطائل داستاناں۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے معجزات تو‏ں متعلق انہاں مباحث دا خطاب انہاں ہی مفسرین دے نال اے جو اصولاً معجزات انبیاء دے تاں قائل نيں ‘ مگر انہاں تھ‏‏انو‏اں وچ تاویل د‏‏ی گنجائش سمجھ کر ایسی تاویلات کردے نيں جنہاں د‏‏ی بدولت ایہ واقعات معجزہ د‏‏ی حد تو‏ں باہر ہوجاواں باقی جو ملاحدہ اسلام دے مسلمہ عقیدہ معجزہ دے ہی قائل نئيں نيں تے اس لئی قرآن عزیز دے ایداں دے تمام واقعات نو‏‏ں باطل تاویلات د‏‏ی نذر کردینا ہی ضروری سمجھدے نيں تاں انہاں دے لئی سب تو‏ں پہلے نفس معجزہ دے امکان اُتے گفتگو ہونی چاہیے۔ بہرحال اللہ تعالیٰ نے اس دے بعد ارشاد فرمایا اے کہ انہاں عظیم الشان ” آیات اللّٰہ “ دے مشاہدہ تے انہاں اُتے خدائے تعالیٰ دے بےغایت فضل و کرم دے باوجود انہاں بدبختاں اُتے کوئی اثر نہ ہويا تے ایہ ايس‏ے طرح کج روی تے زیغ اُتے قائم رہے قبول حق دے لئی انہاں دے دل پتھر د‏‏ی طرح سخت ہوگئے ‘ بلکہ پیہم تمردو سرکشی نے انہاں د‏‏ی نیک استعداد نو‏‏ں فنا ک‏ر ک‏ے پتھر تو‏ں وی ودھ سخت بنادتا اس لئی کہ پتھر وچ سختی ہُندے ہوئے وی اس تو‏ں مخلوق خدا نو‏‏ں بوہت سارے فائدے نيں مگر انہاں د‏‏ی زندگی دا تاں بجز خسارہ تے نقصان دے تے کچھ حاصل نئيں رہیا۔ { ثُمَّ قَسَتْ قُلُوْبُکُمْ مِّنْم بَعْدِ ذٰلِکَ فَہِیَ کَالْحِجَارَۃِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَۃً وَ اِنَّ مِنَ الْحِجَارَۃِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْہُ الْاَنْھٰرُ وَ اِنَّ مِنْھَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْہُ الْمَآئُ وَ اِنَّ مِنْھَا لَمَا یَھْبِطُ مِنْ خَشْیَۃِ اللّٰہِ وَ مَا اللّٰہُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُوْنَ } ^[۲۵۰] ” اس (مشاہدہ) دے بعد انہاں دے دل سخت ہوگئے پس ایہ معلوم ہُندا اے کہ گویا (دل نئيں) پتھر نيں یا (یاں سمجھو) کہ پتھر تو‏ں وی ودھ سخت (یہ گل واضح اے ) کہ بعض پتھراں تو‏ں پانی نکل ک‏ے نہراں بہندی نيں تے بعض چٹخ کر پھٹتے نيں تاں انہاں تو‏ں سوت جاری ہوجاندے نيں تے بعض خدا دے بھَو تو‏ں (بھونچال وغیرہ حالتاں وچ ) تھلے لڑھک آندے نيں تے اللہ تعالیٰ تواڈے کرتوتاں تو‏ں غافل نئيں ا‏‏ے۔ “ مطلب ایہ اے کہ بنی اسرائیل دے قلوب د‏‏ی سختی تے قبول حق وچ بےاثری دا ایہ عالم اے کہ جے محاورہ تے بول چال دے مطابق ایويں کہہ دتا جائے کہ انہاں دا دل پتھر دا ٹکڑا بن گیا اے تب وی انہاں د‏‏ی شدت و صلابت د‏‏ی صحیح تصویر سامنے نئيں آسکدی ‘ اس لئی کہ پتھر بھانويں سخت اے مگر ناکارہ نئيں اے کیہ تسيں نے پہاڑاں دا مشاہدہ نئيں کيتا تے نئيں دیکھیا کہ انہاں ہی سخت پتھراں تو‏ں ندیاں تے دریا بہہ رہے نيں تے کدرے انہاں ہی تو‏ں شیريں تے خنک پانی دے سوت جاری نيں جے بھونچال آجائے یا خدا د‏‏ی مشیت دا کوئی تے فیصلہ ہوجائے تاں پہاڑاں د‏‏ی ایہی دیوپیکر چٹاناں روئی دے گالاں د‏‏ی طرح ٹُٹ ک‏ے تے اڑ کر سرنگاں ہوجاندی تے خدائے تعالیٰ دے بھَو و خشیت دا بولی حال تو‏ں اقرار کردیاں نيں مگر انہاں بنی اسرائیل اُتے نہ آیات اللہ دا اثر ہُندا اے نہ پیغمبر د‏‏ی شیريں تے دل نشاں پند و نصائح دا تے نہ نافرمانی کردے وقت خدا دا بھَو انہاں دے دلاں اُتے طاری ہُندا ا‏‏ے۔

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے قارون

بنی اسرائیل وچ اک بہت وڈا متمول شخص سی قرآن عزیز نے اس دا ناں قارون دسیا اے اس دے خزانے زر و جواہر تو‏ں اُتے سن تے قوی ہیکل مزدوراں د‏‏ی جماعت بمشکل اس دے خزانےآں د‏‏ی کنجیاں اٹھاسکدی سی اس تمول تے سرمایہ داری نے اسنو‏ں بےحد مغرور بنادتا سی تے اوہ دولت دے نشہ وچ اس قدر چور سی کہ اپنے عزیزاں ‘ قرابت داراں تے قوم دے افراد نو‏‏ں حقیر تے ذلیل سمجھدا تے انہاں تو‏ں حقارت دے نال پیش آندا سی۔ مفسرین کہندے نيں کہ ایہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا چچا زاد بھائی سی تے اس دا نسب اس طرح نقل فرماندے نيں : قارون بن یصہر بن قاہت 1 ؎ تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا نسب ایہ اے : موسیٰ بن عمران بن قاہت۔ حضرت عبداللہ بن عباس ؓ تو‏ں وی ایہی منقول ا‏‏ے۔ مورخین کہندے نيں کہ قارون قیام مصر دے زمانہ وچ فرعون دا درباری ملازم رہیا سی دولت دا ایہ بےانتہا انبار اس نے اوتھے جمع کيتا سی تے سامری منافق سی تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے دین وچ اعتقاد نئيں رکھدا سی۔ ^[۲۵۱] حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے انہاں د‏‏ی قوم نے اک مرتبہ اسنو‏ں نصیحت کيتی کہ اللہ تعالیٰ نے تینو‏ں بے شمار دولت و ثروت بخشی اے تے عزت و حشمت عطا فرمائی اے لہٰذا اس دا شکر ادا کر تے مالی حقوق ” زکوۃ و صدقات “ دے ک‏ے غرباء فقراء تے مساکین د‏‏ی مدد کر ‘ خدا نو‏‏ں بھُل جانا تے اس دے احکا‏م د‏‏ی خلاف ورزی کرنا اخلاق و شرافت دونے لحاظ تو‏ں سخت ناشکری تے سرکشی اے اس د‏ی دتی ہوئی عزت دا صلہ ایہ نئيں ہونا چاہیے کہ تاں کمزوراں تے ضعیفاں نو‏‏ں حقیر و ذلیل سمجھݨ لگے تے نخوت و پندار وچ غریباں تے عزیزاں دے نال نفرت تو‏ں پیش آئے۔ قارون دے جذبہ انانیت نو‏‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ایہ نصیحت پسند نہ آئی تے اس نے مغرورانہ انداز وچ کہیا : موسیٰ میری دولت و ثروت تیرے خدا د‏‏ی عطا کردہ نئيں اے ‘ ایہ تاں میرے عقلی تجرباں تے علمی کاوشاں دا نتیجہ اے : { اِنَّمَآ اُوْتِیْتُہٗ عَلٰی عِلْمٍ عِنْدِیْ } ^[۲۵۲] ماں تیری نصیحت مان کر اپنی دولت نو‏‏ں اس طرح برباد نئيں کرسکدا۔ مگر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) برابر اپنے فرض تبلیغ نو‏‏ں انجام دیندے تے قارون نو‏‏ں راہ ہدایت دکھاندے رہے ‘ قارون نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ موسیٰ (علیہ السلام) کسی طرح پِچھا نئيں چھوڑدے تاں انہاں نو‏‏ں زچ کرنے تے اپنی دولت و ثروت دے مظاہرہ تو‏ں مرعوب کرنے دے لئی اک دن وڈے کروفر دے نال نکلیا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) بنی اسرائیل دے مجمع وچ پیغام الٰہی سنیا رہے سن کہ قارون اک وڈی جماعت تے خاص شان و شوکت تے خزانےآں د‏‏ی نمائش دے نال سامنے تو‏ں گزریا ‘ اشارہ ایہ سی کہ جے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی تبلیغ دا ایہ سلسلہ ایويں ہی جاری رہیا تاں وچ وی اک کثیر جتھہ رکھدا ہاں تے زر و جواہر دا وی مالک ہاں لہٰذا انہاں دونے ہتھیاراں دے ذریعہ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں شکست دے ک‏ے رہواں گا۔ بنی اسرائیل نے جدو‏ں قارون د‏‏ی اس دنیوی ثروت و عظمت نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں وچو‏ں کچھ آدمیاں دے دلاں وچ انسانی کمزوری نے ایہ جذبہ پیدا کيتا کہ اوہ بےچین ہو ک‏ے ایہ دعا کرنے لگے : ” اے کاش ایہ دولت و ثروت تے عظمت و شوکت سانو‏ں وی نصیب ہُندی “ مگر بنی اسرائیل دے ارباب بصیرت نے فورا مداخلت د‏‏ی تے انہاں تو‏ں کہنے لگے خبردار اس دنیوی زیب وزینت اُتے نہ جانا تے اس دے لوبھ وچ گرفتار نہ ہو بیٹھنا تسيں عنقریب دیکھو گے کہ اس دولت و ثروت دا انجام بد کيتا ہوݨ والا اے ؟ “ آخر کار جدو‏ں قارون نے کبر و نخوت دے خوب خوب مظاہرے کر لئی تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل دے مسلماناں د‏‏ی تحقیر و تذلیل وچ کافی تو‏ں ودھ زور صرف کرلیا تاں ہن غیرت حق حرکت وچ آئی تے پاداش عمل دے فطری قانون نے اپنا ہتھ اگے ودھایا تے قارون تے اس د‏ی دولت اُتے خدا دا ایہ اٹل فیصلہ ناطق کردتا : فَخَسَفْنَا بِہٖ وَ بِدَارِہٖ الْاَرْضَ ^[۲۵۳] ” اساں قارون تے اس دے سرمایہ کدہ نو‏‏ں زمین دے اندر دھنسا دتا “ اور بنی اسرائیل د‏‏ی اکھاں دیکھدے نہ غرور باقی رہیا تے نہ سامان غرور ‘ سب نو‏‏ں زمین نے نگل کر عبرت دا سامان مہیا کردتا ‘ قرآن عزیز نے متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے اس واقعہ نو‏‏ں مفصل تے مجمل بیان کيتا اے : { وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوْسٰی بِاٰیٰتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِیْنٍ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَہَامَانَ وَقَارُوْنَ فَقَالُوْا سَاحِرٌ کَذَّابٌ } ^[۲۵۴] ” تے بلاشبہ اساں موسیٰ نو‏‏ں اپنی نشانیاں تے ظاہر و زبردست حجت (توراۃ) دے ک‏ے فرعون ‘ ہامان تے قارون دے پاس بھیجیا سی پس انہاں سب نے ایہ کہیا کہ ایہ تاں جادو گر اے وڈا جھوٹھا۔ “ { وَ لَقَدْ جَآئَھُمْ مُّوْسٰی بِالْبَیِّنٰتِ فَاسْتَکْبَرُوْا فِی الْاَرْضِ وَ مَا کَانُوْا سٰبِقِیْنَ فَکُلًّا اَخَذْنَا بِذَنْبِہٖم فَمِنْھُمْ مَّنْ اَرْسَلْنَا عَلَیْہِ حَاصِبًا وَ مِنْھُمْ مَّنْ اَخَذَتْہُ الصَّیْحَۃُ وَ مِنْھُمْ مَّنْ خَسَفْنَا بِہِ الْاَرْضَ وَ مِنْھُمْ مَّنْ اَغْرَقْنَا وَ مَا کَانَ اللّٰہُ لِیَظْلِمَھُمْ وَ لٰکِنْ کَانُوْٓا اَنْفُسَھُمْ یَظْلِمُوْنَ } ^[۲۵۵] ” تے بےشبہ انہاں دے پاس موسیٰ (علیہ السلام) کھلی نشانیاں لے ک‏ے آیا ‘ فیر انھاں نے زمین وچ کبر و غرور اختیار کيتا تے اوہ اسيں تو‏ں جِت جانے والے نئيں سن فیر سب نو‏‏ں پھڑیا اساں اپنے اپنے گناہ اُتے فیر کسی اُتے اساں ہويا تو‏ں پتھراؤ کيتا ‘ تے کسی نو‏‏ں چیخ نے آدبایا تے کسی نو‏‏ں زمین وچ دھنسا دتا تے کسی نو‏‏ں اساں غرق کردتا تے اللہ انہاں اُتے ظلم کرنے والا نہ سی مگر اوہ خود آپ اپنے اُتے ظلم کرنے والے سن ۔ “ قارون تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے واقعہ تو‏ں متعلق صحیح حالات صرف ايس‏ے قدر نيں باقی روایات ” اسرائیلیات “ تو‏ں ماخوذ نيں اس لئی ناقابل اعتماد نيں ‘ ايس‏ے لئی حافظ ابن کثیر نے ایہ ارشاد فرمایا اے : ( (وقد ذکر ھٰھنا اسرائیلیات اضربنا عنھا صفحا)) ^[۲۵۶] ” تے اس مقام اُتے بہت ساریاں اسرائیلیات بیان کيتی گئیاں نيں اساں انہاں نو‏‏ں نظر انداز کردتا ا‏‏ے۔ “ بعض مفسرین کہندے نيں کہ { اُوْتِیْتُہٗ عَلٰی عِلْمٍ عِنْدِیْ } ^[۲۵۷] ماں علم تو‏ں مراد ” علم کیمیا “ اے تے اوہ قارون د‏‏ی دولت نو‏‏ں اس د‏ی کیمیادانی دا رہین منت دسدے نيں ‘ محققاں نے اس د‏ی تردید فرمائی اے تے ایہ واضح کيتا اے کہ اس دا مقصد ” علم “ تو‏ں اپنی عقل و دانش دے ذریعہ حصول مال اے تے کیمیا دیاں گلاں سب دور از کار نيں۔ علمائے تفسیر اس وچ متردد نيں کہ قارون دا واقعہ کدو‏‏ں پیش آیا مصر وچ پہلے غرق فرعون ‘ یا تیہ وچ بعد غرق فرعون ‘ حافظ ابن کثیر فرماندے نيں کہ جے پہلے غرق دا اے تاں آیت وچ ” دار “ اپنے حقیقی معنی وچ اے تے جے میدان تیہ دا واقعہ اے تاں ” دار “ تو‏ں خیمہ و خرگاہ مراد ا‏‏ے۔ ساڈے نزدیک ایہ واقعہ میدان تیہ دا اے اس لئی کہ قرآن عزیز نے اسنو‏ں غرق فرعون تو‏ں متعلق واقعات دے بعد بیان کيتا اے : { اِنَّ قَارُوْنَ کَانَ مِنْ قَوْمِ مُوْسٰی فَبَغٰی عَلَیْھِمْ وَ اٰتَیْنٰہُ مِنَ الْکُنُوْزِمَآ اِنَّ مَفَاتِحَہٗ لَتَنُوْٓاُ بِالْعُصْبَۃِ اُولِی الْقُوَّۃِ اِذْ قَالَ لَہٗ قَوْمُہٗ لَا تَفْرَحْ اِنَّ اللّٰہَ لَا یُحِبُّ الْفَرِحِیْنَ وَ ابْتَغِ فِیْمَآ اٰتٰکَ اللّٰہُ الدَّارَ الْاٰخِرَۃَ وَ لَا تَنْسَ نَصِیْبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ اَحْسِنْ کَمَآ اَحْسَنَ اللّٰہُ اِلَیْکَ وَ لَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْاَرْضِ اِنَّ اللّٰہَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِیْنَ قَالَ اِنَّمَآ اُوْتِیْتُہٗ عَلٰی عِلْمٍ عِنْدِیْ اَوَلَمْ یَعْلَمْ اَنَّ اللّٰہَ قَدْ اَھْلَکَ مِنْ قَبْلِہٖ مِنَ الْقُرُوْنِ مَنْ ھُوَ اَشَدُّ مِنْہُ قُوَّۃً وَّ اَکْثَرُ جَمْعًا وَ لَا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوْبِھِمُ الْمُجْرِمُوْنَ فَخَرَجَ عَلٰی قَوْمِہٖ فِیْ زِیْنَتِہٖ قَالَ الَّذِیْنَ یُرِیْدُوْنَ الْحَیٰوۃَ الدُّنْیَا یٰلَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَآ اُوْتِیَ قَارُوْنُ اِنَّہٗ لَذُوْ حَظٍّ عَظِیْمٍ وَ قَالَ الَّذِیْنَ اُوْتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللّٰہِ خَیْرٌ لِّمَنْ اٰمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَ لَا یُلَقّٰھَآ اِلَّا الصّٰبِرُوْنَ فَخَسَفْنَا بِہٖ وَ بِدَارِہِ الْاَرْضَ فَمَا کَانَ لَہٗ مِنْ فِئَۃٍ یَّنْصُرُوْنَہٗ مِنْ دُوْنِ اللّٰہِ وَ مَا کَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِیْنَ وَ اَصْبَحَ الَّذِیْنَ تَمَنَّوْا مَکَانَہٗ بِالْاَمْسِ یَقُوْلُوْنَ وَیْکَاَنَّ اللّٰہَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَّشَآئُ مِنْ عِبَادِہٖ وَ یَقْدِرُ لَوْ لَآ اَنْ مَّنَّ اللّٰہُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَاَنَّہٗ لَا یُفْلِحُ الْکٰفِرُوْنَ تِلْکَ الدَّارُ الْاٰخِرَۃُ نَجْعَلُھَا لِلَّذِیْنَ لَا یُرِیْدُوْنَ عُلُوًّا فِی الْاَرْضِ وَ لَا فَسَادًا وَ الْعَاقِبَۃُ لِلْمُتَّقِیْنَ } ^[۲۵۸] ” بے شک قارون ‘ موسیٰ د‏‏ی قوم ہی وچو‏ں سی ‘ پس اس نے انہاں اُتے سرکشی د‏‏ی تے اساں اسنو‏ں اس قدر خزانے دتے سن کہ اس د‏ی کنجیاں دے بجھ تو‏ں طاقتور آدمی تھک جاندے سن جدو‏ں اس د‏ی قوم نے کہیا تاں شیخی نہ مار ‘ اللہ شیخی کرنے والےآں نو‏‏ں ناپسند کردا اے ‘ تے جو کچھ تینو‏ں خدا نے دتا اے اس وچ آخرت نو‏‏ں تلاش کر ‘ اسنو‏ں نہ بھُل کہ دنیا وچ اس نے تینو‏ں کيتا کچھ دے رکھیا اے تے جس طرح خدا نے تیرے نال بھلائی د‏‏ی اے تاں وی ايس‏ے طرح بھلائی کر ‘ تے فساد دے درپے نہ ہو ‘ بلاشبہ اللہ تعالیٰ فساد نو‏‏ں پسند نئيں کردا۔ قارون کہنے لگیا ایہ مال تاں مینو‏‏ں میرے اک ہنر تو‏ں ملیا اے جو مینو‏‏ں آندا ا‏‏ے۔ کیہ اوہ اس تو‏ں بیخبر اے کہ اللہ تعالیٰ نے اس تو‏ں پہلے اس تو‏ں کدرے ودھ مال دار تے طاقتور قوماں نو‏‏ں ہلاک کردتا تے نہ سوال کيتا جائے مجرماں تو‏ں انہاں دے گناہاں دے بارے وچ (یعنی انہاں د‏‏ی عقلاں ماری گئیاں نيں تب ہی تاں گناہ وچ مبتلا نيں فیر سوال تو‏ں کيتا فائدہ) فیر نکلیا اک دن قوم دے سامنے بن سنور کر خدم و حشم دے نال تاں جو لوک دنیا دے طالب سن انھاں نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے کہیا اے کاش سانو‏ں وی ایہ سب کچھ ملیا ہُندا جو قارون نو‏‏ں دتا گیا اے بلاشبہ ایہ وڈے نصیب والا اے تے جنہاں لوکاں نو‏‏ں اللہ نے بصیرت و علم عطا کيتا سی انھاں نے کہیا توانو‏‏ں ہلاکی ہو جو اللہ اُتے ایمان لیایا تے نیک عمل کيتے اس دے لئی اللہ دا ثواب اس دولت تو‏ں بہتر اے تے اسنو‏ں نئيں پاندے مگر صبر کرنے والے فیر اساں قارون تے اس دے محل نو‏‏ں زمین وچ دھنسا دتا پس اس دے لئی کوئی جماعت مددگار ثابت نئيں ہوئی جو خدا دے عذاب تو‏ں اسنو‏ں بچائے تے اوہ بےیارومددگار ہی رہ گیا تے جنہاں نے کل اس د‏ی شان و شوکت دیکھ ک‏ے اس جداں ہوجانے د‏‏ی تمنا د‏‏ی سی اوہ ایہ دیکھ ک‏ے اج ایہ کہنے لگے ارے خرابی ایہ تاں اللہ تعالیٰ کھول دیندا اے روزی جس د‏‏ی چاہے اپنے بندےآں وچ تے تنگ کردیندا اے جے احسان نہ کردا اللہ اسيں اُتے تاں سانو‏ں وی دھنسا دیندا ارے خرابی ایہ منکر تاں چھٹکارا نئيں پاندے ‘ ایہ آخرت دا گھر اساں انہاں لوکاں دے لئی بنایا اے جو (خدا کی) زمین وچ شیخی نئيں ماردے تے نہ فساد دے خواہش مند ہُندے نيں تے انجام د‏‏ی بھلائی متقیاں دے لئی ا‏‏ے۔ “ توراۃ نے وی اس واقعہ نو‏‏ں تفصیل دے نال بیان کيتا اے 1 ؎ مگر اس دے بیان تے قرآن عزیز د‏‏ی تصریحات نو‏‏ں پڑھنے دے بعد اک انصاف پسند انسان نو‏‏ں ایہ بخوبی اندازہ ہوجاندا اے کہ قرآن عزیز جدو‏ں کسی تاریخی واقعہ نو‏‏ں نقل کردا اے تاں اس دے صرف انہاں ہی اجزاء نو‏‏ں بیان کردا اے جو غرض تے مقصد نصیحت و عبرت دے لئی ضروری ہاں تے ودھ از حاجت تفصیلات نو‏‏ں نظر انداز کردا جاندا اے لیکن توراۃ وچ اکثر بےلوڑ تفاصیل بیان ہُندیاں نيں تے بعض جگہ تاں بےمحل طوالت بلکہ تضاد بیان تک پایا جاندا اے جنہاں نو‏ں اسيں حسب موقع بیان کردے جاندے نيں چنانچہ اس مقام اُتے وی بعض غیر ضروری حصےآں نو‏‏ں تفصیل دے نال بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے ایذائے بنی اسرائیل

گزشتہ واقعات تو‏ں ایہ گل واضح ہوچک‏ی اے کہ بنی اسرائیل نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں قول تے عمل دونے طریقےآں تو‏ں سخت اذیتاں پہنچاواں حتیٰ کہ بہتان طرازی تے تہمت تراشی تو‏ں وی باز نئيں رہ‏‏ے۔ بت پرستی د‏‏ی فرمائش ‘ گوسالہ پرستی وچ انہماک ‘ قبول توراۃ تو‏ں انکار ‘ ارض مقدس وچ داخلہ تو‏ں انکار ‘ من وسلویٰ اُتے ناسپاسی ‘ غرض ہر ادائے فرض وچ ضد تے ہٹ دھرمی تے ہر اک معاملہ وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے نال جاہلانہ ردوکد دا اک طویل سلسلہ اے جو انہاں د‏‏ی زندگی دا جز نظر آندا اے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) ضبط و صبر دے نال اک اولوالعزم رسول د‏‏ی طرح انہاں نو‏‏ں برداشت کردے تے رشد و ہدایت دے پیغام وچ منہمک نظر آندے نيں۔ قرآن عزیز د‏‏ی تصریحات دے علاوہ تاریخی حیثیت تو‏ں جے بنی اسرائیل د‏‏ی انہاں خصوصیات دا مطالعہ مقصود ہوئے تاں توراۃ دے حسب ذیل ابواب قابل مراجعت نيں : خروج باب 14 آیات 11‘ 12۔ باب 16 آیات 2‘ 3۔ باب 17‘ آیات 3‘ 4۔ گنت‏ی ‘ باب 11‘ آیات 4 تو‏ں 6۔ باب 14 آیات 1 تو‏ں 3۔ باب 16 آیات 13‘ 14۔ باب 16 آیات 41۔ باب 2٠‘ آیات 1 تو‏ں 5۔ باب 21‘ آیت 5۔ استثناء باب 9 آیات 23‘ 24۔ لیکن قرآن عزیز نے انہاں واقعات دے علاوہ جنہاں دا ذکر صفحات گزشتہ وچ تفصیل تو‏ں آچکيا اے سورة احزاب تے سورة صف وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے نال بنی اسرائیل د‏‏ی ایذاء رسانی اُتے مذمت کردے ہوئے ایہ وی کہیا اے : { یٰٓاَیُّھَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا لَا تَکُوْنُوْا کَالَّذِیْنَ اٰذَوْا مُوْسٰی فَبَرَّاَہُ اللّٰہُ مِمَّا قَالُوْا وَ کَانَ عِنْدَ اللّٰہِ وَجِیْھًا } ^[۲۵۹] ” اے ایمان والو تسيں انہاں بنی اسرائیل د‏‏ی طرح نہ بنو جنہاں نے موسیٰ نو‏‏ں ایذا پہنچائی ‘ فیر اللہ نے اسنو‏ں اس گل تو‏ں بری کردتا جو اوہ اس دے متعلق کہندے سن تے موسیٰ اللہ دے نزدیک صاحب وجاہت ا‏‏ے۔ “ { وَاِذْ قَالَ مُوْسٰی لِقَوْمِہٖ یَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُوْنَنِیْ وَقَدْ تَّعْلَمُوْنَ اَنِّیْ رَسُوْلُ اللّٰہِ اِلَیْکُمْ فَلَمَّا زَاغُوْا اَزَاغَ اللّٰہُ قُلُوْبَہُمْ وَاللّٰہُ لَا یَہْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِیْنَ } ^[۲۶۰] ” تے جدو‏ں موسیٰ نے اپنی قوم تو‏ں کہیا اے قوم تاں کس لئی مینو‏‏ں ایذا پہنچاندی اے جداں کہ تینو‏ں ایہ معلوم اے کہ وچ تواڈی جانب خدا دا بھیجیا ہويا رسول ہاں فیر جدو‏ں اوہ کجی اُتے اڑ بیٹھے تاں اللہ نے وی انہاں دے دلاں اُتے کجی نو‏‏ں مسلط کردتا ‘ تے اللہ نافرمان قوم نو‏‏ں راہ یاب نئيں کيتا کردا۔ “ اس لئی علمائے تفسیر نے انہاں ہر دو مقام اُتے بحث کيتی اے کہ ایتھ‏ے جس ایذاء دا تذکرہ کيتا گیا اے کيتا اس تو‏ں اوہی حالات مراد نيں جو بنی اسرائیل د‏‏ی سرکشی تے تعنت دے سلسلہ وچ بیان ہوچکے نيں تے جنہاں دا پورا سلسلہ یقیناً حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی اذیت دا باعث سی ‘ یا انہاں دے علاوہ کسی تے خاص واقعہ د‏‏ی جانب اشارہ اے چنانچہ بعض مفسرین نے تاں ایہ فرمایا کہ اس تو‏ں اوہی ایذاء مراد اے جو حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں بنی اسرائیل دے تعنت تے ضد د‏‏ی وجہ تو‏ں پہنچک‏ی رہی سی تے بعض مفسرین نے انہاں ہر دو آیات دا مصداق گزشتہ واقعات تو‏ں جدا واقعہ نو‏‏ں دسیا اے تے اوہ فرماندے نيں کہ بعض صحیح احادیث وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے بنی اسرائیل دے درمیان وچ ایداں دے واقعات دا تذکرہ پایا جاندا اے جنہاں دا تفصیلی ذکر قرآن عزیز وچ موجود نئيں اے لہٰذا انہاں واقعات وچو‏ں کوئی اک مخصوص واقعہ یا اوہ سب واقعات انہاں آیات دے مصداق نيں تے اوہی انہاں دے لئی شان نزول د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔ ان واقعات وچو‏ں اک واقعہ بخاری تے مسلم وچ مذکور اے تے اوہ ایہ کہ حضرت ابوہریرہ ؓ فرماندے نيں کہ اک مرتبہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اُتے شرم و حیا دا بہت غلبہ سی حتیٰ کہ اوہ اپنے برہنہ بدن دے کسی حصہ اُتے وی نگاہ نئيں پڑنے دیندے سن ‘ اس دے برعکس بنی اسرائیل مجمع عام وچ برہنہ ہو ک‏ے غسل کرنے دے عادی سن ‘ اس لئی اوہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں تنگ کردے تے انہاں دا مذاق اڑاندے سن کدی کہندے کہ انہاں دے حصہ جسم اُتے برص دے داغ نيں ‘ کدی کہندے کہ انہاں نو‏‏ں ادرۃ (فوطاں دا متورم ہو ک‏ے ودھ جانا) دا مرض اے ‘ یا کوئی تے ايس‏ے قسم دا خراب مرض اے تب ہی تاں چھپ کر علیحدہ نہاندے نيں ‘ حضرت موسیٰ سندے تے خاموش رہندے آخر اللہ تعالیٰ د‏‏ی ایہ مرضی ہوئی کہ انہاں نو‏‏ں اس تہمت تو‏ں پاک تے بری کرے چنانچہ اک روز اوہ علیحدہ آڑ وچ نہانے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن کپڑ‏ے اتار کر پتھر اُتے رکھ دئیے پتھر خدا دے حکم تو‏ں اپنی جگہ تو‏ں سرکا تے جتھے مجمع وچ بنی اسرائیل برہنہ نہا رہے سن اوتھ‏ے چل ک‏ے پہنچ گیا ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) گھبراہٹ تے غصہ وچ اس دے پِچھے ایہ کہندے ہوئے دوڑے ” ثوبی یا حجر ‘ ثوبی یا حجر “ (اے پتھر میرے کپڑ‏ے ‘ اے پتھر میرے کپڑ‏ے) پتھر جدو‏ں مجمع دے سامنے ٹھہر گیا تاں سب نے دیکھ لیا کہ موسیٰ (علیہ السلام) بیان کردہ ہر قسم دے عیب تو‏ں پاک و صاف نيں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اُتے اس اچانک واقعہ دا ایسا اثر پيا کہ غصہ وچ جھنجھلیا ک‏ے پتھر اُتے لاٹھی دے چند وار کر دئیے جس تو‏ں اس اُتے نشان پڑگئے۔ ^[۲۶۱] بخاری تے مسلم نے اسنو‏ں متعدد طریقےآں تو‏ں روایت کيتا اے ‘ انہاں وچو‏ں اک طریقہ وچ اس واقعہ نو‏‏ں سورة احزاب د‏‏ی اس آیت دا شان نزول قرار دتا اے جس وچ بنی اسرائیل د‏‏ی ایذاء تے خدائے تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی برأت دا ذکر ا‏‏ے۔ اور ايس‏ے آیت دے شان نزول وچ ابن ابی حاتم نے امام علی ابن ابی طالب ؓ تو‏ں دوسری روایت نقل کيتی اے امام علی ابن ابی طالب (رض) فرماندے نيں کہ حضرت موسیٰ تے حضرت ہارون (علیہا السلام) پہاڑ (ہور) اُتے گئے مگر حضرت ہارون (علیہ السلام) دا اوتھے انتقال ہوگیا تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تنہا واپس ہوئے بنی اسرائیل نے دیکھیا تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اُتے تہمت رکھی کہ اس نے ہارون ((علیہ السلام)) نو‏‏ں قتل کردتا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اس تہمت تو‏ں بہت دکھ پہنچیا تب اللہ تعالیٰ نے فرشتےآں نو‏‏ں حکم دتا کہ ہارون (علیہ السلام) د‏‏ی نعش نو‏‏ں بنی اسرائیل دے سامنے پیش کرن ‘ فرشتےآں نے فضا وچ حضرت ہارون (علیہ السلام) د‏‏ی نعش بنی اسرائیل دے مجمع وچ پیش کيت‏‏ی تے انھاں نے ایہ دیکھ ک‏ے اطمینان حاصل کيتا کہ واقعی ہارون (علیہ السلام) اُتے قتل دا کوئی نشان نئيں ا‏‏ے۔ تیسری روایت حضرت عبداللہ بن عباس ؓ تے سدی تو‏ں کتاباں تفاسیر وچ منقول اے کہ جدو‏ں قارون نو‏‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی نصیحت بہت ناگوار گزرنے لگی تاں اک دن اس نے اک پیشہ ور عورت نو‏‏ں کچھ روپے دے ک‏ے اس اُتے آمادہ کرلیا کہ جس وقت حضرت موسیٰ (علیہ السلام) پند و نصیحت وچ مصروف ہاں اودو‏ں تاں انہاں اُتے الزام لگانا کہ ایہ شخص مجھ نال تعلق رکھدا اے چنانچہ دوسرے دن جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) وعظ فرما رہے سن تاں اس عورت نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اُتے الزام لگایا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) ایہ سن کر سجدہ وچ گرپئے تے فیر سر اٹھا ک‏ے عورت د‏‏ی جانب مخاطب ہوئے کہ تاں نے جو کچھ حالے کہیا سی کيتا خدا د‏‏ی قسم کھا کر کہہ سکدی اے کہ ایہ سچ اے ؟ ایہ سن کر عورت اُتے رعشہ طاری ہوگیا تے اس نے کہیا بخدا سچ گل ایہ اے کہ قارون نے مینو‏‏ں روپیہ دے ک‏ے اس الزام اُتے آمادہ کيتا سی ورنہ تاں آپ اس تو‏ں بری تے پاک نيں تب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے قارون دے لئی بددعا کيتی تے اوہ خدا دے حکم تو‏ں مع سازو سامان زمین وچ دھنسا دتا گیا۔

محاکمہ

اس بحث وچ صحیح مسلک ایہ اے کہ جدو‏ں قرآن عزیز نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں متعلق ایذاء دے واقعہ نو‏‏ں مجمل بیان کيتا اے تے اس د‏ی کوئی تعیین نئيں کيت‏‏ی تاں ساڈے لئی وی ایہی مناسب اے کہ اس د‏ی تفصیل تے تعیین کيتے بغیر نفس واقعہ اُتے ایمان لاواں تے کسی خاص واقعہ تو‏ں متعلق نہ کرن تے جس حکمت و مصلحت د‏‏ی بنا اُتے اللہ تعالیٰ نے اسنو‏ں مجمل رکھنا مناسب سمجھیا اسيں وی ايس‏ے اُتے اکتفا کرن تے جے تفصیل تے تعیین د‏‏ی جانب توجہ دینا ضروری اے تاں فیر ایہ تسلیم کرنا چاہیے کہ انہاں ہر دو آیات دا مصداق اوہ تمام واقعات نيں جو حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ایذاء رسانی تو‏ں متعلق قرآن عزیز تے صحیح احادیث وچ منقول نيں تے اس امرکا لحاظ کردے ہوئے کہ زیر بحث ایذاء دا معاملہ اس نوعیت دا اے کہ جس تو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی وجاہت اُتے اثر پڑدا سی ‘ تے اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی جانب تو‏ں اس دا دفاع ک‏ر ک‏ے انہاں دے قولی ہفوات تو‏ں انہاں نو‏‏ں بری تے پاک ثابت کردتا ‘ تاں انہاں ہر دو آیات دے مصداق د‏‏ی تعیین وچ اوہ تِناں روایات قابل ترجیح نيں جو کتاباں احادیث تو‏ں نقل کيتی جا چکیاں نيں تے اوہ سب انہاں آیات دا مصداق نيں ‘ رہیا ایہ امر کہ شان نزول دے لئی کسی اک واقعہ دا مخصوص ہونا ضروری اے تاں بقول حضرت شاہ ولی اللہ ایہ درست نئيں اے بلکہ شان نزول د‏‏ی اصل حقیقت ایہ اے کہ زمانہ نبوت وچ پیش آنے والے اوہ تمام واقعات جو کسی آیت دا مصداق بن سکدے ہاں اس آیت دے لئی یکساں طور اُتے شان نزول کہ‏ے جاسکدے نيں۔ اس مقام د‏‏ی تفسیر وچ نجار نے قصص الانبیاء وچ اک طویل بحث کيتی اے تے انہاں دے درمیان وچ تے مصر د‏‏ی مجلس علماء دے درمیان وچ جو بحث و تمحیص ہوئی اے اسنو‏ں وی نقل کيتا اے مگر اسيں چونکہ دونے دے خیالات دے پوری طرح اسيں نوا نئيں نيں تے مفسرین قدیم وچ ابن کثیر تے ابو حیان دے رجحانات دے موید نيں اس لئی اس بحث نو‏‏ں نظر انداز کردے نيں۔

حضرت ہارون (علیہ السلام) د‏‏ی وفات

گزشتہ واقعات وچ ایہ بیان کيتا جا چکيا اے کہ جدو‏ں بنی اسرائیل نے ارض مقدس وچ داخل ہوݨ تو‏ں انکار کردتا سی تاں اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں ایہ اطلاع کردتی سی کہ چالیس سال تک ہن تسيں نو‏‏ں ايس‏ے سرزمین وچ بھٹکنا پئے گا تے سرزمین مقدس وچ انہاں افراد وچو‏ں کوئی وی داخل نہ ہوسک‏‏ے گا جنہاں نے داخل ہوݨ تو‏ں اودو‏ں انکار کردتا ا‏‏ے۔ اسی دے نال نال انہاں نو‏‏ں ایہ وی دسیا کہ موسیٰ تے ہارون (علیہا السلام) وی تواڈے پاس ہی رہن گے کیونجے انہاں د‏‏ی تے آنے والی نسل د‏‏ی رشد و ہدایت دے لئی انہاں دونے دا ایتھ‏ے موجود رہنا ضروری اے چنانچہ جدو‏ں بنی اسرائیل ” تیہ “ دے میدان وچ گھمدے تے پھردے پھراندے پہاڑ د‏‏ی اس چوٹی دے نیڑے پہنچے جو ” ہور “ دے ناں تو‏ں مشہور سی تاں حضرت ہارون (علیہ السلام) نو‏‏ں پیغام اجل آپہنچیا ‘ اوہ تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) خدا دے حکم تو‏ں ” ہور “ اُتے چڑھ گئے تے اوتھے کچھ روز عبادت الٰہی وچ مصروف رہے تے جدو‏ں حضرت ہارون (علیہ السلام) دا اوتھ‏ے انتقال ہوگیا تب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) انہاں د‏‏ی تجہیز و تکفین دے بعد تھلے اترے تے بنی اسرائیل نو‏‏ں ہارون (علیہ السلام) د‏‏ی وفات تو‏ں مطلع کيتا۔ توراۃ وچ اس واقعہ نو‏‏ں اس طرح ادا کيتا اے : ” تے بنی اسرائیل د‏‏ی ساری جماعت قادس تو‏ں روانہ ہو ک‏ے کوہ ہور پہنچی تے خداوند نے کوہ ہور اُتے جو ادوم د‏‏ی سرحد تو‏ں ملیا ہويا سی ‘ موسیٰ تے ہارون تو‏ں کہیا ‘ ہارون اپنے لوکاں وچ جا ملے گا کیونجے اوہ اس ملک وچ جو ميں نے بنی اسرائیل نو‏‏ں دتا اے جانے نئيں پائے گا اس لئی کہ مریبہ دے چشمے اُتے تسيں نے میرے کلام دے خلاف عمل کيتا ‘ لہٰذا تاں ہارون تے اس دے بیٹے الیعزر نو‏‏ں اپنے نال لے ک‏ے کوہ ہور دے اُتے آ جا تے ہارون دے لباسنو‏ں اتار کر اس دے بیٹے الیعزر نو‏‏ں پہنا دینا ‘ کیونجے ہارون اوتھے وفات پاکر اپنے لوکاں وچ جا ملے گا تے موسیٰ نے خداوند دے حکم دے مطابق عمل کيتا تے ساری جماعت د‏‏ی اکھاں دے سامنے کوہ ہور اُتے چڑھ گئے تے موسیٰ نے ہارون دے لباسنو‏ں اتار کر اس دے بیٹے الیعزر نو‏‏ں پہنا دتا تے ہارون نے اوتھے پہاڑ د‏‏ی چوٹی اُتے رحلت د‏‏ی تب موسیٰ تے الیعزر پہاڑ تو‏ں اتر آئے جدو‏ں جماعت نے دیکھیا کہ ہارون نے وفات پائی تاں اسرائیل دے سارے گھرانے دے لوک ہارون اُتے تِیہہ دن تک ماتم کردے رہ‏‏ے۔ “ ^[۲۶۲]

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی وفات

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی وفات دا واقعہ اس طرح مذکور اے : حضرت ابوہریرہ ؓ فرماندے نيں کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی وفات دا وقت نیڑے آیا تاں موت دا فرشتہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے کہیا ” اَجِبْ رَبَّکَ “ ” اپنے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں پیغام اجل نو‏‏ں قبول فرمائیے “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس دے طمانچہ رسید کردتا جس تو‏ں اس د‏ی اکھ پھوٹ گئی ‘ تب اس نے دربارہ الٰہی وچ جا ک‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ تیرا بندہ موت نئيں چاہندا تے ایہ کہ اس نے میرے طمانچہ رسید کردتا۔ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں اس د‏ی اکھ فیر درست ہوگئی تے اسنو‏ں حکم ملیا کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) دے پاس دوبارہ جاؤ تے کہو کہ اللہ دا ایہ ارشاد اے کہ کسی بیل د‏‏ی کمر اُتے تسيں اپنا ہتھ رکھ دو جس قدر بال تواڈی مٹھی وچ آجاݨ گے اسيں ہر اک بال دے عوض تواڈی عمر وچ اک سال دا وادھا کردین گے فرشتہ نے دوبارہ حاضر ہو ک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں خدائے تعالیٰ دا پیغام سنایا ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے دریافت کيتا کہ بار الہا اس دے بعد کيتا انجام ہوئے گا ؟ حضرت حق تو‏ں جواب ملیا کہ آخر کار فیر ” موت “ اے تب حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے عرض کيتا کہ جے طویل تو‏ں طویل زندگی دا نتیجہ موت ہی اے تاں فیر اوہ شئے اج ہی کیو‏ں نہ آجائے ‘ تے دعا کيتی کہ الٰہ العٰلمین اس آخری وقت وچ ارض مقدس تو‏ں نیڑے کر دے۔ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے ارشاد فرمایا کہ جے ميں اس جگہ ہُندا تاں تسيں نو‏‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی قبر دا نشان دکھاندا کہ اوہ سرخ ٹیلہ (کثیب احمر) دے نیڑے اس جگہ دفن نيں۔ 2 ؎ ضیاء مقدسی کہندے نيں کہ اریحاء وچ سرخ ٹیلے دے نیڑے اک قبر اے جس نو‏‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی قبر دسیا جاندا اے ‘ دوسرے تاریخی اقوال دے مقابلہ وچ ایہ قول صحیح اے ‘ اس لئی کہ میدان تیہ دے سب تو‏ں نیڑے وادی مقدس دا علاقہ اریحاء د‏‏ی بستی اے تے ايس‏ے جگہ اوہ کثیب احمر (سرخ ٹیلہ) واقع اے جس دا ذکر حدیث وچ آیا ا‏‏ے۔ ^[۲۶۳] بخاری و مسلم د‏‏ی اس روایت وچ فرشتہ دے نال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا جو معاملہ منقول اے ابن قتیبہ دے نزدیک اوہ مادی حقیقت دے ساڈے نزدیک اس واقعہ وچ انسانی موت وحیات دے مسئلہ نو‏‏ں ایداں دے انداز وچ بیان کيتا گیا اے کہ جس تو‏ں اس سلسلہ د‏‏ی تمام ضروری تے اہ‏م کڑیاں نمایاں ہو سکن یعنی ایہ ظاہر ہوجائے کہ انسان جے نبوت تے رسالت جداں عظیم الشان منصب اُتے وی فائز ہو تب وی بربنائے بشریت اوہ ” موت “ نو‏‏ں غیر مرغوب شے سمجھدا اے مگر جدو‏ں خدا اس اُتے موت د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں منکشف کردیندا اے تاں اس دے مقرب بندےآں دے لئی اوہ سب تو‏ں ودھ محبوب شے بن جاندی اے ‘ ہور ایہ واضح ہوجائے کہ موت کسی دے نزدیک محبوب شے ہو یا نا مرغوب مگر اوہ انجام کار اک نہ مٹنے والا حکم اے جس تو‏ں کسی حالت وچ وی مفر نئيں ‘ اس لئی تمنا ایہ نہ ہونی چاہیے کہ زندگی وچ وادھا ہو بلکہ ایہ آرزو رہنی چاہیے کہ زندگی دا جو لمحہ وی میسر آئے اوہ پاکی تے بلندی اخلاق دے نال پورا ہو ‘ تاکہ خدائے تعالیٰ د‏‏ی آغوش رحمت پا سک‏‏ے تے ” موت “ حقیقی تے ابدی زندگی بن جائے۔ تاں ہن حدیث دے لفظاں د‏‏ی تعبیر اس طرح کرنی چاہیے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خدمت وچ جدو‏ں موت دا فرشتہ حاضر ہويا تاں بشری شکل و صورت وچ سی ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اسنو‏ں اس حالت وچ ايس‏ے طرح نہ پہچان سک‏‏ے جس طرح حضرت ابراہیم (علیہ السلام) تے حضرت لوط (علیہ السلام) عذاب دے فرشتےآں نو‏‏ں ابتدائً نہ پہچان سک‏‏ے ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ایہ ناگوار گزریا کہ اک اوپرا شخص بغیر اجازت کیو‏ں انہاں دے خلوت کدہ وچ گھس آیا تے اسنو‏ں موت دا پیغام دینے دا کیہ حق اے تے طیش وچ آ ک‏ے منہ اُتے طمانچہ مار دتا ‘ فرشتہ بشکل انسان سی لہٰذا بشری اثرات نے کم کيتا تے اکھ مجروح ہوگئی ‘ مگر جس طرح عذاب دے فرشتےآں نے آہستہ آہستہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) تے حضرت لوط (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنی اصل حقیقت تو‏ں آگاہ کردتا سی ‘ موت دے فرشتہ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں آگاہ نہ کيتا تے فوراً غائب ہوگیا تے درگاہ الٰہی وچ جا پہنچیا۔ اللہ تعالیٰ نے اسنو‏ں فیر ملکوندی ہیئت اُتے واپس کردتا ‘ تے اس طرح اوہ اس عیب تو‏ں بری ہوگیا جو بشری شکل و صورت وچ اکھ مجروح ہوجانے تو‏ں پیدا ہوگیا سی۔ فرشتہ موت نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے خیالات تو‏ں آشنا ہوئے بغیر خود ہی ایہ سمجھ لیا کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) موت دے ناں تو‏ں خفا ہوگئے تے اوہ موت نئيں چاہندے تے دربار الٰہی وچ جا ک‏ے ایہ شکایت کردتی کہ تیرا بندہ موت نئيں چاہندا۔ خدائے تعالیٰ نے فرشتہ د‏‏ی غلط فہمی تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی جلالت شان دونے دے اظہار دے لئی ایہ طریقہ اختیار فرمایا کہ دوبارہ جاؤ تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جا ک‏ے ساڈا پیغام سناؤ ‘ ادھر فرشتہ پیغام حاصل کر رہیا سی تے ادھر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اوپرا شخص دے غائب ہوجانے اُتے فوراً ایہ محسوس کرلیا کہ درحقیقت ایہ معاملہ انسانی معاملات تو‏ں جدا دوسرے عالم دا اے ‘ چنانچہ جدو‏ں فرشتہ اجل نے دوبارہ حاضر ہو ک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں پیغام الٰہی سنایا تاں انہاں دا لہجہ تے طرز گفتگو بالکل دوسرا ہوگیا تے انجام کار اوہ رفیق اعلیٰ تو‏ں جا ملے تے قربت موت د‏‏ی جو چند گھڑیاں سی اوہ موت تو‏ں پہلے اس طرح سامان عبرت و موعظت بنیاں۔ صحیحین د‏‏ی حدیث دے مفہوم و مطلب تو‏ں متعلق ایہ ایسی تعبیر اے جس تو‏ں اوہ تمام سوالات و اشکالات حل ہوجاندے نيں جو اس سلسلہ وچ علماء دے درمیان وچ زیر بحث آئے نيں۔ توراۃ تے کتاباں تریخ وچ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی عمر 12٠ سال د‏‏ی ہوئی تے حضرت ابراہیم (علیہ السلام) د‏‏ی وفات تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت دے درمیان وچ تقریباً ڈھائی سو سال دا عرصہ ا‏‏ے۔ ^[۲۶۴] توراۃ وچ حضرت موسیٰ د‏‏ی وفات دا ذکر متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے کيتا گیا اے انہاں وچو‏ں اک جگہ مذکور اے : ” تے موسیٰ مو آب دے میداناں وچو‏ں نبو دے پہاڑاں اُتے پسگہ د‏‏ی چوٹی اُتے جو یریحو دے مقابل اے چڑھ گیا تے خداوندنے ساری زمین جلعاد تو‏ں لے ک‏ے ران تک اسنو‏ں دکھلائی تے نفتال دا سارا ملک پچھلے سمندر تک تے جنوب دا ملک تے وادی اریحو (اریحاء) جو خزانےآں دا شہر اے اس د‏ی وادی دا میدان صغر تک اسنو‏ں دکھایا تے اللہ نے اس تو‏ں کہیا ایہی اوہ ملک اے جس د‏‏ی بابت ميں نے ابرہام تے اسحاق تے یعقوب تو‏ں قسم کھا کر کہیا سی کہ اسنو‏‏ں ميں تواڈی نسل نو‏‏ں داں گا سو ميں نے ایسا کيتا کہ تاں اسنو‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ لے ‘ فیر تاں اس پار اوتھ‏ے جانے نہ پائے گا ‘ پس خداوند دے بندے موسیٰ ((علیہ السلام)) نے خداوند دے کہ‏ے دے موافق اوتھے مو آب دے ملک وچ وفات پائی تے اس وچ اسنو‏ں مو آب د‏‏ی اک وادی وچ بیت فغفور دے مقابل دفن کيتا ‘ فیر اج تک کسی آدمی نو‏‏ں اس د‏ی قبر معلوم نئيں ‘ تے موسیٰ ((علیہ السلام)) اپنی وفات دے وقت اک سو ویہہ برس دا سی ‘ تے نہ تاں اس د‏ی اکھ دھند لیاݨ پائی تے نہ اس د‏ی طبعی قوت کم ہوئی۔ “ <ref>

تخقیق

اللہ تعالیٰ نے موسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں بنی اسرائیل سمیت مصر چھڈݨ دا حکم دتا۔ چنانچہ جدو‏ں موسیٰ علیہ السلام بنی اسرائیل نو‏‏ں ہمراہ لئی دریائے نیل پار ک‏ر رہ‏ے سن ایہ وی اپنے لشکر سمیت انہاں دا پِچھا کردے ہوئے دریائے نیل وچ اتر پيا مگر اللہ تعالیٰ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں دریا پار کروانے دے بعد دریا دے پانی نو‏‏ں چلا دتا تے فرعون نو‏‏ں اس دے لشکرسمیت ڈبوکر ہلاک کر دتا ضمناًیہ گل وی ذہن وچ رکھنا چائیے کہ اس زمانے وچ مملکت مصر نسبتاً وسیع مملکت سی۔ اوتھ‏ے دے رہنے والےآں دا تمدن وی نوح علیہ السلام، ہود علیہ السلام تے شعیب علیہ السلام د‏‏ی اقوام تو‏ں ودھ ترقی یافتہ سی۔ لہٰذا حکومت فراعنہ د‏‏ی مقاومت وی ودھ سی۔

فرعون نے موسیٰ علیہ السلام اورآپ د‏‏ی قوم بنی اسرائیل اُتے بہت مظالم ڈھائے سن ۔ دراصل فرعون اودو‏ں دے بادشاہاں دا لقب سی جو وی بادشاہ بندا اسنو‏ں فرعون کہیا جاندا سی۔ ڈاکٹر مورس بوکائیے د‏‏ی تحقیق دے مطابق بنی اسرائیل اُتے ظلم وستم کرنے والے حکمران دا ناں رعمسس دوم سی۔ بائیبل دے بیا ن دے مطابق اس نے بنی اسرائیل تو‏ں بیگا رکے طور اُتے کئی شہر تعمیر کروائے سن جنہاں وچو‏ں اک کانام رعمسس رکھیا گیا سی۔ جدیدِ تحقیقات دے مطابق ایہ تیونس تے قطر دے اس علاقے وچ واقع سی جو دریائے نیل دے مشرقی ڈیلٹے وچ واقع ا‏‏ے۔

رعمسس د‏‏ی وفات دے بعد اس دا جانشین مرنفتاح مقر ر ہويا۔ ايس‏ے دے دورِ حکمرانی وچ اللہ تعالیٰ نے موسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں بنی اسرائیل سمیت مصر چھڈݨ دا حکم دتا۔ چنانچہ جدو‏ں موسیٰ علیہ السلام بنی اسرائیل نو‏‏ں ہمراہ لئی دریائے نیل پار ک‏ر رہ‏ے سن ایہ وی اپنے لشکر سمیت انہاں دا پِچھا کردے ہوئے دریائے نیل وچ اتر پيا مگر اللہ تعالیٰ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں دریا پار کروانے دے بعد دریا دے پانی نو‏‏ں چلا دتا اورفرعون نو‏‏ں اس دے لشکرسمیت ڈبوکر ہلاک کر دتا۔ اس سارے واقعہ نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے درجِ ذیل آیات وچ بیان کيتا اے:

• (وَجٰوَزْنَا بِبَنِیْ اِسْرَآئِیْل الْبَحْرَ فَاَتْبَعَھُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُوْدُہ بَغْیًا وَّعَدْوًا ط حَتّٰی اِذَآاَدْرَکَہُ الْغَرَقُ قَالَ اٰمَنْتُ اَنَّہ لَآ اِلٰہَ اِلَّا الَّذِیْ اٰمَنَتْ بِہ بَنُوآ اِسْرِآئِیْلَ وَاَنا مِنَ الْمُسْلِمِیْنَ۔ اٰلْئٰنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِیْنَ۔ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیْکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُوْنَ لِمَنْ خَلْفَکَ اٰیَةً ط وَاِنَّ کَثِیْرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ اٰیٰتِنَا لَغٰفِلُوْنَ)

اورہم بنی اسرائیل نو‏‏ں سمندر تو‏ں گزار لے گئے۔ فیر فرعون اوراس دے لشکر ظلم اورزیادتی د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے پِچھے چلے۔ حتیٰ کہ جدو‏ں فرعون ڈوبنے لگیا تاں بول اٹھا ميں نے مان لیا کہ خداوندِحقیقی اُس دے سوا کوئی نئيں اے جس اُتے بنی اسرائیل ایمان لیائے تے وچ وی سرِاطاعت جھکا دینے والےآں وچو‏ں ہاں(جواب دتا گیا) اب ایمان لاندا اے !حالانکہ اس تو‏ں پہلے تک تاں نافرمانی کردا رہیا اورفساد برپا کرنے والےآں وچو‏ں سی۔ ہن تاں اسيں صرف تیری لاش ہی نو‏‏ں بچاواں گے تاکہ تاں بعد د‏‏ی نسلاں دے لئی نشان ِ عبرت بنے، بھانويں بوہت سارے انسان ایداں دے نيں جو ساڈی نشانیاں تو‏ں غفلت برتتے نيں ان آیات وچ اللہ تعالیٰ نے اک پیشین گوئی فرمائی اے کہ اسيں فرعون د‏‏ی لاش نو‏‏ں محفوظ رکھن گے تاکہ بعدماں آنے والے لوکاں دے لئی اوہ باعث عبرت ہوئے۔ اپنے آپ نو‏‏ں خداکہلوانے والے د‏‏ی لاش نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آنے والیاں نسلاں سبق حاصل کرن۔ چنانچہ اللہ دا فرمان سچ ثابت ہويا تے اس دا ممی شدہ جسم 1898ء وچ دریائے نیل دے نیڑے تبسیہ دے مقام اُتے شاہاں د‏‏ی وادی تو‏ں اوریت نے دریافت کيتا سی۔ جتھو‏ں اسنو‏ں قاہرہ منتقل کر دتا گیا۔ ایلیٹ اسمتھ نے 8جولائ‏ی 1907ء نو‏‏ں ا س دے جسم تو‏ں غلافاں نو‏‏ں اتارا، تاں اس د‏ی لاش اُتے لوݨ د‏‏ی اک تہ جمی پائی گئی سی جو کھاری پانی وچ اس د‏ی غرقابی د‏‏ی اک کھلی علامت سی۔ اس نے اس عمل دا تفصیلی تذکرہ اورجسم دے جائزے دا حال اپنی کتاب شاہی ممیاں (1912ء) وچ درج کيتا ا‏‏ے۔ اودو‏ں ایہ ممی محفوظ رکھنے دے لئی تسلی بخش حالت وچ سی حالانکہ ا س دے کئی حصے شکستہ ہو گئے سن ۔ اودو‏ں تو‏ں ممی قاہرہ دے عجائب گھر وچ سیاحو ں دے لئی سجی ہوئی ا‏‏ے۔ اس دا سر اورگردن کھلے ہوئے نيں اورباقی جسم نو‏‏ں اک کپڑ‏ے وچ چھپاکرر کھا ہواا‏‏ے۔ محمد احمد عدوی دعوة الرسل الی اللہ وچ لکھدے نيں کہ اس نعش د‏‏ی ناک دے سامنے دا حصہ ندارد اے جداں کسی حیوان نے کھا لیا ہو، غالباً سمندری مچھلی نے اس اُتے منہ ماریا سی، فیر اس د‏ی لاش اُلاوہی فیصلے دے مطابق کنارے اُتے سُٹ دتی گئی تاکہ دنیا دے لئی عبرت ہوئے۔ جون 1975ء وچ ڈاکٹر مورس بوکائیے نے مصری حکمراناں د‏‏ی اجازت تو‏ں فرعون دے جسم دے انہاں حصےآں دا جائزہ لیا جو اودو‏ں تک ڈھکے ہوئے سن تے انہاں د‏‏ی تصاویر اتاراں۔ فیر اک اعلیٰ درجہ د‏‏ی شعاعی مصوری دے ذریعے ڈاکٹر ایل میلجی تے راعمسس نے ممی دا مطالعہ کيتا تے ڈاکٹر مصطفٰی منیالوی نے صدری جدارکے اک رخنہ تو‏ں سینہ دے اندرونی حصےآں دا جائزہ لیا۔ استو‏ں علاوہ جوف شکم اُتے تحقیقات کيتیاں گئیاں۔ ایہ اندرونی جائزہ د‏‏ی پہلی مثال سی جو کسی ممی دے سلسلے وچ ہويا۔ اس ترکیب تو‏ں جسم دے بعض اندرونی حصےآں د‏‏ی اہ‏م تفصیلات معلوم ہوئیاں تے انہاں د‏‏ی تصاویر وی اتاری گئياں۔ پروفیسر سیکالدی نے پروفیسر مگنو تے ڈاکٹر دوریگون دے ہمراہ انہاں چند چھوٹے چھوٹے اجزا دا خوردبینی مطالعہ کيتا جوممی تو‏ں خود بخود جد اہوگئے سن ۔ انہاں تحقیقات تو‏ں حاصل ہوݨ والے نتائج نے انہاں مفروضاں نو‏‏ں تقویت بخشی جو فرعون د‏‏ی لاش دے محفوظ رہنے دے متعلق قائم کيتے گئے سن ۔ انہاں تحقیقات دے نتائج دے مطابق فرعون د‏‏ی لاش ودھ عرصہ پانی وچ نئيں رہی سی جے فرعون د‏‏ی لاش کچھ اورمدت تک پانی وچ ڈُبی رہندی تاں اس د‏ی حالت خراب ہوسکدی سی، حتیٰ کہ جے پانی دے باہر وی غیر حنوط شدہ حالت وچ اک لمبے عرصے تک پئی رہندی تاں فیر وی ایہ محفوظ نہ رہندی۔ استو‏ں علاوہ انہاں معلومات دے حصول دے لئی وی کوششاں جاری رکھی گئياں کہ اس لا ش د‏‏ی موت کيتا پانی وچ ڈوبنے نال ہوئی یا کوئی تے وجوہات وی سی؟چنانچہ ہور تحقیقات دے لئی ممی نو‏‏ں پیرس لے جایا گیا تے اوتھ‏ے Legal Identification Laboratory دے مینیجر Ceccaldi تے Dr. Durigon نے مشاہد ات دے بعد دسیا کہ : اس لا ش د‏‏ی فوری موت دا سبب اوہ شدید چوٹ سی جو اس د‏ی کھوپئی (دماغ) دے سامنے والے حصے نو‏‏ں پہنچی کیونجے اس د‏ی کھوپئی دے محراب والے حصے وچ کافی خلا موجودا‏‏ے۔ تے ایہ تما م تحقیقات آسمانی کتاباں وچ بیان کردہ فرعون دے (ڈُب کرمرنے دے ) واقعہ د‏‏ی تصدیق کردیاں نيں جس وچ دسیا گیا اے کہ فرعون نو‏‏ں دریا د‏‏ی موجاں نے اپنی لپیٹ وچ لے لیا سی۔ان نتائج تو‏ں ظاہر اے کہ اللہ تعالیٰ نے فرعون د‏‏ی لاش نو‏‏ں محفوظ رکھنے دا خا ص اہتمام کيتا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ ہزاراں سال تک زمانے دے اثرات تو‏ں محفوظ رہی اوراوڑک اسنو‏ں انیہويں صدی وچ دریافت کيتا گیا۔ ہور برآں اللہ تعالیٰ کایہ فرمان کہ اسيں فرعون د‏‏ی لاش کوسامانِ عبرت دے لئی محفوظ کر لین گے صرف قرآن مجید وچ موجود اے، اس تو‏ں پہلے کسی دوسری آسمانی کتاب وچ اس دا اعلان نئيں کيتا گیا سی۔

ہور ویکھو

• عیسیٰ علیہ السلام
• محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم
• نبوت

حوالے

1. (پیدائش باب ۴٧ آیات ۵۔ ٦)
2. (پیدائش باب ۴٧ آیات ١١‘ ١٢)
3. (پیدائش باب ۴٧ آیات ٢٧ ۔ ٢٨)
4. (پیدائش باب ۴٧ آیات ٣٠‘ ٣١)
5. (پیدائش باب ۴٧ آیت ٣٠‘ ٣١)
6. (البقرۃ : ٢/١٣٣)
7. (پیدائش باب ۵٠ آیات ٢٢۔ ٢٦)
8. (خروج باب ١٣ آیت ١٩)
9. (قصص الانبیاء ص ١٨٧)
10. (الشاعر : ٢٦/١٨)
11. خروج ‘ باب ٢‘ آیت ٢٣۔
12. (خروج باب ١ آیت ١٠۔ ١١)
13. (قصص الانبیاء ” نجار “ ص ٢٣٩‘ ٢۴١)
14. (یونس : ١٠/٩٢)
15. (دعوۃ الرسل الی اللہ ص ١٨١)
16. (البقرۃ : ٢/١۵٦)
17. (خروج باب ١ آیات ١۵ ۔ ٢٢)
18. (خروج ‘ باب ٢‘ آیات ٢۔ ٣)
19. (قصص ٢٨/٨)
20. (قصص ٢٨/٩)
21. (روح المعانی ‘ جلد ٢٠‘ سورة قصص)
22. (القصص : ٢٨/٧ تو‏ں ١٣)
23. (طٰہ : ٢٠/٣٧ تو‏ں ۴٠)
24. (خروج باب ١‘ آیت ١٠)
25. (سورہ القصص : ٢٨/١۴)
26. (سورہ القصص : ٢٨/١٩)
27. (سورہ القصص : ٢٨/٢٠)
28. (سورہ القصص : ٢٨/٢٠)
29. (سورہ قصص الانبیاء ‘ ص ١٩٧)
30. (سورہ القصص : ٢٨/١۵ تو‏ں ٢١)
31. (سورہ طٰہ : ٢٠/۴٠)
32. (تریخ طبری ‘ جلد اول ‘ ص ٢٠۵)
33. (القصص : ٢٨/٢٣)
34. (سورہ القصص : ٢٨/٢٢ تو‏ں ٢۵)
35. (تفسیر ابن جریر سورة قصص)
36. (خروج ‘ باب ٢‘ آیت ٢١)
37. (سورہ القصص : ٢٨/٢٦ تو‏ں ٢٨)
38. (سورہ طٰہ : ٢٠/۴٠‘ ۴١)
39. (تفسیر سورة قصص)
40. (تفسیر ابن کثیر جلد ٧ ص ٢۴٨)
41. (ابن جریر جلد ١ ص ٢٠٦)
42. (سورہ ھود : ١١/٨٩)
43. (تفسیر ابن کثیر جلد ٧ صٍ ٢۴٨)
44. (تفسیر ابن کثیر جلد ٧ ص ٢۴٨)
45. (تفسیر ابن کثیر جلد ٧ ص ٢۴٨)
46. (قصص الانبیاء ص ٢٠۴)
47. ( (مدار ھذا الحدیث علی عبداللہ بن لھیعۃ المصری و فی حفظہ سوء واخشٰی انہاں تکون رفعہ خطاء))
48. (تفسیر ابن کثیر جلد ٧ ص ٢۵٧)
49. (ثم قد روی ایضا نحوہ من حدیث عتبہ بن المنذر بزیادۃ غریبۃ جدا))
50. (تفسیر ابن کثیرج ٧ ص ٢۵٧)
51. (معالم التنزیل جلد ۵ ص ١۴٣)
52. (سورہ القصص : ٢٨/٢٩)
53. (حاشیہ خازن جلد ۵ ص ١۴٣)
54. (خروج باب ٣ آیت ١۔ ١٠)
55. (خروج باب ۴ آیت ١٨)
56. (سورہ القصص : ٢٨/٢٩)
57. (سورہ القصص : ٢٨/٣٣)
58. (شاعر : ٢٦/١۴)
59. (خروج باب ٢ آیات ٢١۔ ٢٢)
60. (سورہ طٰہ : ٢٠/١٠)
61. (سورہ القصص : ٢٨/٣٠)
62. (سورہ طٰہ : ٢٠/١١ تو‏ں ١٣)
63. (صفۃ الکلام لابن تیمیہ ص ٢٧)
64. (کاندا من جلد حمار میت))
65. (تفسیر ابن کثیر مع فتح البیان ج ٦ ص ٢٢٩)
66. (سورہ طٰہ : ٢٠/١٧)
67. (سورہ طٰہ : ٢٠/١٨)
68. (سورہ طٰہ : ٢٠/١٨)
69. (سورہ طٰہ : ٢٠/١٩)
70. (سورہ طٰہ : ٢٠/٢٠)
71. (سورہ طٰہ : ٢٠/٢١)
72. (سورہ طٰہ : ٢٠/٢٢)
73. (سورہ القصص : ٢٨/٣٢)
74. (تریخ ابن کثیر جلد 1 ص 252)
75. (خروج باب 4 آیت 27‘ 28)
76. (قصص الانبیاء عربی ص 2٠8‘ 2٠9)
77. (سورہ طٰہ : 2٠/9 تو‏ں 16)
78. (سورہ النمل : 27/7 تو‏ں 9)
79. (سورہ طٰہ : 2٠/17 تو‏ں 23)
80. (القصص : 28/44 تو‏ں 46)
81. (النازعات : 79/15 تو‏ں 19)
82. (سورہ طٰہ : 2٠/24 تو‏ں 36)
83. (سورہ طٰہ : 2٠/42 تو‏ں 47)
84. (سورہ الفرقان : 25/35‘ 36)
85. (سورہ الشاعر : 26/1٠ تو‏ں 16)
86. (سورہ النمل : 27/9 تو‏ں 12)
87. (سورہ القصص : 28/29 تو‏ں 35)
88. (سورہ بنی اسرائیل : 17/2‘ 3)
89. (سجدہ : 32/23 تو‏ں 25)
90. (سورہ القصص : 28/32)
91. (قصص الانبیاء للنجار ص 212)
92. (سورہ الاعراف : 7/1٠4‘ 1٠5)
93. (سورہ الشاعر : 26/16 تو‏ں 22)
94. (قصص الانبیاء عربی ص 216)
95. (سورہ الاعراف : 7/1٠4)
96. ترجمان القرآن جلد 2 ص 462 و انسائیکلوپیڈیا للبستانی جلد 5 مادہ ” راع “ )
97. (سورہ الشاعر : 26/23 تو‏ں 28)
98. (سورہ طٰہ : 2٠/48)
99. (سورہ طٰہ : 2٠/51)
100. (طٰہ : 2٠/52)
101. (طٰہ : 2٠/5٠)
102. (القصص : 28/38)
103. (سورہ القصص : 28/38)
104. (المومن : 4٠/36‘ 37)
105. (القصص : 28/38)
106. (سورہ الشاعر : 26/29 تو‏ں 31)
107. (سورہ الاعراف : 7/1٠6)
108. (سورہ الاعراف : 7/1٠7 تو‏ں 112)
109. (سورہ یونس : 1٠/75 تو‏ں 79)
110. (طٰہ : 2٠/57 تو‏ں 59)
111. (قصص الانبیاء)
112. ( (اعلم انہاں لفظ السحر فی عرف الشرع مختص بکل امر یخفی سببہ ویتخیل علی غیر حقیقۃ)) (تفسیر کبیر جلد 1‘ ص 42٠)
113. (احکا‏م القرآن جلد 1 ص 48)
114. (تفسیر ابن کثیر جلد 1 ص 147)
115. (تفسیر ابن کثیر جلد 1 ص 147)
116. (فتح الباری جلد 1٠ ص 182)
117. (فتح الباری جلد 1 ص 184‘ احکا‏م القرآن جلد 1 ص 5٠)
118. (بخاری جلد 2 باب السحر)
119. (البقرۃ : 2/1٠2)
120. (فتح الباری جلد 1٠ ص 183)
121. (ایضاً )
122. (الاعراف : 7/113‘ 114)
123. (الشاعر : 26/38 تو‏ں 42)
124. (سورہ طٰہ : 2٠/61 تو‏ں 64)
125. (سورہ طٰہ : 2٠/65 تو‏ں 69)
126. (الاعراف : 7/115 تو‏ں 119)
127. (یونس : 1٠/81‘ 82)
128. (سورہ طٰہ : 2٠/7٠)
129. (الاعراف : 7/12٠ تو‏ں 122)
130. (سورہ طٰہ : 2٠/71)
131. (الاعراف : 7/123)
132. (سورہ طٰہ : 2٠/72‘ 73)
133. (الشاعر : 26/5٠‘ 51)
134. (یونس : 1٠/83 تو‏ں 86)
135. (الاعراف : 7/127)
136. (مومن : 4٠/23 تو‏ں 25)
137. (الاعراف : 7/128‘ 129)
138. (یونس : 1٠/87 تو‏ں 89)
139. (المومن : 4٠/26‘ 27)
140. (المومن : 4٠/28 تو‏ں 35)
141. (المومن : 4٠/38 تو‏ں 44)
142. (المومن : 4٠/45‘ 46)
143. (الزخرف : 43/51 تو‏ں 54)
144. (فائدے سورة زخرف)
145. (الزخرف : 43/55‘ 56)
146. (النازعات : 79/22 تو‏ں 26)
147. (بنی اسرائیل : 17/1٠1‘ 1٠2)
148. (ترمذی کتاب التفسیر جلد 2 ص 159)
149. (سورہ النمل : 27/12)
150. (النازعات : 79/2٠)
151. (النمل : 27/12)
152. (الاعراف : 7/13٠ تو‏ں 133)
153. (البقرۃ : 2/57)
154. (البقرۃ : 2/6٠)
155. (سورہ مائدہ : 5/44)
156. (بنی اسرائیل : 17/1٠1‘ 1٠2)
157. (حدید 57/21)
158. (دیکھئے کتاب خروج ‘ باب 8‘ آیات 16‘ 32)
159. (طٰہ : 2٠/56)
160. (النمل : 27/13‘ 14)
161. (القصص : 28/36‘ 37)
162. (الزخرف : 43/46 تو‏ں 5٠)
163. (القمر : 54/41‘ 42)
164. (النازعات : 79/2٠‘ 21)
165. (خروج باب 13 آیات 17‘ 18)
166. (خروج باب 14 آیات 11‘ 12)
167. (یونس : 1٠/91)
168. (یونس : 1٠/88‘ 89)
169. (سورہ یونس : 1٠/92)
170. (خروج باب 14‘ آیت 3٠)
171. (سورہ طٰہ : 2٠/77 تو‏ں 79)
172. (الشاعر : 26/ 52 تو‏ں 68)
173. (الاعراف : 7/136‘ 137)
174. (یونس : 1٠/9٠ تو‏ں 92)
175. (القصص : 28/39‘ 4٠)
176. (سورہ الدخان : 44/17 تو‏ں 31)
177. (بنی اسرائیل : 17/1٠3‘ 1٠4)
178. (الذاریات : 51/38 تو‏ں 4٠)
179. (خروج باب 14 آیات 15۔ 31)
180. (الشاعر : 26/63)
181. (سورہ البقرۃ : 2/5٠)
182. (کتاب خروج ‘ باب 14‘ آیات 16۔ 22)
183. (سورہ فصلت : 41/42)
184. (سورہ الشاعر : 26/63)
185. (خروج ‘ باب 14‘ آیات 21۔ 22)
186. (الشاعر : 26/65 تو‏ں 68)
187. (ھود : 11/96 تو‏ں 99)
188. (قصص الانبیاء ص 341‘ 342)
189. (القصص : 28/41‘ 42)
190. (المومن : 4٠/45‘ 46)
191. (الدخان : 44/43 تو‏ں 5٠)
192. (الاعراف : 7/138 تو‏ں 14٠)
193. (تفسیر ابن کثیر جلد 1 ص 95‘ 96)
194. (تفسیر ابن کثیر جلد 1 ص 97)
195. (البقرۃ : 2/6٠)
196. (سورہ البقرۃ : 2/57)
197. (الاعراف : 7/159‘ 16٠)
198. (طٰہ : 2٠/8٠ تو‏ں 82)
199. (البقرۃ : 2/61)
200. (سورہ الاعراف : 7/142)
201. (سورہ الاعراف : 7/142)
202. (الاعراف : 7/143)
203. (الاعراف : 7/144‘ 145)
204. (البقرۃ : 2/51 تو‏ں 53)
205. (القصص : 28/43)
206. (استثناء باب 27 آیت 28)
207. (یشوع باب 8‘ آیات 3٠ تو‏ں 32)
208. (سورہ الاعراف : 7/145)
209. (تفسیر ابن کثیر جلد 2 سورة اعراف)
210. (الاعراف : 7/146‘ 147)
211. (البقرۃ : 2/92‘ 93)
212. (الاعراف : 7/148 تو‏ں 154)
213. (طٰہ : 2٠/83 تو‏ں 98)
214. (طٰہ : 2٠/95‘ 96)
215. (موضح القرآن ‘ سورة طٰہ)
216. (روح المعانی جلد 16 ص 229)
217. (سورہ طٰہ : 2٠/96)
218. (طٰہ : 2٠/96)
219. (جلد 3 سورة طہ)
220. 1 ؎ ترجمان القرآن ‘ جلد 2‘ ص 456‘ 457‘
221. (قصص الانبیاء ص 366)
222. (البقرۃ : 2/54)
223. (خروج باب 32 آیات 1۔ 5)
224. (سورہ طٰہ : 2٠/9٠‘ 91)
225. (سورہ الاعراف : 7/155 تو‏ں 157)
226. (البقرۃ : 2/55‘ 56)
227. (سورہ الاعراف : 7/156)
228. (الانعام : 6/12)
229. (سورہ البقرۃ : 2/74)
230. (البقرۃ : 2/63‘ 64)
231. (الاعراف : 7/171)
232. (ترجمان القرآن جلد 2 ص 42۔ 43)
233. (سورہ توبہ : 9/15)
234. (خروج باب 19 آیات 16۔ 25)
235. (المائدۃ : 5/2٠‘ 21)
236. (المائدۃ : 5/23)
237. (سورہ المائدہ : 5/24)
238. (المائدہ : 5/25‘ 26)
239. (مائدہ 5/26)
240. (گنت‏ی باب 14 آیات 26۔ 35)
241. (البقرۃ : 2/73)
242. (البقرۃ : 2/67 تو‏ں 73)
243. (البقرۃ : 2/1٠8)
244. (البقرۃ : 2/93)
245. (البقرۃ : 2/92)
246. (سورہ حشر 59/2)
247. (البقرۃ : 2/73)
248. (استثناء باب 21 آیات 1۔ 9)
249. (البدایہ والنہایہ جلد اول صفحہ 112)
250. (البقرۃ : 2/74)
251. (البدایہ والنہایہ جلد 1 ص 3٠9)
252. (قصص : 28/78)
253. (قصص : 28/81)
254. (المومن : 4٠/23‘ 24)
255. (العنکبوت : 29/39‘ 4٠)
256. (ابن کثیر سورة قصص)
257. (قصص : 28/78)
258. (القصص : 28/76 تو‏ں 83)
259. (الاحزاب : 33/69)
260. (الصف : 61/5)
261. (بخاری باب الغسل و مسلم باب الفضائل)
262. (گنت‏ی باب 2٠‘ آیات 22۔ 29)
263. (فتح الباری ج 6 ص 343)
264. (البدایہ والنہایہ جلد 1)

\

باہرلے جوڑ

سانچہ:نامکمل اسلام