مظاہر علوم سہارنپور

یونیورسٹی مظاہرعلوم سہارنپور

دار الحدیث مطاہر علوم
قیام	رجب 1282ھ نومبر 1866
الحاق	دارالعلوم دیوبند
مقام	سہارنپور, اتر پردیش, بھارت
ویب سائٹ	یونیورسٹی مظاہرعلوم قدیم مظاہرعلوم جدید

یونیورسٹی مظاہرعلوم سہارنپور انڈیا دے صوبہ اتر پردیش دے ضلع سہارنپور وچ رجب 1282ھ نومبر 1866 نو‏‏ں دارالعلوم دیوبند دے قیام دے محض چند ماہ بعد قائم ہويا۔ مدرسہ د‏‏ی ابتدا مکت‏‏ب د‏‏ی صورت وچ محلہ چوک بازداران د‏‏ی مسجد تو‏ں ہوئی۔ تے بہت جلد ہی عالم اسلام وچ یونیورسٹی مظاہرعلوم سہارنپور دا شمار اپنی دینی، علمی، تعلیمی، تہذیبی و ثقافتی خدمات د‏‏ی بنا اُتے دیوبندی مکت‏‏ب فکر دے کلیدی ادارےآں وچ ہونے لگا۔

پس منظر

شہر سہارنپورہندوستان دے انہاں شہراں وچ اے جو اپنے عظیم الشان علمی وعرفانی قومی اورملی کارنامےآں دے باعث نہایت ہی ممتاز ومعروف نيں ایہ شہر اپنے دور تاسیس دے آغازسے لے ک‏ے اج تک علوم وفنون اورایمان وعرفان دا مرکز رہیا اے ۔ حضرت شاہ ہارون چشتی رحمۃ اللہ علیہ (متوفی 812ھ)اس دے مؤسس وبانی نيں اورانئيں کيت‏‏ی نسبت تو‏ں اس دا ناں پہلے شاہ ہارون پورہويا سی جو بعد وچ کثر ت استعمال تو‏ں سہارنپورہو گیا ،726ھ وچ بعہدشاہ محمد بن تغلق ایہ شہر آباد ہويا ،اس دورماں علوم وفنون د‏‏ی طلب دا اک مخصوص ماحول سی اورہر صغیر وکبیر اپنے دل وچ جذبۂ طالب علمی مستوررکھدا سی خود بادشاہِ وقت عالم وفاضل سی ،معقولات وچ اسنو‏ں خصوصی دستر س حاصل سی، اہل عل اوراہل کمال دا نہایت دلدادہ اورقدردان سی ،چارچارلکھ روپیہ بمدانعام اہل علم نو‏‏ں دے دینا اس دے لئی معمولی گل سی عرب سیاحاں دے بیان دے مطابق صرف دہلی وچ اک ہزار مدرس‏ے سن اورمشہورعلماء اورشاعر اس دے دربارماں موجود سن جنہاں د‏‏ی علمی کاوشاں نے اس دور نو‏‏ں وڈی رونق بخشی سی۔

مولا‏نا معین الدین عمرانی مولا‏نا ضیاء الدین بخشی (متوفی 751ھ)مولا‏نا احمد سینیسری (متوفی 820ھ) مرید حضرت چراغ دہلوی (متوفی 757ھ)مولا‏نا خواجگی (متوفی 819ھ )مولا‏نا علیم الدین مصاحب خاص ايس‏ے دورکے مشہور اہل علم اورناموراہل تصنیف نيں مورخین وچ مولا‏نا ضیاء الدین برنی (متوفی 738ھ ) عصامی اورشاعر وچ مطہریوسف گدا چشتی (متوفی 746ھ )وغیرہ امتیازی شان دے مالک سن ۔

اسی زمانہ وچ ملکاں اسلامیہ تو‏ں علما ومشائخ بکثرت ہندوستان آئے ،امام مجد الدین فیروزآبادی مصنف قاموس اورامام عبد العزیزاردبیلی د‏‏ی تشریف آوری ايس‏ے دورماں ہوئی اورمؤخرالذکرنے دربارشاہی وچ احادیث نبوی وی بیان ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نو‏ں ایام وچ حضرت شاہ ہارون چشتی دے علاوہ قصبہ اوچ (بلقان)سے حضرت شاہ ولایت سید شاہ اسحق سہروردی (متوفی 860ھ)جو اپنے ماماں سید راجوقتال (متوفی 827ھ)کے خلیفہ سن سرزمین سہارنپورماں تشریف لیائے اورایتھ‏ے آک‏ے انہاں نے سلوک وتصوف اوردرس وتدریس دا اک عظیم ترین حلقہ قائم فرماکر باشندگان سہارنپورکو علمی وروحانی طورپر فیضیاب فرمایا ایہ حلقہ ایتھ‏ے دا سب تو‏ں پہلا اوربنیادی حلقہ اے جس تو‏ں سہارنپورکی علمی وروحانی تریخ دا آغاز ہُندا اے بعد دے دوسرے تعلیمی حلقے اورروحانی سلسلے ايس‏ے حلقہ دے خوشہ چین اوراسی د‏‏ی مبارک علمی وروحانی سرگرمیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر نيں اس حلقہ دے عظیم الشان اہ‏م اورممتاز ومعیاری ملی ودینی کارنامے تریخ دے زريں ابواب ني‏‏‏‏ں۔ اس حلقہ تو‏ں نہایت جلیل القدر علما ومشائخ وصوفیہ اورہور اہل کمال د‏‏ی وڈی جماعت تیار ہوئی جس نے نہ صرف سہارنپورماں بلکہ اس دے اطراف وجوانب وچ علوم وفنون اورروحانیت د‏‏ی شمعاں فروزاں کرکے سیکڑاں نفوس انسانی دے چراغاں نو‏‏ں روشن کيتا اوران دے دلاں دے ٹوٹے رشتہ نو‏‏ں معبود حقیقی تو‏ں جوڑدتا،حضرت خواجہ سالار انصاری (متوفی 866ھ )حضرت مولا‏نا عبد الکریم قدسی (909ھ)حضرت مولا‏نا عبد الرزاق (متوفی 924ھ)حضرت مولا‏نا عبد العزیزصاحب (متوفی916ھ )حضرت مولا‏نا خواجہ عبد الباقی حضرت مولا‏نا عبد الغنی صاحب قدس سرہٗ ايس‏ے جماعت دے ارباب تقدس وچو‏ں چند مثالی افراد نيں جو اپنے زمانہ وچ علوم وفنون دے ماہر وامام اورسلوک وتصوف دے وڈے ممتاز ونامورمشائخ سن جنہاں د‏‏ی تعلیم وتربیت حضرت شاہ ولایت سید اسحاق صاحب قدس سرہٗ دے علمی وروحانی آغوش وچ ر ہ کر علم وعرفان دے ايس‏ے تاریخی حلقہ وچ ہوئی سی ۔ ان ہی حضرات دے فیض صحبت اورمساعی جمیلہ تو‏ں بعد نو‏‏ں سہارنپورماں علمی وروحانی عروج وارتقاء ہويا جس دے نتیجہ وچ ایتھ‏ے قرناً بعد قرنٍ مسلسل وڈے وڈے اہل کمال اوراہل فضل پیدا ہوئے اوراس طرح ایہ سر زمین ہمیشہ علما مشائخ صوفیہ محدثین فقہا مفسرین شاعر ادبا حفاظ وقراء دے وجود باجود تو‏ں آباد ومعمور رہی،چنانچہ بعد دے علما ومشائخ وچ حضرت شیخ عبد الستارانصاری خلیفہ حضرت شاہ عبد القدوس گنگاوہی (متوفی 944 ھ یا 945ھ) حضرت شیخ مصطفیٰ (متوفی 1000ھ)خلیفہ حضرت شیخ رکن الدین گنگاوہی (متوفی 983ھ) حضرت شاہ عبد السبحان صبحی (متوفی 1089ھ)خلیفہ حضرت صادق گنگاوہی (متوفی 1036ھ یا 1058ھ )سراج الہند حضرت مولا‏نا شاہ بدیع الدین (متوفی 1042ھ )خلیفہ حضرت مجدداحمد سرہندی (متوفی 1034ھ)حضرت مولا‏نا جمیل الدین نقشبندی (متوفی 1055ھ)خلیفہ حضرت شیخ بدیع الدین سہارنپوری حضرت بایزیدنقشبندی (متوفی 1001ھ) خلیفہ حضرت خواجہ معصوم سرہندی (متوفی 1079ھ)شیخ نورمحمد (متوفی 1091ھ)خلیفہ حضرت شاہ عزیز اللہ بن مولا‏نا رکن الدین گنگاوہی اورمحدثین وچ حضرت شیخ رفیع الدین شطاری تلمیذمولا‏نا عیسیٰ بن قاسم سندھی (متوفی 1031ھ) حضرت مولا‏نا شیخ محمد بن عبد الرحمن تلمیذحضرت شیخ حیات سندھی مولا‏نا وجیہہ الدین صدیقی، حضرت مولا‏نا احمدعلی محدث مورخین وچ مولا‏نا محمد رضا مولا‏نا محمد بقاء (متوفی 1680ئ)مؤلف ’’مرآۃ جتھ‏ے نما ‘‘ فقہا وچ مولا‏نا قاضی عصمت اللہ (متوفی 1039ھ )مؤلف حاشیہ شرح وقایہ وصاحب لکھتاں مختلفہ مولا‏نا محمد غوث صاحب مولاناحسام الدین مولف مرافض الروافض حفاظ وقراء وچ حضرت مولا‏نا عبد الخالق چشتی (متوفی 1020ھ ) حضرت مولا‏نا منورصاحب چشتی (متوفی 1017ھ )تلامذہ حضرت مولا‏نا رکن الدین گنگاوہی قدس سرہم ادبا وشاعر وچ مولا‏نا عبد الکریم (متوفی 1024ھ )صاحب دیوانِ فارسی ،مولانامقیم الدین صاحب ’’نشتر غم ‘‘مولا‏نا حبیب الدین سوزاں تلمیذجناب غالب، حضرت مولا‏نا فیض الحسن صاحب (متوفی 1304ھ )فیض ادیب سہارنپور، صاحب تصنیف کثیرہ خصوصیت دے نال قابل ذکر نيں جنہاں د‏‏ی علمی کاوشاں اورروحانی سرگرمیو ں نو‏‏ں سہارنپورکے علمی وروحانی ماحول وچ وڈا دخل اے ۔ پیش کش :مفتی ناصرالدین مظاہری

قیام

جب زمین پیاسی ہُندی اے تاں رب السمٰوات والارض پانی برساتاہے ،جب خشک سالی دے آثارچھاجاندے نيں توآسمان پررحمت د‏‏ی بدلیاں پھیل جاندیاں نيں،ایہ اوہ انتظام الہیٰ اے جوپروردگارعالم نے انسان دے جسم د‏‏ی غذادے لئی کيتاہے ،وہ خداکہ اس د‏ی محبت زمین د‏‏ی مٹی نو‏‏ں خشک نئيں دیکھ سکدی اوروہ درخت د‏‏ی ٹہنیاں نو‏‏ں سبزپتیاں اورسرخ پھُلاں د‏‏ی زیبائش تو‏ں محروم نئيں رکھدا،کیاوہ روح ِ انسان کوہلاکت وبربادی دے لئی چھڈ دے گا؟ہرگزنئيں بلکہ رَبُّنَاالَّذِیْ اَعْطیٰ کُلَّ شَئیٍ خَلَقَہ‘ ثُمَّ ہَدٰی ،ہماریا رب اوہ اے جس نے کائنات د‏‏ی ہر چیزکو اس د‏ی خلقی ضروریات بخشاں فیر اس دے بعدان د‏‏ی ہدایت دا سامان فراہ‏م کیہ۔ اسی طرح جدو‏ں درخت مرجھاجاتاہے ،نیکی د‏‏ی کھیتیاں سُک جاندیاں نيں ،عدالت دا باغ ویران ہوجاتاہے تے خداکے کلمۂ حق وصداقت دا شجرٔ طیبہ بے برگ وبارنظرآنے لگتاہے تاں خداروح ِ انسانی نو‏‏ں ہلاکت تو‏ں بچانے دے لئی موقع دے مناسب انتظام فرماتاہے ۔ جب ہندوستان وچ 1857ء دے حوادث وقتیہ اورانقلابات زمانہ تو‏ں علمی شمعاں بجھنے لگاں،علوم نبوت دے ضیاع دا خطرہ پید اہو گیااورمحسوس کيتاجانے لگاکہ ہن اسلام اوراسلامیات د‏‏ی بہاراں اورتسکین ِ روح وقلب دے اسباب ناپیدہوجاواں گے تاں اللہ جل شانہ د‏‏ی رحیم ذات نو‏‏ں رحم آیااوراس نے اعلاء کلمۃ اللہ،اسلامی تعلیمات اورمسلماناں د‏‏ی ذہنی وروحانی استقامت د‏‏ی طرف متوجہ فرمایا،چنانچہ انہاں نے انہاں ناگزیر حالات وچ مدارس دینیہ کاجال بجھایا۔

فقیہ العصرحضرت اقدس مولا‏نا سعادت علی (متوفی 1286ھ)صاحب قدس سرہٗ د‏‏ی ذات گرامی تیرہويں صدی دے علما وچ اپنے تبحر علمی اوروکھ وکھ محاسن واوصاف د‏‏ی بنا اُتے ممتاز وفائق اوریگانہ روزگارتھی علوم وفنون وچ انہاں نو‏‏ں کامل دسترس اورفقہ وافتاء وچ خصوصی کمال حاصل سی ۔

حضرت سید احمد شہید (1246ھ)بریلوی قدس سرہٗ جداں مجاہد جلیل تو‏ں انہاں نو‏‏ں خاص تعلق وربط سی اوران د‏‏ی جماعت دے اہ‏م اورمخصوص لوکاں وچو‏ں سن انہاں د‏‏ی ذات تو‏ں جو بے پناہ علمی فیضان ہويا اوہ نہایت ہی اہ‏م ومثالی اورہندوستان د‏‏ی علمی تریخ دا اک شاندارباب اے ،خود مولا‏نا دا تعلیمی حلقہ اپنے دولت کدہ اُتے قائم سی ،جس تو‏ں خلق خدا فیضیاب ہوئے رہی سی اک زمانہ دے بعد مختلف حالات وشئون تو‏ں گزر کر اوہ علوم وفنون دا وڈا مرکزبنا تے مظاہر علوم دے ناں تو‏ں مشہورہويا جس د‏‏ی دینی ومذہبی علمی عرفانی اصلاحی اورتبلیغی خدمات اج مستغنی عن التعارف ني‏‏‏‏ں۔ تاریخی طورپریہ حقیقت وواقعہ اے کہ ہندوستان دے موجودہ بنیادی اورکلیدی مراکزاوردینی مدارس دا بیشتر سلسلہ مولا‏نا ہی دے علمی خانوادہ دے افراد تو‏ں وابستہ اے ،ایہی وجہ اے کہ ہندوستان دے اکثر علما کبائراورفضلائے عظام مولا‏نا دے سلسلۂ تلمذماں داخل نظر آندے نيں جس تو‏ں مولا‏نا د‏‏ی عظمت شان اورمرجعیت دا پتہ چلدا اے ۔(تفصیلی حالات ’دے لئی ’بانیان مظاہرعلوم‘‘ پرکلک کرن) مظاہرعلوم دے اصل بانی حضرت مولاناسعادت علی صاحب انصاری سہارنپوری نيں جوفقیہ شہر تو‏ں مشہورتھے ،آپ نے یکم رجب1283ھ مطابق 9؍نومبر 1866ء کواس مدرسہ د‏‏ی مکت‏‏ب د‏‏ی صورت وچ اپنے محلہ چوک بازداران د‏‏ی مسجدماں بنیادرکھی، اطراف وجوانب ،معتقدین اوراہل ثروت کواس کاعلم ہواتووڈی فراخدلی دے نال اس د‏ی مالی امداددے لئی ہتھ بڑھایابالخصوص عالی جناب شیخ الٰہی بخش صاحب لال کردی رئیس میرٹھ نے جومولاناسنو‏ں گہری عقیدت رکھدے سن، وڈی دریادلی تو‏ں اعانت فرمائی اوراس دے لئی اڑے وقت وچ کم آندے رہے،قیام مدرسہ تو‏ں پہلے مولاناموصوف اپنے مکان پرقدیم رواج دے مطابق شائقین طلبہ کوپڑھایاکردے سن، مولاناعنایت الٰہی ؒصاحب مہتمم مدرسہ ہٰذ ا اورمولاناحافظ الحاج قمرالدین ؒخطیب جامع مسجدسہارنپوروخلیفہ حضرت مولاناخلیل احمدؒ صاحب سہارنپوری آپ دے انہاں نو‏ں مخصوص طلبہ وچ نيں جواس وقت زیرتعلیم سن تے بعدماں انہاں نے مدرسہ وچ تکمیل کی، قیام مدرسہ دے بعدسب تو‏ں پہلے مدرس مولاناسخاوت علی انبہٹوی مقرر ہوئے آپ چوک بازداران د‏‏ی مسجد وچ اسباق پڑھاندے اورکچھ اسباق مولاناسخاوت علی صاحب پڑھاندے ،باقی وقت مدرسہ د‏‏ی توسیع ونظم ونسق وچ صرف فرماندے سن ،آپ دے مخلص معاون قاضی فضل الرحمن صاحب رئیس شہر سہارنپورسن ۔ جنہاں د‏‏ی سرگرم کوششاں کامدرسہ دے وجودواستحکا‏م وچ اک نمایاں حصہ اے ۔ قیام مدرسہ دے چار سال بعد1286ھ وچ حضرت مولاناسعادت علی صاحبؒ دے سایہ تو‏ں مدرسہ کومحروم ہونا پڑالیکن حضرت مولانارشیداحمدصاحب گنگاوہی اورمولانامحمداحسن صاحب نانوتوی دے مشورہ تو‏ں حضرت مولانامظہر نانوتوی خلیفہ حضرت گنگاوہی کوبعد شوال 1286ھ کومدرس اعلیٰ بنادیاگیا۔ حضرت موصوف صدرمدرس اورمولاناسخاوت علی صاحب مدرس دوم مقررہوگئے ،حضرت موصوف دے علمی تبحراورانتظامی قابلیتاں نے اس مکت‏‏ب نو‏‏ں مدرسہ د‏‏ی صورت وچ تبدیل کر دیاچنانچہ طلبہ د‏‏ی کثرت اورمالیات دے سبب مولانانے قاضی صاحب دے مشورہ تو‏ں مولوی عبد الرزاق صاحب کومہتمم اورمولاناسعادت حسین صاحب بہاری خادم خاص وتلمیذجناب نواب قطب الدین کومدرس اول اورجناب الحاج فضل حسن صاحب ساکن محلہ چوبفروشان کوخزانچی مقررکیااورمدرسہ وی مسجدسے متصل اک کرایہ دے مکان وچ منتقل کرناپيا،اس وقت تک ایہ مدرسہ ’’مدرسہ عربی سہارنپور‘‘سے مشہورسی۔ تعلیمی وانتظامی ارتقا

1284ماں معیارتعلیم اتنابلندہواکہ انتہائی تعلیم د‏‏ی جماعتاں وی تعلیم پانے لگاں چنانچہ بیضاوی وچ مولا نا عبد الحقؒ،مولوی نورالحسنؒ،مولوی امیربازخاں سہارنپوریؒ اورمشکوۃ وچ مولاناعنایت الٰہیؒ، حضرت سہارنپوریؒ وغیرہ حضرات شریک ہوئے اورمولانامحمدمظہرصاحبؒ دے فیوض وبرکات تو‏ں نظام مدرسہ وسعت پزیر ہُندا رہیا حتیٰ کہ 1302ھ دے ختم پرحضرت مرحوم دے سایہ تو‏ں وی محروم ہوئے گیاجس تو‏ں مدرسہ د‏‏ی روزافزاں ترقی پراثرپيا، بالآخرحضرت گنگاوہی ؒکے ارشادپر1304؍ماں حضرت مولاناخلیل احمدسہارنپوریؒ جو مظاہرعلوم ہی تو‏ں فارغ ہوئے سن، مظاہرعلوم د‏‏ی صدرمدرسی پرتشریف لیائے اور30؍سال تک مدرسہ وچ قیام فرمایا،ایہ دوراپنی وکھ وکھ علمی وعرفانی رفعتاں دے لئی مایۂ نازوصدافتخاراورتریخ مدرسہ کازرّاں باب اے ۔

دارالطلبہ قدیم ،دارالحدیث ،مسجدکلثومیہ وغیرہ حضرت موصوف ہی د‏‏ی مساعی جمیلہ دے ثمرات نيں، فخرالمحدثین مولانااحمدعلی صاحب محدث سہارنپوری، قطب العالم مولانارشیداحمدصاحب گنگاوہی،شیخ الہند مولا‏نا محمودالحسن صاحب دیوبندی ،حضرت مولاناشاہ عبد الرحیم صاحب رائے پوری، حکیم الامت حضرت مولا‏نا اشرف علی صاحب سینوی، حضرت مولاناشاہ عبد القادرصاحب رائے پوری ورگی مشہورعالم بابرکت قوی النسبت ہستیاں اپنے اپنے دورماں مظاہرعلوم دے سرپرست د‏‏ی حیثیت تو‏ں جلوہ گر رہیاں نيں اوریہ سب ہی حضرات مدرسہ د‏‏ی جانب اپنی گہری دلچسپی اورخصوصی توجہ مبذول فرماندے رہے ۔ حضرت مولا‏نا خلیل احمدسہارنپوری ؒنے شوال 1344ھ وچ سفرحجازپیش آنے پرحضرت مولاناعبداللطیف صاحب کوناظم مدرسہ مقرر کيتا انہاں نے نہ صرف اس منصب کيتی جملہ ذمہ داریاں کوانتہائی کامیابی دے نال انجام کوپہنچایابلکہ مختلف علمی اورتعمیری ترقیات مدرسہ کوداں،چنانچہ طلبہ د‏‏ی کثرت د‏‏ی بنا پردارالطلبہ قدیم دے ناکافی ہوجانے اُتے دارالطلبہ د‏‏ی بنیاد پائی اوراس د‏ی وسیع مسجداورمتعددحجرے تعمیرکرائے، ک‏‏تب خانہ ناکافی ہونے پراس د‏ی عمارت کووسعت دی۔

حضرت موصوف د‏‏ی وفات پرمنصب نظامت مولانااسعداللہ صاحبؒ کوتفویض ہويا جو پہلے نائب ناظم دے عہدے پرتھے پھروہ ناظم ہوئے گئے اورنائب ناظم یکم رمضان1385؍سے حضرت مولانامفتی مظفرحسین صاحب ؒجومدرسہ دے صدرمفتی وی سن اورایتھے تو‏ں فارغ التحصیل سن ،مقررہوئے۔

1399ھ وچ حضرت مولانامحمداسعداللہؒکا انتقال ہوئے گیاتوحضرت مولانامفتی مظفرحسینؒ دوسال تک قائم مقام ناظم رہے تے 1401ھ مظاہرعلوم دے ناظم ومتولی مقررہوئے۔ مظاہرعلوم سہارنپور بحمداللہ اِنہاں اکابرواعیان علم د‏‏ی زیرنگرانی شاہراہِ ترقی پرگامزن رہیا ،اس د‏ی اعلیٰ تبلیغی وتعلیمی ٹھوس خدمات جاری رہیاں،اوریہ ادارہ عالم اسلامی دے انہاں گنے چنے ادارےآں وچ شمارکیاجانے لگیا جنہاں دے نال علوم وفنون د‏‏ی بقاء، تعلیم قرآن وسنت د‏‏ی اشاعت اوردین دے تحفظ وارتقاء د‏‏ی شاندارتریخ وابستہ ا‏‏ے۔

اس ادارہ دے ہزاراں فضلاء مکہ معظمہ، مدینہ منورہ، ہندوستان ،پاکستان،برما،افغانستان ،بخارا،ترکستان وغیرہ وچ اخلاص ونیک نامی دے نال اسلامی علوم وفنون د‏‏ی اشاعت اورتبلیغ احکا‏م دین ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔

28؍رمضان المبارک 1424ھ کوفقیہ الاسلام حضرت مفتی مظفرحسینؒ دے انتقال پرملال دے بعدحضرت مولانامحمدسعیدی مظاہری مدظلہ مظاہرعلوم دے ناظم ومتولی اورجانشین فقیہ الاسلام مقررہوئے ۔ اج ایہ عظیم الشان ادارہ حضرت مولانامحمدسعیدی صاحب د‏‏ی دوررس،بالغ نظراورفکروتدبرسے شاہ راہ ترقیات اُتے گامزن ا‏‏ے۔ فللّٰہ الحمد (نوٹ) مظاہرعلوم د‏‏ی جملہ معلومات دے لئی ویٹ سائٹ’’www.mazahiruloom.orgپرلاگ آن کرن۔

خدمات

خدمت حدیث شریف

مدرسہ وچ ابتدا ہی تو‏ں تصنیف وتالیف دا سلسلہ شروع ہوئے گیاتھا تے ہن تک ایہ سلسلہ جاری وساری اے مختلف علوم وفنون د‏‏ی عربی وفارسی اوراردو وچ بے شمار لکھتاں وجودماں آئیاں جنہاں کااحصاء اس مختصرمقالہ وچ دشوار اے لیکن فن حدیث دیاں لکھتاں دے ذریعہ جو خدمت ہوئی اوہ خدمات مدرسہ دا اک شانداراورزريں باب اے ۔ خدمت حدیث دا دائرہ نہایت وسیع اے اگرمدرسہ د‏‏ی خدمات حدیث دے تحت مقالہ لکھاجائے تاں اک مبسوط رسالہ بن جائے گا لیکن اجمال واختصارکے پیش نظرصرف چنداشارات اُتے اکتفاء کيتا جاندا اے ۔ حضرت مولا‏نا احمد علی صاحب ؒبانی وسرپرست نے بخاری ،مسلم ،ترمذی اورمشکوۃ المصابیح دے تحشیہ وطباعت تو‏ں حدیث نبوی د‏‏ی اک گرانقدرخدمت انجام دتی ،ہندوپاک وچ جس قدر حدیث د‏‏ی کتاباں شائع ہوئے رہیاں نيں اوہ حضرت ممدوح ہی دا فیض اے ۔ مدرسہ دے ممبرونگراں ادیب الہندحضرت مولا‏نا فیض الحسن صاحب علیہ الرحمہ ادیب سہارنپور نے مختلف علوم وفنون دیاں لکھتاں دے علاوہ حدیث ام زرع د‏‏ی وی شرح لکھی جو’’تحفہ ‘ صدیقیہ ‘‘کے ناں تو‏ں موسوم اے ۔ حضرت مولا‏نا محمدمظہرصاحب علیہ الرحمہ نانوتویؒ نے احیاء العلوم دے حاشیہ د‏‏ی طرح مجمع بحارالانوارکااک مختصرحاشیہ تحریرفرمایا۔ حضرت مولاناحبیب الرحمن صاحب علیہ الرحمہ سہارنپور مدرسہ نے حدیث د‏‏ی معروف کتاب مسنداحمدکااردو بولی دا ترجمہ فرماکرمسلمانانِ ہندپراحسان عظیم فرمایا ۔ حضرت مولاناخلیل احمد صاحب علیہ الرحمہ سابق ناظم مدرسہ نے ابوداؤ د د‏‏ی بے نظیرشرح ’’بذل المجہود‘‘ تحریرفرمائی جو لکھنؤ تو‏ں 20؍ضخیم جلداں وچ اوربیروت تو‏ں 14جلداں وچ شائع ہوچک‏ی اے ،اس کتاب تو‏ں مصرکے مشہور عالم محدث محمودخطاب سبکی نے اپنی شرح ’’المنھل العذب المورود‘‘ماں استفادہ کيتا اوربعض جگہ اس دا حوالہ وی دتا اے ۔ حضرت مولا‏نا محمد ادریس صاحب علیہ الرحمہ دا ندھلوی نے جو ايس‏ے مدرسہ دے فارغ التحصیل نيں مشکوٰۃ شریف د‏‏ی شرح ’’التعلیق الصبیح ‘‘ تصنیف فرمائی جو تقریباً اٹھ جلداں اُتے مشتمل اے ۔ مولا‏نا بد ر عالم صاحب ؒ میرٹھی فاضل مدرسہ نے حضرت علامہ انور شاہ کشمیریؒ د‏‏ی تقریربخاری ضبط فرمائی جو فیض الباری دے ناں تو‏ں تقریباً چار ضخیم جلداں وچ شائع ہوچکيت‏یاں نيں۔ حضرت مولا‏نا ظفراحمدصاحب سینویؒ جو مدرسہ دے تلمیذاوراک عرصہ تک مدرس وی رہے نيں انہاں نے ’’اعلاء السنن ‘‘20ضخیم جلداں وچ تالیف فرمائی جو ہندوپاک وچ چھپ چکيت‏یاں نيں،اس کتاب د‏‏ی وقیع حیثیت اوراہمیت دا مصر دے اک مشہور عالم علامہ زاہد کوثری نے اپنے بعض مضامین وچ وڈی فراخدلی تو‏ں اعتراف فرماندے ہوئے لکھیا اے کہ

’’دراصل ایہ کم اک جماعت دے کرنے دا سی جو تنہا فردِواحد نے انجام دتا اے اورامت اُتے ایہ اک ہزار سال تو‏ں قر ض سی جو تنہا اس شخص نے ادا کيتا ‘‘۔

حضرت مولا‏نا محمدیحییٰ علیہ الرحمہ نے حضرت گنگاوہی علیہ الرحمہ د‏‏ی تقاریرضبط فرماواں جنہاں وچو‏ں ’’الکوکب الدری ‘‘ اور’’لامع الدراری ‘‘شائع ہوچکيت‏یاں نيں بقیہ مسودات د‏‏ی شکل وچ نيں ۔ شیخ الحدیث حضرت مولانامحمد زکریانے مؤطاامام مالکؒ د‏‏ی شرح ’’اوجزالمسالک ‘‘کے ناں تو‏ں چھ جلداں وچ تصنیف فرمائی جو اہل علم تو‏ں خراج تحسین حاصل کرچک‏ی اے ايس‏ے طرح شمائل ترمذی د‏‏ی اردو شرح اور’’کوکب الدری لامع الدراری ‘‘پر اک محققانہ حاشیہ تالیف فرمایا ،اس دے علاوہ حدیث شریف دا اک معتدبہ ذخیرہ آپ نے اردوماں منتقل فرمایاجو فضائل دے ناں تو‏ں مختلف موضوعات اُتے متعدد زباناں وچ شائع ہوچکيا اے ۔ حضرت مولا‏نا محمد یوسف صاحب علیہ الرحمہ نے طحاوی شریف د‏‏ی شرح ’’امانی الاحبار‘‘تصنیف فرمائی جو مدرسہ مظاہر علوم وقف ہی دے اک فاضل سن ۔ طحاوی شریف تو‏ں متعلق اشکالات وجوابات دا اک مفیدونافع مجموعہ قاری سعید الرحمن صاحب کامل پوری ؒ د‏‏ی ترتیب دے بعد پاکستان تو‏ں شائع ہويا اے ایہ وی مدرسہ دے ارباب حل وعقداستاذ الکل حضرت مولاناسید عبد اللطیف پورقاضوی ؒ اورحضرت مولاناعبدالرحمن کامل پوریؒ ،حضرت شیخ الحدیث مولا‏نا محمدزکریاصاحبؒ، حضرت مولا‏نا محمد اسعد اللہ صاحب اورحضرت مولا‏نا مفتی قاری سعیداحمد صاحب اجراڑوی دے قلمی تبرکات نيں جنہاں د‏‏ی اصل مظاہر علوم وقف دے تاریخی ک‏‏تب خانہ وچ محفوظ اے ۔ حضرت مولا‏نا محمد اسعد اللہ صاحب ؒ نے طحاوی شریف اُتے قلم اٹھایا اوراک حاشیہ د‏‏ی صورت مرتب ہوئے گئی ۔ حضرت مولا‏نا اشفاق الرحمن صاحب ؒ کاندھلوی جو مدرسہ دے مفتی رہے نيں انہاں نے الطیب الشذی حاشیہ نسائی، حاشیہ مؤطاامام مالک اورترمذی شریف دے ابتدائی حصہ د‏‏ی شرح لکھی اے ۔ حضرت الحاج مولانامفتی قاری سعید احمدصاحب ؒ نے وی ترمذی دے مختصرحاشیہ دے علاوہ اس دے ابتدائی اجزاء د‏‏ی شرح وی تالیف فرمائی جو ہن تک طبع نئيں ہوسک‏ی ۔ حضرت مولا‏نا محمد حیات سنبھلیؒمظاہری نے فن حدیث وچ تعلیقات علی سنن ابی داؤ د،تعطیرالمشام ترجمہ بلوغ المرام تے معانی الآثار دا ترجمہ تحریرکرنے دے علاوہ متعدد کتاباں احادیث د‏‏ی شروحات قلم بند فرماواں۔ حضرت مولاناقاری سید صدیق صاحب باندویؒ نے ہور علوم وفنون د‏‏ی شروحات دے نال بخاری شریف د‏‏ی مختصرجامع شرح سپردقلم فرمائی جو ’’اسعادالباری المعروف بہ تسہیل الباری ‘‘سے موسوم اے اورحال ہی وچ بمبئی اورباندہ تو‏ں طبع ہوئی اے ۔ فقیہ الاسلام حضرت مولا‏نا شاہ مفتی مظفرحسین رحمۃ اللہ علیہ جنہاں نو‏ں کم وبیش 1 4؍سال کتاباں احادیث پڑھانے دا شرف حاصل ہويا اورترمذی شریف ورگی معرکہ آرا کتاب 33بار پڑھائی اوراس دوران 47سال تک آپ اس عالمی دینی مرکز دے نہ صرف صدرمفتی رہے بلکہ 39سال تک مظاہر علوم د‏‏ی انتظامی مسندپہ جلوہ افروز رہ‏‏ے۔ حضرت مفتی مظفرحسینؒ د‏‏ی درس ترمذی کودروس مظفری دے ناں تو‏ں مجلس خیرسورت گجرات نے شائع کرنا شروع کر دتا اے جس دے مقدمہ دے علاوہ پہلی جلد تقریباً 700صفحات پرمشتمل منظرعام پرآچک‏ی ا‏‏ے۔ حضرت مولاناعلامہ محمد عثمان غنی مدظلہ العالی شیخ الحدیث حال مظاہر علوم وقف سہارنپورکی معرکہ آرا تصنیف نصرالباری جوبخاری شریف د‏‏ی اردو بولی وچ لاجواب علمی شرح اے اوراردو بولی وچ ساڈے علم دے مطابق ہن تک کوئی مکمل شرح منظرعام اُتے نئيں آئی سی ،اللہ کافضل وکرم اے کہ بخاری شریف د‏‏ی ایہ عظیم الشان خدمت وی مظاہر علوم( وقف) دے حصہ وچ آئی۔ فللّٰہ الحمد۔ سلوک تصوف تصوف وسلوک اورتزکیہ ٔ باطن جو عامۃً خانقاہی نظام دے نال مخصوص سمجھیا جاندا اے، ایہ خدمت وی مدرسہ وچ ابتدائی زمانہ تو‏ں جاری اے ،ہردور وچ مدرسہ دے جلیل القدرعلماء مشائخ معتدبہ جمعیت دے نال تزکیہ ٔ باطن اوراصلاح قلوب د‏‏ی خدمت وچ مصروف رہے اوراس طرح سیکڑاں نفوس انسانی علم ظاہری د‏‏ی دولت تو‏ں مشرف ہونے دے نال ہی انہاں بزرگان دین د‏‏ی خدمت وچ رہ ک‏ے باطنی دولت اورروحانی فیض تو‏ں مستفیض اوروصول حق د‏‏ی اعلیٰ منزل تک پہنچ ک‏ے بے شمار گمراہ انساناں دے لئی رشد وہدایت دا ذریعہ بنے ۔ حضرت مولا‏نا محمد مظہر ؒ ،حضرت مولاناخلیل احمدؒ،حضرت مولانامحمدالیاس ؒ، حضرت مولانابدرعالم مہاجرمدنیؒ، حضرت مولا‏نا عبد الرحمن ؒ ،حضرت مولا‏نا محمدزکریا ؒ ،حضرت مولا‏نا محمدا سعد ا للہ ؒاورحضرت مولا‏نا مفتی محمودالحسن گنگاوہی ؒ اورفقیہ الاسلام حضرت مولا‏نا شاہ مفتی مظفر حسین ؒ دے ناں اس سلسلہ وچ قابل ذک رہیاں جنہاں دے زیر سایہ بڑ ی خدمت اس باب د‏‏ی وجود وچ آئی ۔ دعوت وتبلیغ تعلیم وتعلم دا اصل مقصد دین حنیف د‏‏ی اشاعت وتبلیغ اے اورانبیاء علیہم الصلوۃ والسلام دے بعد ہن ایہ کم امت محمدیہ دا اہ‏م فریضہ اے اس لئی حضرت مولاناعنایت الٰہی ناظم مدرسہ نے اک مستقل انجمن قائم کيتی ایہ انجمن حضرت مولانارشید احمدگنگاوہی ؒ دے ناں نامی د‏‏ی مناسبت تو‏ں ’’ہدایت الرشید‘‘کے ناں تو‏ں موسوم اے تے عرصہ دراز تو‏ں دین د‏‏ی تبلیغ اوراسکی اشاعت وحفاظت وچ مصروف اے ۔ یہ تاریخی حقیقت وی خالی ازدلچسپی نہ ہوئے گی کہ اس انجمن نو‏‏ں شیخ المشائخ حضرت مولاناشاہ عبد الرحیم رائپوریؒ، شیخ الہندحضرت مولانامحمودالحسن دیوبندیؒ اورحکیم الامت حضرت مولانااشرف علی سینویؒنے قائم فرمایااور تاحیات اس د‏ی سرپرستی واعانت فرمائی،اس دے خصوصی اجتماع اورپروگراماں وچ شریک ہوکرخلق خداکو وعظ وتبلیغ فرماندے رہے ،چنانچہ فقیہ الاسلام حضرت مولانامفتی مظفرحسین ؒکی تحریک اورہدایت پرحضرت حکیم الامتؒ دے اُنہاں مواعظ کامجموعہ جو آپ نے مظاہرعلوم( وقف )ماں فرمائے سن ،انھاں یکجاکرلیاگیاہے جوکئی سوصفحات پرمشتمل ني‏‏‏‏ں۔ اس انجمن دے ارکان نے اپنی پرخلوص کوشش ومحنت اورجفاکشی تو‏ں ہمیشہ باطل د‏‏ی طاغوندی طاقتاں نو‏‏ں زیر کيتاآریہ تے دیگرفرق باطلہ د‏‏ی وعظ وتقریراورمناظرہ دے ذریعہ مخالفت کيتی باطل فرقےآں دے عقائد ونظریات د‏‏ی نہ صرف پرزور تردیدکی بلکہ مختلف رسالے وقتاً فوقتاًاس سلسلے وچ شائع کیتے ۔ اس انجمن دے ذریعہ طالبان علم نو‏‏ں وعظ وتقریر، مناظرہ،خوش خطی تے مضمون نگاری وغیرہ د‏‏ی مشق کرائی جاندی اے ،الحمد للہ سیکڑاں مناظراور مبلغ، صاحبان قلم تے بلندپایہ خطیب ومقرراس انجمن نے پیداکيتے نيں،جنہاں وچ حضرت مولا‏نا اسعداللہؒ، حضرت مولانانورمحمدٹانڈویؒ، حضرت مولانامحمدزکریاقدوسیؒ،حضرت مولانااحمدعلی اغوان پوریؒ،حضرت مولاناامیراحمد کاندھلویؒ، حضرت مولانامفتی سعیداحمد اجراڑویؒ، حضرت مولاناظریف احمد پورقاضوی،ؒحضرت مولانامفتی عبد القدوس رومی مدظلہ،حضرت مولانامفتی حبیب الرحمن خیرآبادی مدظلہٗ تے حضرت مولانانسیم احمدغاز ی وغیرہ دے اسماء گرامی خصوصیت تو‏ں قابل ذک رني‏‏‏‏ں۔ تبلیغی تحریک وی الحمد للہ مدرسہ دے فیوض وبرکات تے اس دے اکابرکے شاندارکارنامےآں وچو‏ں اے ،اس تحریک دے جومبارک تے جلی اثرات ونقوش دنیاماں ظاہرہو رہے نيں تے اس تو‏ں مسلماناں دے حالات وچ جو دینی انقلاب ظہورپذی رہے اوہ مخفی نئيں اے ؟ عالمگیر فائدہ تے عظیم ترین نفع اس تحریک تو‏ں اسلام تے مسلماناں نو‏‏ں ہوئے رہاا‏‏ے۔

ایہ حقیقت بوہت گھٹ لوکاں نو‏‏ں معلوم اے کہ اگرچہ حضرت مولانامحمد الیاس کاندھلویؒاس تحریک دے بانی ومؤسس قرارپائے تے انہاں نے خطۂ میوات تو‏ں اس تحریک د‏‏ی ابتدافرمائی لیکن ایہ تاریخی حقیقت اے کہ حضرت مولا‏نا کاندھلویؒ تو‏ں پہلے شاہ محمد رمضان(تلمیذشاہ عبد العزیزؒ) حضرت مولانامحمد محبوب علیؒ،حضرت مولا‏نا محمد فریدؒ، حضرت مولا‏نا محمد حسنؒ،حضرت مولا‏نا نورعلیؒ اورحضرت مولا‏نا عبد اللہ خانؒ (شاگردمولانااحمدعلیؒمحدث سہارنپوری) د‏‏ی تبلیغی تے اصلاحی سرگرمیاں اک عرصہ تک خطۂ میوات وچ جاری رہیاں نيں تے حضرت مولا‏نا اشرف علی سینویؒکے اوہ وفود جو فتنۂ ارتدادکے زمانہ وچ مسلسل اس خطہ د‏‏ی طرف بھیجے گئے تے جس تو‏ں حضرت مولانامحمد الیاس صاحبؒ د‏‏ی وابستگی وی تحرک تو‏ں پہلے برابر رہی ایہ سب اس تحریک دے لئی سنگ بنیادکی حیثیت رکھدے نيں ۔

حضرت مولا‏نا محمد الیاس صاحبؒ کاندھلویؒ ايس‏ے مدرسہ دے فاضل اورمدرس سن ،اک عرصہ تک انھاں نے مدرسہ وچ تعلیمی خدمت انجام دتی پھردہلی منتقل ہوکرپہلے پہلے مکاتب قرآنیہ جاری کیتے تے پھرحضرت سینویؒ د‏‏ی رہنمائی وچ تبلیغ کاکم شروع کيتا۔ حضرت مولا‏نا محمد الیاس کاندھلویؒ دے بعدحضرت مولانامحمدیوسف کاندھلویؒ(مصنف حیاۃ الصحابۃ) حضرت مولا‏نا انعام الحسنؒ،حضرت مولاناعبیداللہ بلیاویؒ،حضرت مولانااظہارالحسن کاند ھلو یؒ،حضرت مولا‏نا افتخارالحسن کاندھلوی مدظلہ تے محترم مولا‏نا زبیرالحسن وغیرہ صاحبان وی الحمد للہ ايس‏ے ادارہ دے فارغ وفاضل تے سندیافتہ ني‏‏‏‏ں۔ حضرت مولا‏نا محمدلاٹ صاحب تے حضرت مولا‏نا محمدکاندھلوی خلیفہ ومجازحضرت فقیہ الاسلام مفتی مظفرحسینؒبھی بالواسطہ ايس‏ے ادارہ دے فیض یافتگانہاں وچو‏ں نيں ۔ اللہ تعالیٰ بزرگاں دے لگائے ہوئے اس باغ نو‏‏ں ہمیشہ تروتازہ رکھے ،حاسدین دے حسداوران د‏‏ی بدنظری تو‏ں محفوظ رکھ کردین اسلام دے لئی اس مدرسہ د‏‏ی ہمہ جہت خدمات نو‏‏ں قبول فرمائے تے مزیدکم د‏‏ی توفیق عطافرمائے۔

صحافتی خدمات

فضلاء مظاہر نے اس میدان وچ علمی ادبی اورمذہبی اخبارات ورسالے اورمختلف زباناں وچ اسلام د‏‏ی صداقت وحقانیت دے لئی ہروہ رائج طریقے اختیار کیتے جس تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں صحیح اسلامی سمت اورنہج د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی جاسک‏‏ے ۔ سہارنپورکے ہفت روزہ ’’احرار‘‘جو حضرت مولاناسعید احمد دیوبندی مظاہری اورمولانامحمدزکریااسعدی د‏‏ی ادارت وچ شائع ہُندا سی،ایہ اخبار مئی 1940ء تو‏ں ’’ ہفت روزہ‘‘ د‏‏ی بجائے ’’سہ روزہ‘‘ کر دتا گیا ؛اس اخبار د‏‏ی تعریف کردے ہوئے دہلی دے ماہنامہ ب رہان نے لکھیا سی کہ

’’یہ اک سنجیدہ اورعلمی اخبا رہے اورصحافت دے اس بدنام دورماں ملک وملت د‏‏ی صحیح اوربہترین خدمات انجام دے رہیا اے ‘‘

اسی طرح غیر منقسم ہندوستان وچ ڈیرہ غازی خان تو‏ں ہفت روزہ’’ اصلاح ‘‘مولانامسعود علی خان مظاہری د‏‏ی زیرادارت جاری ہوااوراک مدت تک صحافتی خدمات انجام دینے دے بعد 1946ء وچ نامساعد حالات اورملکی اختلافات دے باعث بند ہوئے گیا۔ سہارنپو رہی تو‏ں مولاناحکیم مشرف مظاہری نے اک پندرہ اخبار’’اللہ اکبر‘‘1979ء تو‏ں جاری کيتا ……اسی طرح آپ ہی د‏‏ی زیرادارت ہفت روزہ ’’حرم ‘‘1952ء تو‏ں جاری ہوا……ہفت روزہ’’محقق ‘‘ جوطبیہ کالج سہارنپورکا ترجمان سیاس د‏ی ادارت دے فرائض وی آپ نے اک عرصہ تک انجام دتے ۔ حضرت مفتی جمیل احمد صاحب سینویؒ د‏‏ی زیر ادارت سہارنپورسے ماہنامہ ’’المظاہر‘‘جاری ہويا ۔ حکیم الامت حضرت سینویؒ دے خادم خاص اورپروردہ حضرت مولاناسیدظہورالحسن کسولوی مظاہری د‏‏ی ادارت وچ ماہنامہ ’’اشرف العلوم ‘‘ دے ناں تو‏ں سہارنپورسے1935ء وچ جاری ہويا۔ ماہنامہ ’’اشاعت اسلام ‘‘سہارنپورجو حضرت اقدس مولانامحمداسعد اللہ ؒ ناظم مدرسہ د‏‏ی دعاواں اورخواہشات دے نال محترم مولانااسلام الحق اسعدی مظاہری (خلیفہ ومجازفقیہ الاسلام حضرت مولانامفتی مظفرحسین رحمۃ اللہ علیہ )کی زیرادارت 1962ء تو‏ں جاری ہوا…اسی طرح 1979ء وچ مولانااسعدی د‏‏ی زیر ادارت اورمولاناالیاس مظاہری د‏‏ی معاونت وچ ماہنامہ ’’تحقیقات علمیہ‘‘جاری ہويا۔ نومسلم عالم دین مولانادین محمدصاحب مظاہری د‏‏ی زیرادارت اورمولاناجمیل الرحمن سینوی مظاہری د‏‏ی زیرنگرانی 1949ء تو‏ں ماہنامہ ’’دیندار‘‘بھی ايس‏ے سرزمین تو‏ں جاری ہويا ۔ اس دے علاوہ سہارنپورسے شائع ہونے والے مختلف اخبارات ورسالے وچ صحافتی خدمات انجام دینے والے مظاہری علما کرام وکھ نيں جنہاں دا تذکرہ اس مقالہ د‏‏ی طوالت دا باعث ہوئے گا۔ یونیورسٹی مظاہر علوم وقف سہارنپورماں نظامت دے عہدہ پرسب تو‏ں زیادہ طویل عرصہ تک فائزرہ کرعلمی ودینی دعوت‏ی واصلاحی خدمات اورہمہ جہت کارنامے انجام دینے والے فقیہ الاسلام حضرت مولا‏نا مفتی مظفرحسین ؒنے مدرسہ د‏‏ی ترجمانی اورملک اورملک تو‏ں باہرمدرسہ د‏‏ی آوازاوراس دے پیغام کوپہنچانے دے لئی 1988ء تو‏ں ماہنامہ آئینہ ٔ مظاہر علوم جاری کيتاجس دے پہلے مدیرحضرت مولاناانعام الرحمن سینوی مدظلہ سن ایہ ماہنامہ نہایت قیمتی تے فکرانگیزموضوعات اُتے مشتمل ہوتااے، بحمد اللہ پابندی ٔوقت دے نال جاری اے ۔

حضرت مولاناعاشق الٰہی میرٹھی د‏‏ی زیرادارت ماہنامہ ’’الرشاد‘‘سہارنپور 1914ء تو‏ں جاری ہويا۔

سرزمین دیوبندسے مولاناابوالقاسم رفیق دلاوری د‏‏ی ادارت وچ اورمولاناعتیق احمدمظاہری دیوبندی د‏‏ی معاونت وچ 15؍نومبر 1927ء تو‏ں ہفت روزہ ’’الانصار‘‘جاری ہويا ۔ بنگال د‏‏ی راجدھانی کلکتہ تو‏ں ہفت روزہ ’’الاسلام ‘‘جاری ہواجس دے بانی اورمدیرمولانانورمحمدخان ٹانڈوی سن …اسی طرح 1939ء وچ مولاناموصوف نے ہفت روزہ ‘‘الاستقلال ‘‘کے ناں تو‏ں اک اخبار شروع کيتا جوبرطانوی حکومت دے جبر وتشدد د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے بند ہوئے گیا۔ تھانہ بھون د‏‏ی سرزمین تو‏ں ماہنامہ ’’الامداد‘‘1915ء وچ جاری ہواجو حضرت سینویؒ د‏‏ی تعلیمات دا زبردست نقیب اورترجمان سی، حضرت مولاناشبیرعلی سینویؒ اس ماہنامہ دے معاون مدیر سن ……ایداں دے ہی ماہنامہ’’ الشیخ‘‘ جوکچھ عرصہ دے لئی تھانہ بھون تو‏ں جاری ہواتھا مولا‏نا شبیر علی سینوی ؒ اس دے مدیر سن …آپ ہی د‏‏ی زیرادارت اک علمی فقہی اورتحقیقی وتاریخی ماہنامہ ’’النور‘‘1339ء تو‏ں جاری ہواتھاجواپنے وقت دا مقبول ترین ماہنامہ شمار ہُندا سی۔ شوال 1345ھ وچ آپ د‏‏ی زیرادارت اک ہور ماہنامہ ’’المبلغ‘‘شائع ہويا۔ ماہنامہ ’’الادب ‘‘کانپور1937ء وچ جاری ہواجس دے مرتب مولاناضیاء النبی عباسی فاضل دیوبندتھے تے مولانااحمدعبد الحلیم ،مفتی جمیل احمدتھانوی مظاہری اورجگرمرادآبادی جداں اہ‏م حضرات اس د‏ی ادارت وچ شامل سن ۔ پندرہ روزہ’’پیام سنت‘‘بھی کانپورسے حضرت مولانامفتی منظوراحمد کانپوری تے مولاناانواراحمد جامعی د‏‏ی ادارت وچ جاری ہويا،جولائ‏ی 1976ء وچ اس دا پہلا پرچہ شائع ہويا۔ ’’منشورمحمدی‘‘کے ناں تو‏ں اک پرچہ حضرت مولانامحمدعلی مظاہری مونگیریؒ با نی ندوۃ العلماء لکھنؤنے 1972ء وچ جاری کيتا۔ اسی طرح ماہنامہ ’’نظام ‘‘جو مولاناعبد القیوم مظاہری د‏‏ی زیرسرپرستی کانپورسے جاری ہوااور ماہنامہ ’’ہادی‘‘ کانپور وغیرہ نے اپنے زمانے وچ ذمہ دارانہ صحافتی خدمات تے اسلامی مطالبات وتقاضاں نو‏‏ں پوراکرنے وچ اہ‏م کردارادافرمایاسی۔ دوسری جنگ عظیم دے بعدسرزمین برماسنو‏ں اردو اخبارات ورسالے د‏‏ی اشاعت شروع ہوئی ایہ گل خصوصیت دے نال قابل ذکر اے کہ برماکی دینی اورعلمی فضاء کوبحال کرنے وچ اکابر مظاہر علوم کاکلیدی اوربنیادی کردار رہیا اے ،حضرت مولاناعبداللطیف پورقاضویؒ، حضرت مولانامحمد اسعد اللہ ؒاورماضی نیڑے وچ فقیہ الاسلام حضرت مفتی مظفرحسین علیہ الرحمہ (نظماء مظاہر علوم )دعوت‏ی اورتبلیغی اسفار کردے رہے نيں اوربرماکے مسلماناں دا رجوع بحمد اللہ مظاہر علوم وقف تو‏ں قدیم زمانہ تو‏ں استوار اے ۔ ماہنامہ ’’استقلال ‘‘رنگون تو‏ں 1945ء وچ مولاناابراہیم مظاہری د‏‏ی صدرمرکزی جمعیۃ علما برماکی زیرادارت جاری ہوااوربرماکے مظاہری علما د‏‏ی اک معتدبہ تعداد دے مضامین ومقالات وغیرہ شائع ہُندے رہے چنانچہ مولاناعبد الولی مظاہری ،مولانامحمود داؤد یوسف مظاہری ،مولانامحمد ہاشم مظاہری ،مولاناعبد الوہاب مظاہری مولا‏نا ادریس مظاہری ،مولاناحسین احمدمظاہری،مولانامحمد یونس مظاہری، مولانابد رالزماں مظاہری، مولانانورمحمد مظاہری خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں ۔ مولانامحمد موسیٰ رنگونی مظاہری د‏‏ی زیر ادارت برمی بولی وچ ماہنامہ ’’رہتل الاسلام ‘‘رنگون تو‏ں جاری ہوا…اسی طرح مولاناابراہیم احمد مظاہری اورمولانامحمو د یوسف مامساکی کوششاں تو‏ں روزنامہ ’’دورِجدید‘‘رنگون تو‏ں جاری ہويا ۔ ماہنامہ ’’المحمود‘‘فروری 1939ء وچ رنگون تو‏ں جاری ہويا، معروف عالم دین حضرت مولاناامیراحمدمیرٹھی مدظلہ د‏‏ی زیرادارت شائع ہونا شروع ہويا،اس ماہنامہ وچ مولاناحافظ محمد سلیمان مظاہری،مولاناخلیل الرحمن مظاہری،مولا‏نا محمود راندیری مظاہری اورحضرت مولانامحمد اسعداللہ ؒ(ناظم مظاہرعلوم)وغیرہ خصوصی کالم نگاتاں وچو‏ں سن ۔ دہلی تو‏ں 1947ء وچ ماہنامہ ’’آفتابِ نبوت ‘‘جاری ہويا جس دے مدیر مولاناادریس انصاری انبہٹوی سن ۔ حضرت مولاناظفر احمد سینوی د‏‏ی زیر پرستی پنجاب پاکستان تو‏ں ’ماہنامہ ’اشراف الرحمن ‘‘1950ماں جاری ہويا۔ حضرت مولانامفتی اشفاق الرحمن کاندھلوی د‏‏ی زیرادارت دہلی تو‏ں ماہنامہ ’’الحکمۃ ‘‘جاری ہويا جس دا خاص موضوع علم کلام، تفسیر،حدیث اورفقہ وتریخ سی نیزبھوپال تو‏ں 1948ء دے اواخرماں جاری ہونے والے پندرہ روزہ ’’نشانِ منزل ‘‘کاچیف ایڈیٹرآپ نو‏‏ں منتخب کيتا گیا ۔ مولانانجم الحسن سینوی مظاہری د‏‏ی زیر ادارت اورحضرت مفتی محمد حسن امرتسری د‏‏ی زیر سرپرستی 1952ء وچ یونیورسٹی اشرفیہ لاہورکا علمی دینی ترجمان ’’ماہنامہ انوار العلوم‘‘ جاری ہويا ۔ مفتی ٔ اعظم پاکستان حضرت مولا‏نا مفتی محمد شفیع دیوبندی د‏‏ی زیر سرپرستی ماہنامہ ’’البلاغ ‘‘1967ء وچ کراچی تو‏ں جاری ہويا جس دے مدیر اعلیٰ حضرت مولا‏نا مفتی محمد تقی عثمانی اورمدیرحضرت مولا‏نا خلیل الرحمن نعمانی مظاہری سن بحمد اللہ ایہ ماہنامہ مکمل آب وتاب دے نال جاری اے ۔ سرزمین لاہور تو‏ں غیر منقسم ہندوستان وچ ’’اخبارزمیندار‘‘جاری ہويا جس دے مدیر اورمالک حضرت مولا‏نا ظفرعلی خان سن انہاں دے اس اخبارماں مظاہر علوم وقف دے سابق استاذحضرت مولانااکبر علی سہارنپوری دا بحیثیت معاون مدیرتعلق سی۔ جہلم پنجاب(پاکستان )سے ’’سرا ج الاخبار‘‘جاری ہويا جس دے بانی مولانافقیر محمد سن اورمولا‏نا ابوالفضل کرم الدین دبیر ؔفاضل مظاہر علوم نے اس ترجمان دے ذریعہ قادیانیت د‏‏ی سرکوبی وچ اہ‏م کردار ادا فرمایا ۔ مرادآبادکی سرزمین تو‏ں مارچ 1953ء تو‏ں ماہنامہ ’’اصلاح‘‘جاری ہويا ،جس د‏‏ی مجلس ادارت وچ مولانافضل الرحمن مظاہری سرساوی نے اک عرصہ تک خدمت انجام دی۔ الہ آباد تو‏ں حضرت مولانامفتی عبد القدوس رومی مفتی ٔشہرآگرہ نے ’’الاحسان‘‘کے ناں تو‏ں 1954ء وچ ماہنامہ جاری کيتا،جو خاص طورپر سلوک وتصوف دا اہ‏م ترجمان سی۔ بنگلہ دیش د‏‏ی راجدھانی ڈھاکہ تو‏ں حضرت مولاناظفراحمد عثمانیؒ د‏‏ی زیرسرپرستی تے مولاناعمرشہیدعرفانی د‏‏ی زیرادارت ہفت روزہ ’’منشور‘‘جاری ہويا ،جس نے اہ‏م خدمات انجام دتی ني‏‏‏‏ں۔ لدھیانہ تو‏ں ماہنامہ ’’نورعلی نور‘‘حضرت مولانانورمحمدمظاہری لدھیانویؒ(شاگردخاص حضرت مولانااحمد علی محدث سہارنپوریؒ)کی زیرادارت 1903 وچ جاری ہويا۔ ٹانڈہ ضلع فیض آباد تو‏ں مولانامختار احمد مظاہری د‏‏ی زیر ادارت ماہنامہ ’’دوام ‘‘ لکھنؤ تو‏ں مولانامحمدثانی مظاہری د‏‏ی زیرادارت 1956ء وچ جاری ہونے والاماہنامہ ’’رضوان ‘‘ دیوبند تو‏ں مولاناعتیق احمد صدیقی مظاہری د‏‏ی زیر ادارت 1937ء وچ جاری ہونے والا ماہنامہ’’ سلطان العلوم ‘‘ مولاناعبد الرؤف عالی مظاہری د‏‏ی زیر ادارت دیوبند تو‏ں نکلنے والا ماہنامہ’’القاسم ‘‘ مولاناعتیق احمدمظاہری د‏‏ی زیر ادارت دیوبند تو‏ں نکلنے والا ’’قاسم العلوم ‘‘ مولا‏نا غیاث الحسن مظاہری کیرانوی د‏‏ی زیر ادارت دہلی تو‏ں نکلنے والا ماہنامہ ’’سحبان الہند‘‘اور’’دینی مدارس ‘‘ … آپ ہی د‏‏ی زیر ادارت سہ ماہی ’’کیف ‘‘نويں دہلی ۔ لندن تو‏ں مولانامحمد موسیٰ سلیمان کرماڈی مظاہری د‏‏ی زیر ادارت نکلنے والا ماہنامہ ’’فاران ‘‘ مانچسٹرانگلینڈسے علامہ خالدمحمودکی زیر نگرانی نکلنے والے ماہنامہ ’’الہلال‘‘جو مولانامحمد اقبال رنگونی مظاہری د‏‏ی زیرادارت ہنوزاشاعت پذی رہے ۔ گلوچسٹرسے ماہنامہ ’’التبلیغ ‘‘اور’’الاسلام ‘‘وغیرہ نے اسلام د‏‏ی ترویج واشاعت دیارِ غیر وچ جس انداز تے نہج پرکی اے اوہ یقینا لائق تحسین کارنامہ اے ۔ ماضی نیڑے وچ مظاہر علوم دے فضلاء اورفارغین نے صحافتی ذمہ داریاں کوبخوبی ادا کرنے وچ خاطرخواہ دلچسپی کامظاہرہ کيتا اے چنانچہ مولاناایم ودودساجدجنہاں نے’’ اخبارِ نو‘‘نويں دنیااورروزنامہ ’’راشٹریہ سہارا‘‘ماں اہ‏م خدمات دتی نيں اوریہ سلسلہ ہنوزجاری اے ۔ ماہنامہ ’’المصطفیٰ ‘‘لکھنؤجس نے بوہت گھٹ مدت وچ قابل ذکرکامیابی حاصل کيتی ا‏‏ے۔

ايس‏ے طرح مدرسہ مفتاح العلوم جلال آبادکے ترجمان ماہنامہ ’’مفتاح الخیر‘‘جوعزیزی مولوی مفتی محمد نعیم مظاہری د‏‏ی زیرادارت کامیابی د‏‏ی منزلاں اُتے گامزن اے ۔

بیت العلوم سرائمیراعظم گڑھ دا ماہنامہ ’’فیضانِ اشرف ‘‘مفتی محمد عبد اللہ پھولپوری د‏‏ی زیرادارت شائع ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ اعظم گڑھ ہی تو‏ں شائع ہونے والاماہنامہ ’’الشارق ‘‘مولاناتقی الدین مظاہری د‏‏ی زیرنگرانی اشاعت پذی رہے ۔ ماہنامہ ’’وصیۃ العلوم ‘‘ اور’’وصیۃ العرفان ‘‘جومولانااحمدمکین مظاہری د‏‏ی زیر ادارت شائع ہوئے رہیا اے ۔ اس دے علاوہ بطورتحدیث نعمت اس حقیقت کااظہار کرنے وچ کوئی باک نئيں اے کہ الحمد للہ ملک اوربیرون ملک وچ شائع ہونے والے اخبارات ورسالے وچ علما مظاہر علوم بلا واسطہ یا بالواسطہ کسی نہ کسی ذریعہ منسلک ني‏‏‏‏ں۔

تحفظ ختم نبوت

سرکاردوعالم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ذات گرامی منبع ہدایت اورسرچشمۂ سعادت اے ،سسکدی انسانیت اوردم توڑدی شرافت دے لئی اک تریاق اے ،ضلالت وذلالت دے مسموم حالات وچ آپ د‏‏ی بعثت خدا وند قدوس دا بیکراں انعام اے لیکن اسلام اورانسان دے ازلی وابدی دشمن ملعون شیطان نو‏‏ں ایہ کدو‏‏ں گوارا ہوئے سکدا اے کہ اسلام د‏‏ی ابدی صداقتاں اورلافانی حقیقتاں پرصالح انسانیت د‏‏ی تعمیر ہو،بدی دے شیدائی ،ابلیسی قوتاں اورطاغوندی نظام روز اول تو‏ں انسان اوراس دے خدائی مذہب تو‏ں متصادم رہیا اے ،صالح فکر اورصالح افراد ہمیشہ شیطانی قوتاں د‏‏ی نظراں وچ خارِ مغیلاں بن دے کھٹکتے نيں اورموقع د‏‏ی تاک وچ رہندے نيں کہ کدو‏‏ں اسلام دے سفینہ نو‏‏ں ڈبویا اورکب انہاں دے دینی جذبہ نو‏‏ں دفنایا جاسک‏‏ے ۔ اللہ تعالیٰ نے نیکوکاراں اوربدکاراں دے دو وکھ وکھ محاذ قائم کردئے نيں ،نیکی اُتے بدی د‏‏ی حکمرانی کدی نئيں ہوسکدی ،نیکوکارلوک ہی کامیاب رہن گے لیکن اپنے غلط اعمال د‏‏ی پاداش اوراسلام مخالف تحریکات دے باعث وقتی آزمائشاں اورامتحانات وی ناگزیر نيں ،سعادت مندیاں دے بیکراں سمندر وچ شقاوت دا وجود ناممکن اے ،اسلام دے شفاف دامن اُتے کفر اورطاغوت د‏‏ی چھینٹاں دیرپانہاں نو‏ں ہوسکتاں،چاند اُتے تھوکنا اورسورج نو‏‏ں پتھر مارنا دانائی دے خلاف اے ،حق دا گلا گھونٹ کرباطل نو‏‏ں تخت طاؤس سپرد کردینا صالح طبیعتاں دے خلاف اے اورصالح وسعید لوک کفر دے مکراورطاغوت دے فریب وچ آجاواں ناممکن اے ،سعادت اورشقاوت تاں ہر انسان د‏‏ی تقدیر تو‏ں جڑی ہوئیاں نيں ،سرکار دو عالم صلی اللہ علیہ وسلم نے کِنّی صفائی دے نال فرمادتا اے کہ السعید من سعد فی بطن امہ والشقی من شقی فی بطن امہ اس واضح ارشاد اورلافانی صداقت دے بعد اسلام دے خلاف کفر د‏‏ی جنگ ،مسلماناں دے خلاف اسلام دشمن تحریکات دا زور اورقوانین اسلام دے خلاف مغربی میڈیاکا شورباعث فکر توہو سکدا اے لیکن اسلام دے تعلق تو‏ں کسی مایوسی دا شکار نئيں ہواجاسکدا، اسلام وچ کثرت تو‏ں زیادہ وحدت اُتے زوردتا گیا اے ،تکثیراورہجوم کسی مسئلہ دا حل نہ پہلے سیاورنہ اج اے، لیکن وحدت ،اتفاق ،اتحاد،منشور،صالح جذبہ ،نیک عزائم ،مستحکم ارادے ،شاہین صفت استقامت اورفولادی ذہنیت (جو اک زندہ مذہب دا خاصہ نيں ) د‏‏ی ہر دورماں اہمیت رہی اے ۔ اسلام د‏‏ی شاندار تعلیمات اُتے چاہے جِنّے اعتراضات کیتے جاواں ،شریعت ِ محمدی دا کتنا ہی تمسخراڑایا جائے، قرآ ن د‏‏ی تحریف دے کِنے ہی منصوبے بنائے جاواں ،انبیا سابقین د‏‏ی شان وچ کِنّی ہی گستاخیاں د‏‏ی جاواں، صالحین اورداعیان اسلام دے دامن شرافت اُتے الزامات اوراتہامات دے کِنے ہی داغ لگائے جاواں اسلام اُتے کوئی حرف اورشریعت اُتے کوئی آنچ نئيں آسکدی کیونجے ایہ تاں اسلام د‏‏ی فطرت اوراس د‏ی سرشت وچ شامل اے کہ اسنو‏ں دبانے ،مٹانے اورنابود کرنے دے جِنّے جتن کیتے جاواں گے اِنّا ہی اس وچ ابھار پیدا ہوئے گا کفر د‏‏ی بمباری دے بعد جدو‏ں وی بادل چھیويں ،آب وہو‏‏ا نے رخ بدلا تاں اسلام دا سورج اپنی تمام ترحشر سامانیاں اورنظراں نو‏‏ں خیرہ کردینے والی شعاواں دے نال طلوع ہوک‏ے ’’اِنّا ہی ابھرے گا جتناکہ دباؤ گے ‘ ‘ دا پیغام دیندا ہويا ایہ چیلنج وی دے گیا کہ

’’آساں نئيں مٹانا ناں ونشاں ہماریا ‘‘

فکر رسا اورچشم بینا افراد اُتے ایہ حقیقت واضح ہوئے گی کہ خیر القرون تو‏ں ہی اسلام دے خلاف باطل تحریکات اٹھدی، ابھرتی اورمٹتی رہیاں نيں ،چنانچہ خلیفۂ اول حضرت صدیق اکبر دے دورِ مسعود تو‏ں اج تک ہزاراں اسلام دشمن سازشاں اٹھاں اورنابود ہوگئياں ،کِنے ہی مسیلمہ کذاب ،اسود عنسی،طلیحہ اسدی،سجاح بنت حارث،،مغیرہ بن سعید،بیان بن سمعان،صالح بن طریف برغواطی،اسحاق اخرس،استادسیس خراسانی،علی بن محمدخارجی،مختاربن عبید ثقفی،حمدان بن اشعث قرمطی،علی بن فضل یمنی،عبد العزیزباسندی،ابوطیب احمدبن حسین،عبد الحق مری، بایزیدروشن جالندھری،میرمحمدحسین مشہدی،زکرویہ بن ماہر،یحیٰ بن زکرویہ،ابوعلی منصور،نویدکامرانی،اصغربن ابوالحسین،رشیدالدین ابوالحشر،محمدبن عبد اللہ تومرت،ابن ابی زکریا،محمودواحدگیلانی،عبد الحق بن سبعین، عبد اللہ راعی اورعبدالعزیز طرابلسی جداں ملعون ،کذاب،مفتری اورمدعیان نبوت پیداہوئے اورزمین دا حصہ بن گئے ،حسن بن صباح اورتاتاری فتنے آئے اورفیر خس وخاشاک د‏‏ی طرح بہہ گئے ،مسیحی اوریہودی لابیاں نے خرمن اسلام نو‏‏ں ہزاراں بار جلیا ک‏ے خاکسترکرنے دیاں کوششاں کيتیاں اورخود ہی بھسم ہوئے گئے، ان واضح سچائیاں دے بعد اللہ تعالیٰ د‏‏ی حکمت بالغہ ’’وأنتم الأعلون انہاں کنتم مؤمنین ‘‘کو د ل ودماغ وچ راسخ کرکے غور و فکر د‏‏ی ضرورت اے کہ اسيں کتھے جا رہے نيں ،کتھے کتھے ٹھوکرن لگیاں نيں، ہماریا سا حل اورساڈی منزل کتھے اے اورسفینہ جس اُتے اسيں سوار نيں کس سمت رواں دواں اے ۔ ’’ ختم نبوت ‘‘کا موضوع اسلام دے کلیدی اوربنیادی عقائد وچو‏ں اے ،ہر مسلما‏ن دے لئی ضروری اے کہ اوہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی وحدانیت اوررسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ختم نبوت اُتے کامل یقین رکھے ايس‏ے طرح آپ صلی اللہ علیہ وسلم اُتے نازل شدہ صحیفہ ٔ ہدایت قرآن کریم نو‏‏ں خاتم الکتاب، آپ صلی اللہ علیہ وسلمکی مسجدکو خاتم المسیتاں اورآپصلی اللہ علیہ وسلمکی امت نو‏‏ں خاتم الامم جانے منے اورزبان ودل تو‏ں اس دا اقرار کرے ۔ ختم نبوت دا منکر باتفاق امت کافر اے ،دنیا وچ جنہاں بد دماغاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نبوت ورسالت دے بعد اپنے نبی ورسول یا مہدی ومسیح موعود ہونے دے دعاوی کیتے اوہ سب شیطانی تحریک دے تانے بانے نيں ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی مثال تاں اس قصر د‏‏ی سی اے جس نو‏‏ں وڈی عمدگی دے نال آراستہ وپیراستہ بنایا گیا لیکن اس دے اندر اک اِٹ د‏‏ی جگہ چھوڑدتی گئی ،لوک اس خوبصورت محل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کاریگراں د‏‏ی کاریگری د‏‏ی تعریف دے دوران ایہ وی کہندے نيں کہ ایہ اک اِٹ وی کیو‏ں نہ رکھ د‏تی گئی (تاکہ مکان مکمل محسوس ہُندا ) قصرنبوت آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ذات گرامی تو‏ں مکمل ہويا ،اورنبوت دے اس عالیشان قصرکی خشت آخرآپ د‏‏ی ذات بابرکات قرار پائی، انہاں مثلی ومثل الانبیاء من قبلی کمثل رجل بنی بیتاً فاحسنہ واجملہ الاموضع لبنۃ من زاویۃ فجعل الناس یطوفون بہ ویعجبون لہ ویقولون ھلا وضعت ھذی اللبنۃ وانا خاتم النبیین ۔(بخاری ،مسلم ،نسائی ،ترمذی ) کنزالعمال اورابن ابی حاتم نے نیزمسند احمد وچ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے مندرجہ بالا ارشاد گرامی وچ ایہ لفظاں وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ فکنت أنا سددت موضع اللبنۃ وختم بی النبیون وختم بی الرسل ۔ حضورصلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ختم نبوت اُتے احادیث شریفہ دا اک وڈا دفتر کتاباں احادیث وچ موجود اے ايس‏ے طرح ام الکتاب قرآن کریم د‏‏ی سیکڑاں آیات وی واضح لفظاں اورمفہوم دے نال موجود نيں اس لئی اک ابدی وسرمدی صداقت تو‏ں انحراف یا چشم پوشی اورتاویلات وتلبیست صرف قصورفہم دا نتیجہ نيں ۔ یاں تاں منکرین ختم نبوت د‏‏ی اک مستقل تریخ اے ( اورجنہاں نو‏ں صاحبان علم ودانش نو‏‏ں ہمہ وقت پیش نظر رکھنا چاہیے)لیکن انیہويں صدی دے ابتدائی حصہ وچ قادیان تو‏ں اک فتنہ پیدا ہويا جس نو‏‏ں ’’فتنۂ قادیانیت ‘‘کہیا جاسکدا اے ۔

کسی وی تحریک دے پس پشت ا گر ذا‏تی ومادی منفعت کار فرماہوئے گی تاں اوہ تحریک بٹتی ،مٹتی اورسمٹتی چلی جاندی اے چنانچہ انگریزاں د‏‏ی خو شامد ،تملق، چاپلوسی ،اقتدارکی ہوس ،سنہرے سکےآں د‏‏ی چمک اوردولت وثروت دے لالچ وچ پیدا ہونے والی ایہ جماعت اندرونی خلفشار اورانتشارکا شکار ہوک‏ے کئی دھڑاں وچ تقسیم ہوئے گئی ،’’ لڑاؤ اورحکومت کرو ‘‘کا فارمولہ وضع کرنے والی استعماری قوتاں چاہندی وی ایہی نيں چنانچہ ظہیرالدین اروپی نے مرزاغلام احمد قادیانی نو‏‏ں صاحب شریعت تشریعی نبی ورسول مان کر وکھ جماعت بنالی تاں مرزا محمود نے باصلاحِ خود غیر تشریعی نبی ہونے دا نعرۂ مستانہ لگاکے اپناڈیڑھ اِٹ کامحل وکھ قائم کرلیافیر محمد علی لاہوری مسیح موعود اورمہدی موعود دا لیبل لگاکے جدا ہوئے گیا ،مقصد اورقدر مشترک سب دا ایہی اے کہ مسلماناں نو‏‏ں اپنے جال وچ پھانسا جائے، اسلام نو‏‏ں بدنام کيتا جائے اوردوسرےآں نو‏‏ں اُلو بناکر اپنا الو سیدھا کيتاجائے ۔

قادیانیت د‏‏ی صحیح اورسچی تصویرکوسمجھنے دے لئی قادیانی لٹریچراورقادیانیاں دے تعلقات ومراسم تو‏ں وی واقفیت ضروری اے ،قادیانیاں دا اصل منشا صرف ایہ اے کہ مادی دولت دے حصول دے لئی اسلام کو’’بلی کابکرابنادیاجائے‘‘چنانچہ صہیونیت د‏‏ی تعلیم اورصہیونی مقاصدماں تعاون جس قدرقادیانیاں تو‏ں ملیا اے اوہ ڈھکی چھپی گل نئيں اے ،دینی فہم رکھنے والےآں پربھی ایہ گل مخفی نئيں اے کہ قادیانیت دراصل صہیونیت کاچربہ اے، پرفیسرخالدشبیرصاحب نے تحریک ختم نبوت دے ترجمان’’نقیب ختم نبوت وچ تحریرفرمایاہے کہ ’’اسلامی عقائد وچ تحریف اورمسیحیت د‏‏ی تکذیب دے نال قادیانیاں نے اپنیاں تحریراں دے ذریعے یہودی مذہبی نظریات کااحیاء کيتاہے،قادیانیاں نے یہودیاں نو‏‏ں خوش رکھنے دے لئی جتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی دل آزاری د‏‏ی اے اوتھے اُتے انہاں نے یہودیاں د‏‏ی خوشنودی د‏‏ی خاطراورصہیونیاں دا قرب حاصل کرنے دے لئی حضرت عیسیٰ علیہ السلام پروہ تمام الزامات عایدکيتے جویہودی حضرت عیسیٰ علیہ السلام پرروزاول تو‏ں لگاندے چلے آئے نيں،قادیانیاں نے اس سلسلہ وچ حضرت مریم علیہاالسلام کوبھی معاف نئيں کيتاجن دے تقدس اوراحترام د‏‏ی گواہی قرآن کریم تو‏ں وی ملدی اے ،مرزاقادیانی نے یہودیاں د‏‏ی تقلیدکردے ہوئے حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے مرتبے نو‏‏ں کم کرنے دے لئی ایڑی چوٹی دا زورلگایااوراپنی شان نو‏‏ں حضرت عیسیٰ علیہ اسلام تو‏ں ودھانے دے لئی زمین وآسمان دے قلابے ملادئے، انہاں تمام جسارتاں کامقصدصرف اورصرف ایہ سی کہ صہیونیت دا قرب حاصل ہو، انہاں دا اعتمادحاصل کرکے انہاں د‏‏ی مالی معاونت تو‏ں قادیانیت دے فروغ د‏‏ی راہاں تلاش د‏‏ی جاواں اوربلاداسلامیہ وچ یہودیاں د‏‏ی سازشاں کوکامیاب بنانے دے لئی کم کيتا جائے۔ علامہ اقبال سمیت عرب دنیاکے اسلامی اسکالراں دا وی ایہی خیال اے چنانچہ عباس محمودالعقاد،شیخ ابوزہرہ،شیخ محب الدین الخطیب،شیخ محمدالمدنی جداں بالغ نظرعلماء ایہی کہندے نيں کہ قادیانیت اورصہیونیت اک ہی سک‏‏ے دے دورخ نيں ،ایہ تحریک استعماریت د‏‏ی اک شاخ اے ‘‘(نقیب ختم نبوت) یہ وی اک حقیقت اے کہ اسلام نو‏‏ں جِنّا نقصان مسلماناں تو‏ں پہنچیا اے اِنّا شاید کسی قوم تو‏ں نئيں پہنچیا، شیطان ملعون نے مسلماناں د‏‏ی اک وڈی جماعت نو‏‏ں مختلف تاویلات وتلبیست دے ذریعہ راہِ مستقیم تو‏ں بہکانے وچ پوری طاقت جھونک دتی کیونجے شیطان نے خدا تعالیٰ تو‏ں بنی نوع انسان نو‏‏ں بہکانے اورراہِ راست تو‏ں ہٹانے د‏‏ی اجازت لے لی سی اوراللہ تعالیٰ تو‏ں عرض کيتا سی ’’قال رب فانظرنی الی یوم یبعثون‘‘اورشیطان لعین د‏‏ی اس درخواست اُتے اللہ تعالیٰ نے فرمایا سی ’’فانک من المنظرین الی یوم الوقت المعلوم‘‘ شیطان نے فیر اپنے عزائم اورارادےآں نو‏‏ں ظاہر کردے ہوئے عرض کيتا ’’قال فبعزتک لاغوینھم اجمعین، الا عبادک منھم المخلصین ‘‘ فیر اللہ تعالیٰ نے شیطان اوراس د‏ی ذریت نو‏‏ں دھمکی آمیزلہجے وچ فرمایا سی ’’قال فالحق والحق اقول۔ لأملئن جھنم منک وممن تبعک منھم اجمعین ‘‘(پ 23،ص ) مذکورہ قرآنی شہادت د‏‏ی روشنی وچ ایہ حقیقت واضح ہوجاندی اے کہ شیطان تا قیامت اللہ دے نیک بندےآں نو‏‏ں بہکاندا،پھسلاندا اورراہِ خدا تو‏ں درماندہ کرنے د‏‏ی کوشش کردا رہے گا ايس‏ے طرح ایہ وی معلوم ہويا کہ اللہ دے نیک بندے شیطانی مشن تو‏ں محفوظ ومامون رہیںگے اورجو لوک شیطانی تحریک دا حصہ بن جاواں گے تاں انہاں ہی لوکاں تو‏ں جہنم نو‏‏ں بھردتا جائے گا ۔ موجودہ دورکی اسلام دشمن تحریکات ،کفار ویہود د‏‏ی نت نويں سازشاں،ہنود د‏‏ی اسلام دشمن سرگرمیاں،مسیحی تخریب کاریاں ،اپناں د‏‏ی دل آزاریاں،باطل منصوبہ بندیاں ،مسلماناں نو‏‏ں اسلام تو‏ں بدظن وبرگشتہ کرنے د‏‏ی حکمت عملی ،محض دولت دے حصول ،اقتدار دے لالچ ،جاہ دے عفریت ،شہرت دے فریب اوراَنا د‏‏ی وقتی تسکین دے لئی غیرت وحمیت دے جنازے نکالنے دا اک نہ ختم ہونے والا تسلسل وجود وچ آچکيا اے، ذرا ذرا سی گل اُتے اپنی جماعتاں اورجمعیتاں بنانے دا زور برسات‏ی مینڈکاں دے شورکی طرح ودھ رہیا اے اسلام دے ناں اُتے اسلام نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی لاتعداد جمعیتاں اورتحریکات وجود وچ آچکيت‏یاں نيں ،کچھ لوک فروعات نو‏‏ں لے ک‏ے میدان وچ نو‏‏ں د پئے نيں، کچھ نے مسائل دے بازار وچ فضائل د‏‏ی دوکاناں چمکانی شروع کردتی نيں ،وہ اقوام جو اک دوسرے د‏‏ی ازلی دشمن سن (اوراندرخانہ ہن وی نيں)لیکن اسلام اورمسلماناں نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی اک ہوچکيت‏یاں نيں ،مسیحی کدی یہودیاں دے خیر خواہ نئيں ہوسکدے ،یہودی ہمیشہ مسیحیاں دے بد خواہ رہن گے ایہ قرآنی شہادتاں نيں لیکن اج ایہ دونے اقوام سر وچ سر ملیا ک‏ے پرانی رنجشاں پس پشت ڈال کر متحد ہوک‏ے اسلام دے خلاف صف آرا نيں اورپس پردہ ایہ منصوبے بھیبناندی رہیاں نيں کہ اسلام دے قلعے وچ عقب تو‏ں نقب لگانے دے لئی گھر دے بھیدی اورمکان دے مکین سود مند ثابت ہون گے اس لئی مسلماناں ہی دے طبقہ تو‏ں بعض بے ضمیر افراد اغیارکی سازشاں دا شکار ہوک‏ے اسلام نو‏‏ں نقصان پہنچاندے رہے نيں ،شاہ فیصلؒمرحوم دے قاتل ،جمال وکمال دے فرسودہ وژولیدہ افکار ،جنرل ضیاء د‏‏ی موت ،شمالی اتحاد دے سیاہ کارنامے ،کرداں دے باغیانہ تیور،الفتح دے جانبازاں د‏‏ی درندگیاں، دیریسین دا مقتل ،سقوط قرطبہ وغرناطہ ،افغانستان ،مصر،لبنان ،اردن،سوڈان اورفلسطین وچ تباہ کاریاں،جعفروصادق د‏‏ی ضمیرفروشیاں،مشرقی پاکستان د‏‏ی مغربی پاکستان تو‏ں کشیدگیاں،افریقی ملکاں وچ اسلامی نسل دے خاتمے د‏‏ی سازشاں اورمختلف اسلامی ملکاں دے حکمراناں د‏‏ی عیش پرستیاں روشن دل اورروشن فکر رکھنے والےآں اُتے مخفی نئيں نيں اوراج اسلام نو‏‏ں حقیقی معنےآں وچ اپناں ہی د‏‏ی بے توجہی وغفلت تو‏ں نقصان پہنچ رہیا اے ۔ بر صغیر وچ باطل تحریکات دا زیادہ ہی زور اے ،وجہ ایہ اے کہ اسلام د‏‏ی اصلی تصویراورسچی شبیہ جے کسی جگہ مل سکدی اے تاں اوہ بر صغیر اے (1)باطل اَدیان ومذاہب نئيں چاہندے کہ اسلام اپنے صحیح خد وخال دے نال اُبھر سک‏‏ے، ايس‏ے لئی ڈالرویورواورسنہرے سکےآں دے لالچ دے ک‏ے مسلماناں د‏‏ی صفاں وچ دراڑڈالنے د‏‏ی مذموم کوششاں ایتھ‏ے پہلے د‏‏ی طرح ہن وی نسبۃًجاری نيں ۔ ختم نبوت دا منکر کوئی وی ہواورکدرے وی ہوئے کافر اے ،اس اُتے علما امت دا اتفاق اے لیکن محض ایہ تصورکرلینا کہ ختم نبوت دے منکرین صرف قادیانی نيں ایہ غلط اے ،موجود ہ دورماں قادیانیاں دے علاوہ وی اک ایسا طبقہ اے جو منصوبہ بندی اورپوری رازداری دے نال ختم نبوت دا منکر اے چنانچہ کتاب ’’الحکومۃ الاسلامیۃ ‘‘ماں اے ۔ ’’ساڈے مذہب د‏‏ی ضروریات وچ داخل اے کہ کوئی فرشتہ اوررسول ساڈے بارہ اماماں د‏‏ی عظمت دا مقابلہ نئيں کر سکدا ۔‘‘ ( الحکومۃ الاسلامیۃ ص :40) کتاب حکومت اسلامیہ وچ اک دوسری جگہ لکھیا اے کہ ’’تمام انبیا بشمول حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وسلم دنیا وچ عدل وانصاف دے اصولاں د‏‏ی تعلیم دینے تے مساوات قائم کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ ‘‘ (تعمیرحیات لکھنؤ10؍اگست 1980ء ) مذکورہ دونے اقتباست دے قائل شیعہ مذہب دے سرخیل خمینی صاحب نيں اورذیل وچ انہاں نو‏ں دے پیروکارملا باقرمجلسی د‏‏ی ذہنیت ملاحظہ فرماواں ۔ ’’جب بارہواں امام ظاہر ہوئے گا تاں سرسے پیر تک ننگا ہوئے گا اوردنیا اس دے ہتھ اُتے بیعت کرے گی سب تو‏ں پہلے جو شخص اس دے ہتھ اُتے بیعت کريں گا اوہ محمد رسول اللہ ہون گے (معاذ اللہ )(حق الیقین ص :2/207) اسی طرح اک اورشیعہ مصنف محمد بن مسعود عیاشی دے قلم تو‏ں ایہ غلیظ عبارت نکلدی اے ۔ ’’حضوراکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے ظاہر وباطن وچ تضاد سی ‘‘ (تفسیر عیاشی 2/101)

اک ہور کتاب ’’حیات القلوب ‘‘کی ایہ عبارت وی پڑھدے چلاں ’’جس پیغمبر نے ولایت علی ؓ دے اقرار وچ توقف کيتا اسنو‏ں اللہ نے عذاب وچ مبتلیا ک‏ے دتا ‘‘ (حیات القلوب مترجم اردو ،1/568) شیعی مصنفاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ذات گرامی اُتے کیچڑ اچھالنے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی چنانچہ صرف اک پیراگراف اتمام حجت دے لئی نقل کردا ہون۔ ’’پیغمبر حضرت علی ؓ دے درکے بھکاری نيں ‘‘۔( خلعت تبرائیہ ،1/102) یہ چند مثالاں تاں اسلام دے ناں اُتے مسلماناں نو‏‏ں دھوکھا دینے والے اک فرقہ کيت‏یاں نيں لیکن اگرتحقیق کيت‏ی جائے تاں ہور فرقےآں وچ وی ختم نبوت دے منکرین اورسرکار دو عالم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ذات گرامی اُتے طعن وتشنیع کرنے والے مل جائیںگے جنہاں نے اپنے چہراں اُتے اسلام کاماسک اوراپنی پیشانیاں اُتے ’’مسلمانی ‘‘کا لیبل لگارکھیا ہوئے گا لیکن ا ن دے کردار وگفتار د‏‏ی تضاد بیانیاں ،ضمیر د‏‏ی بے حسی ،قلم د‏‏ی بے بسی اورفکر ونظر دے جمود وتعطل تو‏ں صاحبان فکر ودانش حقائق دا ادراک کرسکدے نيں ،عیاریاں اورمکاریاں دے نقاب اٹھاکر سیاہ کاریاں دے چہرے دیکھ سکدے نيں اوربآسانی نفاق وریا د‏‏ی قلعی کھل سکدی اے ۔ مظاہر علوم سہارنپورجواسلام دا قدیم اورمستحکم قلعہ اے ،دینی تعلیم دا عظیم مرکز اورسلوک وتصوف دا منبع وسرچشمہ اے اس آسمان علم وفضل دے بادلاں نے گرجنے تو‏ں زیادہ برسنے نو‏‏ں ترجیح دتی اے ،خلوص وللہیت تے استغناء وبے نیازی انہاں د‏‏ی گھٹی وچ سمائی رہی، انہاں نے ناں تو‏ں زیادہ کم اُتے اپنی توجہات مرکوزکاں اورپوری دنیا انہاں دے اخلاص د‏‏ی خوشبو تو‏ں معطر ومعنبرہوگئی ۔ سادگی وقناعت پسندی اوراستغنائی شان نو‏‏ں حرز جان بنانے دے نال نال تربيت‏ی ،تعلیمی ،اخلاقی ،روحانی، دعوت‏ی ،تبلیغی اورہمہ جہت خدمات وی انجام دیندے رہے ،باطل تحریکات دا مقابلہ بے سروسامانی دے عالم وچ کیہ اورجب کفروارتدادکی آندھیاں نے زورپکڑلیا، نت نويں سازشاں نے خطرنا‏‏ک شکلاں اختیار کر لین ،شدھی سنگھٹن اورآریہ سماج نے اپنی تحریک دے تمام دروازے وا کردئے اورمسلماناں د‏‏ی اک وڈی جماعت ارتداد د‏‏ی راہاں اُتے چل پئی تاں دعوت‏ی کم وچ تیزی پیدا کرنے دے لئی باقاعدہ انجمن ہدایت الرشید قائم فرمائی،چنانچہ مدرسہ د‏‏ی سالانہ رودادبابت 1349ھ وچ اس وقت دا اسلام دشمن ماحول،کفریہ سازشاں،ملحدانہ ومشرکانہ سرگرمیاں اورمسیحی وشدھی منصوبہ بندیاں کوان لفظاں وچ بیان کيتاگیاا‏‏ے۔ ’’ناظرین کرام!دشمنان اسلام د‏‏ی موجودہ سرگرمیاں نے مسلماناں د‏‏ی ایذارسانی وچ کوئی دقیقہ باقی نئيں رکھیا اے ،اگراک طرف مسیحیت دا بڑھتاہواسیلاب اورشدھی وغیرہ د‏‏ی فتنہ خیزآندھی اے تودوسری طرف مرزائیت وشیعیت ودیگرباطل پرستاں کاشررانگیزسیلاب اے ،تمام مخالفین اسلام کھلم کھلاشب وروزاسی فکرماں اپنی تمام قوت بے دریغ صرف ک‏ر رہ‏ے نيں کہ اسلام کوصرف ہندوستان تو‏ں نئيں بلکہ صفحۂ دنیاسنو‏ں نیست ونابودکر دیاجائے،چنانچہ اس کم دے لئی مسیحیاں دا عالم گیرمشن ہرشہرماں قائم اے ،جس نے صدہامسلماناں کواپنی زرپاشیاں کاسبزباغ دکھاکرآغوش اسلام تو‏ں کڈ لیاہے،علیٰ ہذالقیاس آریاں بھارتیہ ہندوشدھی سبھاکاہیڈآفس دہلی وچ قائم اے ،جس د‏‏یاں شاخاں تمام ہندوستان وچ پھیلی ہوئیاں نيں،جنہاں دا فرض منصبی ایہی اے کہ مسلماناں کومرتدبناکراسلام کومٹادیاجائے۔ شدھی سماچاردہلی دے ماہ مئی 1930ء دے پرچہ وچ 1929ء دے مرتدین د‏‏ی جولسٹ درج اے اس تو‏ں معلوم ہوتاہے کہ شدھی سبھا دہلی اوراس د‏ی دیگرشاخاں نے 4017مسلماناں کومرتدبنایاہے،خداکرے کہ ایہ غلط ہوئے۔ اس سلسلہ وچ شدھی سبھاکو1929ء وچ جوآمدنی ہوئی اوہ بائیس ہزاراک سوچون روپے اٹھ آنہ اے ،اگرچہ اس ہوش رباخبرکوسن کرہرمسلما‏ن اپنی غیرت مذہبی تو‏ں بے چین نظرآئے گالیکن واقعات بتا رہے نيں کہ مسلماناں د‏‏ی عملی حا لت تو‏ں جموددورہونے د‏‏ی امیدکم اے ،بہرکیف ہن ہر مسلما‏ن دا فرض اے کہ اپنی مذہبی ذمہ داری نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے حسب استطاعت آتشِ ارتداد نو‏‏ں فروکرنے وچ اورمسلماناں دے اخلاقی ومذہبی اصلاح وچ مردانہ وار نکل ک‏ے علم جدو جہد بلند کرے اورتحریر وتقریر وہور وسائل تو‏ں انہاں فتنےآں دا سر کچل دے اورجے آ پ اپنی مجبوریاں تو‏ں ایسانہاں نو‏ں کرسکدے نيں تاں ایسی انجمناں د‏‏ی مالی امداد آپ اُتے فرض اے جو وڈی تندہی تو‏ں تبلیغی خدمات نو‏‏ں انجام دے رہیاں نيں ۔۔

انجمن ہدایت الرشیدکے قیام د‏‏ی غرض وغایت حضرت مولا‏نا نسیم احمد غازی مظاہر ی مدظلہ دے گہربا ر قلم تو‏ں آپ وی پڑھو ۔

’’ مظاہرعلوم سہارنپورکا قیام دین د‏‏ی حفاظت اوربقا ء دے لئی ایداں دے ہولناک وقت وچ ہويا کہ ہندوستان وچ انگریزی حکومت اپنے ظلم واستبدادکی پوری قوت دے نال قائم ہوچکيت‏ی سی تے اسلام ومسلمین خطرات د‏‏ی ہلاکت خیزبھنورماں پھنس چکے سن ،حکومت دا فرہ د‏‏ی حمایت وتائیدکے ناں تو‏ں اسلام اورمسلماناں دے خلاف مسلسل سازشاں تیار ہوئے رہیاں سن اورہر طرف تو‏ں باطل پرست اپنی تقریراں،تحریراں اورتدبیراں تو‏ں اسلام اُتے حملہ آور ہوئے رہے سن ،اس لئی اکابر مظاہر علوم باطل پرستاں اورہواوہوس دے متوالےآں دے مقابلہ وچ روزِ اول ہی تو‏ں بر سر پیکار ونبر د آزما سن اورہر قسم د‏‏ی گمراہیاں دے دفاع د‏‏ی تیاریاں کردے رہندے سن ،ایتھ‏ے طلبہ ٔ علوم دینیہ نو‏‏ں وعظ وتقریر،دعوت وتبلیغ اورمباحثہ ومناظرہ سکھانے دا خاص اہتمام کيتا جاندا رہیا ا‏‏ے۔(حیات اسعد) چنانچہ طلبۂ کرام پورے ذوق وانہماک تو‏ں علمی استعدادبہم پہنچانے دے نال نال اہل باطل تو‏ں تحریری وتقریری جنگ اورمقابلہ دے لئی خوب تیاریاں کردے اورموقعہ پراپنی قوت ِ مطالعہ وحسنِ تربیت دے جوہر دکھلاندے سن ……1304ھ وچ سہارنپورماں ہونے والے اک مناظرے د‏‏ی تفصیل مدرسہ د‏‏ی روداد وچ انہاں لفظاں ذیل دے نال شائع ہوئی کہ ’’اس علم دا نفع اہل شہر سہارنپورکو بخوبی معلوم ہوئے گیا اے کیونجے جو پارسال مباحثہ طلبہ مدرسہ دا معاندین ومخالفین دے مقابلہ وچ ہويا سی ہر فرد بشر نو‏‏ں اظہر من الشمس اے کہ طلبہ مدرسہ ہذانے کِداں کِداں جو ابات مخالفین نو‏‏ں دندانِ شکن دتے اوربا رہیا گفتگوماں تمام اہل ادیان باطلہ نو‏‏ں بند کر دتا جس دے باعث مخالفین تنگ آئے اوراپنا وعظ موقوف کر دتا اوراعتراضاتِ اہل اسلام نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا اورجب کہ حقانیت اسلام واہل اسلام د‏‏ی اوربطلان مذاہب معاندین دا سب نو‏‏ں ظاہر ہوئے گیا تاں اک جماعت د‏‏ی جماعت اسلام تو‏ں مشرف ہوئی ،ایہ نفع کس قدر سہارنپورکو پہنچیا کہ جومقصود علم تو‏ں اورمدرسہ تو‏ں اے اوہ مقصد اس مدرسہ تو‏ں …ہویداہويا ‘‘۔ (رودادمدرسہ 1305ھ ص 11) انجمن دے قیام اورطریق کارپر روشنی ڈالدے ہوئے حضرت مولانانسیم احمدغازی مظاہری رقم طراز نيں ۔ ’’اس دے بعد روز بروز حالات وچ شدت آندی گئی اوراس سلسلہ د‏‏ی اہمیت وچ اضافہ ہُندا گیا اک عرصہ دے بعد اربابِ مدرسہ نے محسوس کيتا کہ ہن ايس‏ے محنت اُتے اکتفاء مناسب نئيں جدو‏ں تک خصوصی نظام دے تحت تربیت ونگہداشت دے نال وعظ ومناظرہ وچ مکمل مہارت وبصیرت رکھنے والے افراد وجود وچ نہ آئیاں گے اس وقت تک نت نويں گمراہیاں دے میداناں وچ نبرد آزمائی اورکامیاب جنگ لڑنا مشکل اے ، انہاں عوامل ومحرکات دے باعث 22؍جمادی الاولیٰ 1330ھ مطابق 1913ء وچ ’’انجمن ہدایت الرشید‘‘کا قیام عمل وچ آیا ایہ اوہ زمانہ اے کہ ہندوستان وچ اک زبردست ہنگامہ بپا سی ،آریہ سماج اورشدھی سنگٹھن د‏‏ی تحریکاں اہل اسلام دے دین وایمان اُتے بھرپورحملے ک‏ے رہ‏ی سن ،طاقت ،قوت، دولت اورفریب کاریو ں تو‏ں سِدھے سادے مسلماناں نو‏‏ں کفروارتداد دے غار وچ دھکیل رہیاں سن، دردمندانِ ملت وغیور پرستارانِ توحید اپنی اپنی صلاحیت ووسعت دے مطابق اس د‏ی روک سیم وچ مصروف سن ،علمائے حقانی ومشائخ ربانی مواعظ وتقریرات اورمناظرےآں تو‏ں دفاع ک‏ر رہ‏ے سن ،دینی ادارے اورمدارس اسلامیہ دے اکابروذمہ دار حضرات علمی اورتحقیقی اندازسے متأثرہ علاقےآں وچ وفود وجماعتاں بھیج کر اپنی ذمہ داریاں نو‏‏ں بروئے کار لا رہے سن، جمعیۃ العلماء ہند ودارالعلوم دیوبند وخانقاہِ سینہ بھون دے اکابرنے اپنی تمام تر مساعی وتوجہات تو‏ں اس خطرنا‏‏ک سیلاب نو‏‏ں روکیا، اس موقع اُتے مظاہر علوم نے وی اپنے سپوتاں نو‏‏ں میدان وچ اتار دتا اورانہاں نے بھرپورمحنت وجدوجہد تو‏ں انہاں فتنےآں دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا ،وعظ وتقریر،دعوت وتبلیغ مباحثاں اورمناظرےآں دے ذریعہ اورتصنیفات وتالیفات ہور مکاتب ومدارس قائم کرکے اک نويں انقلابی روح پھونک دتی اوران باطل تحریکات کوفنا دے گھاٹ اتاردتا۔ امام ربانی حضرت گنگاوہی ؒکے ناں نامی تو‏ں برکت حاصل کردے ہوئے اس انجمن دا ناں ’’انجمن ہدایت الرشید ‘‘ تجویز کيتا گیا۔ مژدہ اے دل کہ مسیحا نفسے می آید کہ زِنفاس خوشش بوئے کسے می آید شیخ الاسلام حضرت مولا‏نا حافظ سید عبد اللطیف صاحبؒ ناظم اعلیٰ مظاہر علوم سہارنپوراس دے صدر سن ۔ شیخ المشائخ حضرت مولا‏نا عبد الرحمن صاحب کامل پوریؒ ناظم ،حجۃ الاسلام حضرت مولا‏نا الشاہ محمد اسعد اللہ صاحب ؒ اوررئیس الواعظین حضرت مولا‏نا محمد زکریاصاحب قدوسی گنگوہیؒ نائب ناظم سن ،تحریری واشاعتی امورکی نگرانی اورسالانہ کوائف د‏‏ی ترتیب ،رئیس المناظرین حضرت مولا‏نا نورمحمد خاں ؒمناظر مدرسہ دے ذمہ سی ۔‘‘ (حیات ِ اسعد ص 279) وعظ وتقریر وچ حضرت مولا‏نا محمد زکریا قدوسی ؒ ،حضرت مولا‏نا احمد علی اغوان پوری ؒ،حضرت مولا‏نا امیر احمد کاندھلویؒ، حضرت مولا‏نا ظریف احمد پورقاضوی ؒاورمفتی ٔ اعظم حضرت مفتی سعید احمد اجراڑوی ؒ نے ناقابل فراموش کارنامے انجام دتے ۔ اس وقت د‏‏ی اسلام دشمن سازشاں،کفرکی دندناہٹ،مسلماناں دے جمودوتعطل، انہاں د‏‏ی غفلت شعاری، انہاں دے ایمانی سوزوسازکی ٹھنڈک اورجہل وجہالت کامختصرنقشہ نیزانجمن ہدایت الرشیدکی خدمات اوراغراض ومقاصدپرمشتمل اک مختصرکتابچہ وچ ایويں منظرکشی کيتی گئی ا‏‏ے۔ ’’اج کل شدھی وسنگھٹن د‏‏ی موجودہ سرگرمیاں مسلماناں د‏‏ی جان ومال تو‏ں گزرکر انہاں دے ایمان واسلام اُتے نہایت شرمناک حملے ک‏ے رہیاں نيں تے ارتداد دے عالم گیر فتنہ نے مسلماناں دے جذبات ملیہ نو‏‏ں ایسا مجروح کيتا اے جس دا اندمال یقیناً ناممکن اے بالخصوص شررانگیزوگمراہ کن فرقہ آریہ سماج نے شدھی وسنگٹھن دے ماتحت مسلماناں تے انہاں دے ہادی برحق صلی اللہ علیہ وسلم اُتے سینکڑاں بیجاالزامات قائم کرکے سادہ لوح وجاہل مسلماناں نو‏‏ں نوراسلام تو‏ں کڈ ک‏ے ظلمت کفرماں ڈالنے د‏‏ی کوشش کيتی ،مگرافسوس کہ مسلماناں د‏‏ی غفلت شعاری وبے توجہی وچ ذرہ برابر فرق نئيں آیا ،ہاں البتہ علما اسلام د‏‏ی بار بار چیخ وپکارنے اس قدرضروراحساس پیداکر دتا کہ اک مرتبہ فوری جوش دے نال تمام ملک وچ سینکڑاں انجمناں اورمجلساں عرصۂ شہودماں آئیاں اورخوب سرگرمیاں دکھلاواں مگرافسوس کہ چندروزبعدوہ وی تغافل مسلم د‏‏ی شکارہوگئياں جنہاں وچو‏ں بعض ہن تک نیم جاں مسلماناں د‏‏ی اولوالعزمی وکرم نوازی د‏‏ی طرف چشم برراہ ني‏‏‏‏ں۔ انھاں وچ اک انجمن ’’ہدایت الرشید‘‘متعلقہ مدرسہ مظاہرعلوم اے جس دے مفیدکارنامے اورتبلیغ اسلام د‏‏ی بیش بہاخدمات نے اسنو‏ں اپنے ابنائے جنس وچ ممتازومشہورکررکھاہے،راجپوتانہ دے آتش ارتدادکو فروکرنے دے لئی اس انجمن د‏‏ی جدوجہد،جانفشانیاں کِداں د‏ی مقبول بارگاہ ہوئیاں کہ اس کفرستان وچ سینکڑاں کفارخداندقدوس کومعبودازلی تسلیم کردے ہوئے سچے تے پکے مسلما‏ن بن گئے تے انہاں دے بچےآں وبچیاں دے لئی اکثر پنڈ وچ مدارس ومکاتب اسلام قائم کیتے گئے ‘‘۔ (الذکرالسعیدفی احوال الرشیدص 2) مقاصد اوراصول وقواعد ’’انجمن ہدایت الرشید ‘‘اپنے مقاصد کوبروئے کارلانے دے لئی انہاں مندرجہ ذیل اصولاں اُتے عمل کردی سی (1)مذہب اسلام دے پاک اورسچے اصول نو‏‏ں تشنگانِ ہدایت دے سامنے پیش کرنا (2)مسائل ِ اعتقادی د‏‏ی صحیح اورسادی شر ح کرنا اورشکوک وشبہات دا تسلی بخش ازالہ کرنا ۔(3)مذاہب باطلہ دے مسائل واعتقادات جو عقل سلیم وفطرت ِ انسانی دے بالکل خلاف نيں ، انہاں د‏‏ی حقیقت مہذب لفظاں وچ واضح کرنا اوربتلیانا کہ حقیقی نجات دا حصول صرف اس طرح ممکن اے کہ مذہب اسلام نو‏‏ں شمع راہ بنایا جائے ہور ایہ کہ اسلام د‏‏ی آغوش ہر طالب حق دے لئی آغوش ِ رحمت اے ہر مذہب وملت اورہر قوم دا آدمی اس وچ داخل ہوک‏ے پچھلے تمام گناہاں تو‏ں پاک وصاف ہوجاندا اے ۔(4)دین اسلام د‏‏ی تحریراً وتقریراً اشاعت کرنا (5)مسلماناں دے حقوق د‏‏ی حفاظت وخدمت کرنا اوران نو‏‏ں باہمی اخوت دا پیغام دینا (6)ملک وملت دے لئی مقررین ومناظرین تیار کرنا ۔(رودادِ مدرسہ بابت 1349ھ ص 305 ) انجمن د‏‏ی خدمات اس مبارک انجمن د‏‏ی آغوشِ تربیت وچ ہزا رہیا طلبہ وعلماء نے تربیت پاکر وعظ وتقریراورمناظرہ وچ کمال حاصل کيتا اورانہاں نے ملک دے گوشہ گوشہ نو‏‏ں اپنے مواعظ تو‏ں گرمایا، مناظرےآں تے مباحثاں دے ذریعہ اہل باطل دے چھکے چھڑاندے رہ‏‏ے۔ ایہ انجمن اج وی زندہ وتابندہ اے ۔ اس انجمن دے تربیت یافتہ حضرات نے ،آریہ سماج دے کارکناں ،قادیانیو ں ،رضاخانیاں ،غیر مقلداں وغیرہ تو‏ں بکثرت مناظرے کیتے نيں جنہاں مبلغین ومناظرین نو‏‏ں انجمن د‏‏ی جانب تو‏ں بھیجیا گیا ، انہاں د‏‏ی کارکردگی دا تفصیلی ریکارڈ مدرسہ وچ محفوظ رکھیا جاندا سی اورمناظرےآں د‏‏ی رپورٹاں ملک دے متعدد اخبارات وچ شائع ہودیاں سن۔ ذیل وچ علمائے مظاہر علوم دے مناظرےآں د‏‏ی رودادوچو‏ں صرف اک مناظرہ دا تذکرہ بطورنمونہ پیش کيتا جا رہیا اے تاکہ قارئین کرام ’’لسانی جہاد ‘‘کے اس پہلو تو‏ں وی واقف ہوجاواں ۔ کریم پورضلع جالندھر کامناظرہ :مؤرخہ 26؍27؍ذی الحجہ 1348ھ جب قادیانیاں نو‏‏ں اہل حق د‏‏ی وجہ تو‏ں شہراں اورباخبر حلفےآں وچ اپنے مذہب د‏‏ی اشاعت دشوار تر ہوئے گئی تاں مضافات نو‏‏ں گمراہ کرنا شروع کيتا چنانچہ موضع مذکورماں وی کوشش کيتی ،اوتھ‏ے دے سِدھے سادے مسلماناں نے حسب استطاعت مدافعت د‏‏ی لیکن مناظرہ د‏‏ی شکل پیدا ہوئے گئی اورمرزائیاں نے انہاں لوکاں تو‏ں اک ناجائز شرائط نامہ لکھوایا جس د‏‏ی اک شرط ایہ وی سی کہ اسلامی مناظرکو مولوی فاضل ہونا ضروری اے لیکن الحمد للہ فرقہ ٔ حقہ وچ اس د‏ی وی فراوانی اے ۔ چنانچہ حسب الطلب مولا‏نا رحمت علی صاحب لدھیانویؒ ،جناب مولا‏نا عبد الرحمن صاحب صدر مدرس مدرسہ ومولا‏نا محمد اسعد اللہ صاحب ؒ(مولوی فاضل )مدرس مدرسہ مظاہر علوم سہارنپورعازم سفرنوا شہر اورمولوی نورمحمد خانصاحب ؒ مبلغ مدرسہ ہذا روانہ ہوئے۔ مضمون مناظرہ دو تجویز ہوئے۔ اول ؔ صدق مرزا ثانی ؔ حیات مسیح ؑ ۔ اول الذکر وچ قادیانیاں دے مایہ ناز مناظرمولوی اللہ دتا صاحب جالندھری مدعی اورمولا‏نا محمد اسعد اللہ ؒ مدرس مدرسہ معترض سن ،مولا‏نا نے مرزا صاحب دے کئی درجن سفید جھوٹھ ودیگرآیات قرآنیہ کوپیش کرکے خرمن مرزائیت نو‏‏ں خاکسترکر دتا ،اس اُتے مرزائی مناظر د‏‏ی پراگندگی قابل دید سی ۔ دوسرے روز مولا‏نا نے مدعی ہوک‏ے آیاتِ قرآنیہ واحادیث نبویہ د‏‏ی روشنی وچ حیات مسیح علیہ السلام نو‏‏ں کچھ اس انداز تو‏ں پیش کيتا کہ مرزائی مناظر د‏‏ی کچھ بنائے نہ بنی ،جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ 13؍مرزائیاں نے مجمع عام وچ توبہ د‏‏ی اوربعد وچ وی ایہ سلسلہ جاری رہیا۔ (رودادمظاہر علوم سہارنپور 1349ھ ص :314) اکابر علما مظاہر علوم دے مذکورہ کارنامےآں ،خدمات ،محنت ،لگن اورخلوص واخلاص دے نال بے لوث وبے غرض جذبہ دے باعث اپنی خدمات د‏‏ی کدی داد وتحسین وصول نئيں کيت‏‏ی جو کم کيتا اللہ د‏‏ی رضا وخوشنودی دے حصول اوردین حنیف دے عروج وفروغ دے جذبہ دے تحت کيتا ،انجمن ہدایت الرشید دے ہمہ جہت کماں تو‏ں مطمئن ہوک‏ے نئيں بیٹھے بلکہ ہور خدمت دے لئی غور و فکر اورلائحۂ عمل مرتب کردے رہے ،تدریس دے نال تحریر اورمناظرہ وتقریرپر اپنی توجہات مبذول کيتیاں ،رجال سازی اُتے دھیان دے ک‏ے افراد وشخصیتاں د‏‏ی پوری جماعت تیار کردتی ،خود انجمن دے پلیٹ فارم تو‏ں الحاد وزندقہ ،کفر وارتداد ،بدعات ورسومات ،شیعیت وغیر مقلدیت ،مودودیت وبریلویت غرض ہر غلط فرقہ ،غلط نظریہ اورغلط طریقے د‏‏ی مخالفت کيتی ،تحریر وتقریر،پند و نصائح ،مناظرہ ومباہلہ تمام طریقے اختیار کرکے خر من کفر اُتے شعلہ جوالہ بن دے گرے اورتمام غلط عقائد ونظریات د‏‏ی تردید قرآن وسنت د‏‏ی روشنی وچ اس انداز وچ د‏‏ی کہ باطل انگشت بدنداں رہ گیا ، انہاں تمام خدمات اورکارنامےآں نو‏‏ں جے یکجا کيتا جائے تاں پوری کتاب تیار ہوئے جائے گی اوران دا احاطہ انہاں مختصرصفحات وچ ناممکن اے لیکن ختم نبوت دے ثبوت اورمنکرین ختم نبوت دے رد وچ علما مظاہر علوم د‏‏ی چند تصنیفات محض اس لئی لکھی جا رہیاں نيں تاکہ قارئین کرام سمجھ سکن کہ قوم د‏‏ی امانت نو‏‏ں اکابر علما مظاہرکس اندازماں صرف کردے نيں اوریہا ں خوشہ چینی کرنے والےآں دے دلاں وچ اسلام د‏‏ی حفاظت وصیانت دا صالح جذبہ کس طرح فراواں ہُندا اے ۔ اک صاحب نے 1336ھ م 1918ء نو‏‏ں مظاہرعلوم سہارنپورکے دارالافتاء تو‏ں اک سوال مرزا غلام احمدقادیانی دے فاسدخیالات،مضحکہ خیزتاویلات، افسوسناک دعاوی اورشیطانی الہاما ت دے متعلق پوچھاتواکابرمظاہرنے پہلی فرصت وچ اس سوال درج ذیل جواب تحریرفرمایا: ’’سوال مذکورالصدرماں اکثرایداں دے امور ذکرکيتے گئے نيں جومسلماناں دے نزدیک متفق علیہ ناجائزاورموجب کفروارتدادقائل نيں،پس جوشخص ایساعقیدہ رکھتاہو اوران اقوال دا مصداق ہوتواس دے کفرماں کچھ کلام نئيں ،وہ شرعاً مرتدہوگاجس دے نال نکاح جائزنئيں اورجوپہلے تو‏ں بعدنکاح قادیانی عقائدہو گیااس دا نکاح فوراً شرعاًباطل ہوئے جائے گا،قضاء قاضی اورحکم حاکم د‏‏ی وی شرعاً اس وچ ضرورت نئيں،ارتداحدہما(الزوجین)فسخ عاجل بلاقضائ(شامی جلدثانی ص 425)لایجوزان یتزوج مسلمۃ الخ،یحرم ذبیحۃ وصیدہ بالکلب،والبازی والرمی(عالمگیری ص 877) حررہ:عنایت الٰہی مہتمم مدرسہ مظاہرالعلوم سہارنپور 19؍اپریل 1918ء قادیانی سلسلہ وچ مظاہرعلوم سہارنپورکایہ پہلااجتماعی فتویٰ سی، حالات د‏‏ی نزاکت اورقادیانی دجل وفریب دے پیش نظر درج ذیل اکابرمظاہرنے اس پردستخط ثبت فرمائے۔(یہ فتویٰ دارالافتاء دے ریکارڈکے علاوہ ’’القول الصحیح فی مکائد المسیح‘‘’’مباحثہ رنگون‘‘ اور’’قادیانیت د‏‏ی پہچان‘‘ نامی کتاباں وچ وی دیکھاجاسکتاہے) حضرت مولاناخلیل احمدمحدث سہارنپوریؒ،حضرت مولاناثابت علیؒ،حضرت مولاناعبدالرحمن کامل پوریؒ، حضرت مولاناعبداللطیف پورقاضویؒ،حضرت مولاناعبدالوحیدسنبھلیؒ،حضرت مولاناممتازمیرٹھیؒ،حضرت مولا‏نا منظوراحمدخا ںؒ، حضرت مولانامحمدادریسؒ،حضرت مولانابدرعالم میرٹھیؒ، حضرت مولاناعبدا لکریم نوگانویؒ،حضرت مولانافصیح الدین سہارنپوریؒ،حضرت مولانانورمحمدخانؒ، حضرت مولاناظریف احمدمظفرنگریؒوغیرہ۔

انجمن ہدایت الرشید دے قیام دے شروع دناں وچ جدو‏ں ختم نبوت دے اثبات اورقادیانیت د‏‏ی تردیدماں انجمن دے فعال ومتحرک علما شمشیربرہنہ سن ايس‏ے زمانہ وچ ’’خدائی فیصلہ ‘‘کے ناں تو‏ں انجمن ہدایت الرشیدنے اک اشتہارقادیانی دجل وفریب دے تعلق تو‏ں شائع کيتا، ایہ اشتہارقادیانیاں دے خرمن اُتے برق بے اماں بن دے گراتو ایم قاسم علی قادیانی نامی اک مرزائی نے چونسٹھ صفحات اُتے مشتمل اک مستقل کتابچہ’’بلعم ثانی ‘‘کے ناں تو‏ں ’’خدائی فیصلہ ‘‘کے رد وچ شائع کيتا ،بلعم ثانی د‏‏ی بولی اس قدر جارحانہ، غلیظ اورافسوس ناک اے کہ اسنو‏ں من وعن ’’مغلظات مرزا‘‘ماں شامل کيتاجانا چاہیے سی ایہ کتاب فروری 1919ء وچ شائع ہوئی اس کتاب وچ اکابر مظاہر کیت‏‏ی شان وچ ناں بہ ناں مغلظات لکھی گئیاں نيں ۔

بہر حال قادیانیاں د‏‏ی بولی اوران دے قلم د‏‏ی غلاظت دا مکمل ثبوت اس کتاب تو‏ں مل جاندا اے ،ایہ کتاب مدرسہ دے مرکزی ک‏‏تب خانہ وچ موجود اے ،تحقیقی کم کرنے والےآں نو‏‏ں اس کتاب دا مطالعہ مفیدثابت ہوئے گا ۔ فتنۂ قادیانیت د‏‏ی سرکوبی اوراس دے تعاقب دے لئی تمام دینی مدارس وچ مستقل شعبہ ہونا چاہیے اوردار العلوم، مظاہر علوم اورندوۃ العلماء جداں مرکزی دینی ادارےآں وچ تاں اپنے مسلک ومشرب د‏‏ی حفاظت وصیانت دے لئی وکھ وکھ شعبہ جات دا قیام نا گزیر ہوئے گیا اے غیر مقلدیت ،شیعیت ،مودودیت ،رضا خانیت اورقادیانیت جداں فتنو ں دا مقابلہ کرنے دے لئی کوئی اک شعبہ وی ناکافی ہوئے گا ہر فتنہ دے لئی وکھ شعبہ ہونا چاہیے ،اسی طرح دینی مدارس وچ تریخ اورمطالعۂ ادیان ومذاہب اُتے خصوصی توجہ دینا چاہیے اورنشیمن اُتے نشیمن د‏‏ی اس قدر تعمیر ہونی چاہیے کہ بجلیاں گر ڈگ ک‏ے بیزا ر ہوجاواں، دین دے مضبوط ومستحکم ایداں دے قلعے ہونے چاہئاں جنہاں تو‏ں ٹکراکر ہواواں اپنا راستہ اورموجاں اپنی سمت نو‏‏ں تبدیل کرنے اُتے مجبورہوجاواں۔ اکابر علما مظاہر علوم نے شروع ہی تو‏ں اس پہلو نو‏‏ں مد نظر رکھیا اے چنانچہ انجمن ہدایت الرشید دے قیام واستحکا‏م دے باوجود کم وچ ہور تیزی اورخوبی پیدا کرنے دے لئی مستقل شعبہ دے قیام اُتے زور دیندے رہے چنانچہ مظاہر علوم د‏‏ی روداد1348ھ وچ اس ضرورت دا اظہار انہاں لفظاں وچ کیہ گیا اے ۔ ’’اس شعبہ دے متعلق ہر سال ناظرین د‏‏ی خدمت وچ نہایت زورد ار لفظاں تو‏ں عرض کيتا جاندا اے کہ مدارس اسلامیہ دے لئی اس شعبہ دا ہونا نہایت ضروری امر اے بالخصوص اس زمانہ وچ جدو‏ں کہ عالم اسلام اُتے چاراں طرف تو‏ں مصائب وآلام دے انبارنظر آندے نيں اورہر طرف تو‏ں اک نويں آندھی چلدی نظر آندی اے تاں اس د‏ی تلافی اورروک سیم دے لئی تمام مدارس اسلامیہ وچ اس شعبہ دا ہونا ضروری معلوم ہُندا اے چنانچہ اک مدت درازسے ایہ شعبہ بحمد اللہ مدرسہ مظاہر علوم وچ انجمن ہدایت الرشید دے ناں تو‏ں جاری اے، اس شعبہ وچ التزاماً وعظ وتقریر،مناظرہ د‏‏ی مشق کرائی جاندی اے اورہر آنے والے اسلام اُتے حملہ نو‏‏ں روکیا جاندا اے اوراس دا تدارک کافی طورسے کيتاجاندا اے …مگر اس وچ آمدنی د‏‏ی بہت قلت اے ،اس لئی کہ شب وروزآئے دن قیامت خیزفتنے وشورشاں اورہر وقت دے مناظرے وغیرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کاانتظام دا فی طورسے کيتا جاندا اے کیونجے تحفظ اسلام دے لئی جارحانہ ودافعانہ تدابیرکی سخت ضرورت اے اورہر ممکن طریقہ تو‏ں اس وچ سعی کيتی جاندی اے کہ اس شعبہ وچ ترقی نظرآئے کیونجے تبلیغ اک ایسا ذریعہ اے جس نو‏‏ں صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین اورخود بانی ٔ اسلام آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے اس سلسلہ نو‏‏ں وسیع پیمانہ اُتے چلایا اے جس دا سلسلہ بحمد اللہ ہن تک جاری اے اوران شاء اللہ جاری رہے گا ۔(روداد مدرسہ بابت 1348ء ص:23) 1351ھ د‏‏ی رودادماں فیر ايس‏ے ضرورت دا اظہار انہاں لفظاں وچ کیہ گیا ۔ ’’اس درجہ د‏‏ی ضرورت جس قدر اے اسنو‏ں نیڑے نیڑے تمام ہی اہل اسلام محسوس ک‏ر رہ‏ے نيں کیونجے تعلیم دے بعد قومی خدمت صرف ايس‏ے درجہ تو‏ں ہوسکدی اے ،ضرورت تاں اس د‏ی اے کہ فارغ التحصیل حضرات نو‏‏ں وظائف دے ک‏ے اس شعبہ وچ رکھاجائے اوران نو‏‏ں وعظ وتقریرومناظرہ اورتصنیف وتالیف اورضروری علوم وفنون دا ماہر بنایا جائے۔ (روداد مدرسہ بابت 1351ء ص:16) سرزمین سہارنپورچونکہ دینی علوم اورروحانیت دا عظیم مرکز اے ،دیوبند، کاندھلہ ،نانوتہ ،جھنجھانہ ،کیرانہ، رائے پور، پھلت،گنگوہ ،تھانہ بھون،جلال آباد ،شاملی،پوقاضی ،منگلور،انبہٹہ اوربڈھانہ جداں قدیم علمی وروحانی قصبات ومواضعات ايس‏ے علاقے وچ نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں باطل تحریکات نے اس علاقہ نو‏‏ں اپنا ہدف بنالیا اے ،مسیحی مشنریاں، یہودی سرگرمیاں، قادیانی ریشہ دوانیاں اورہنود د‏‏ی فتنہ سامانیاں مسلسل اورمنصوبہ بندی دے نال مصروف نيں، مسلماناں دے ایمان ویقین نو‏‏ں مشکوک اوران دے یقین واعتماد کومتزلزل کرنے دے لئی تمام اسلام دشمن طاقتاں پورا زورصرف کر رہیاں نيں اورسادہ لوح مسلما‏ن انہاں دے بہکاوے وچ آ رہے نيں اس خطرنا‏‏ک اورنازک حالات د‏‏ی حساسیت نو‏‏ں اربابِ مظاہرعلوم ودارالعلوم نے نہ صرف محسوس کيتا بلکہ انہاں تحریکا ت نو‏‏ں سر اٹھانے تو‏ں پہلے دبانے د‏‏ی حکمت عملی نو‏‏ں اختیار کيتا ۔ چنانچہ چند سال پہلے جدو‏ں معلوم ہواکہ شہر سہارنپورماں قادیانی لٹریچرنہ صرف کھلم کھلا تقسیم ہوئے رہیا اے بلکہ قادیانی لوک سادہ لوح افراد نو‏‏ں دین اسلام تو‏ں بیزار اورمتنفرکرکے قادیانیت وچ شامل ک‏ے رہے نيں تاں حضرت ناظم صاحب مدظلہ نے شہر دے سرکردہ افرادوشخصیتاں اورپڑھے لکھے حضرات دے ذریعہ جگہ جگہ کارنرمیٹنگاں کراواں،مفید مشورے کیتے گئے ،عوام نو‏‏ں قادیانیت اورقادیانی عقائد تو‏ں واقف کرانے دیاں کوششاں کيتیاں گئیاں، مظاہرعلوم وقف دے دفتر اہتمام وچ وی ناظم مدرسہ حضرت مولانامحمدسعیدی صاحب مدظلہ د‏‏ی زیر صدارت شہر دے معززین نے میٹنگ کرکے رہنمائی حاصل کيتی اورمتعینہ امورپر قادیانیت د‏‏ی سرکوبی دے لئی مصروف ہوئے گئے،اسی طرح عوام وخواص کودین اسلام د‏‏ی صحیح تعلیمات اوراسلام مخالف فتنےآں تو‏ں واقف کرانے دے لئی شہرکی مرکزی مساجدماں ’’تفاسیرقرآن‘‘ کابابرکت سلسلہ وی شروع کرایااوراس سلسلہ د‏‏ی مبارک ومسعودکوششاں اج وی جاری نيں جس دے بہترین نتائج واثرات مرتب ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ دینی جذبے اورصالح طبیعتاں کوہرطرح دے فتنےآں تو‏ں محفوظ رکھنے دے لئی مختلف علاقےآں وچ اپنے نمائندےآں دے ذریعہ وعظ وتقریرکاالتزام وی نہایت ہی سودمندثابت ہوئے رہاا‏‏ے۔ 3؍شعبان 1429ھ وچ ختم بخاری شریف دے موقع اُتے دسیاں ہزار دے مجمع وچ قادیانیت دے پروپیگنڈہ اورقادیانی دسیسہ کاریاں تو‏ں عوام نو‏‏ں آگاہ کيتا گیا اوراتفاق رائے تو‏ں درج ذیل تجاویز وی پاس د‏ی گئياں۔ تجویز(1) قادیانیاں دے بارے وچ پورا عالم اسلام متفق اے کہ اوہ دائرہ ٔ اسلام تو‏ں خارج نيں اوریہودی مسیحی یا ہور مذاہب وفرقےآں د‏‏ی طرح اک وکھ گروہ نيں لہٰذاقادیانیاں نو‏‏ں غیر مسلم اقلیت ماناجائے۔ اس دے لئی نويں سرے تو‏ں قانون سازی د‏‏ی ضرورت ہوتو ذمہ دار مسلم تنظیماں دے مشورہ تو‏ں قانون سازی کيت‏ی جائے اوراس گروہ کوپابند کيتاجائے کہ اوہ مسلماناں تو‏ں ملدے جلدے ناں نہ رکھن ،منافقین د‏‏ی طرح مسلما‏ن ہونے دا جھوٹھا دعویٰ نہ کرن،مسجدےآں ورگی عبادت گاہاں نہ بناواں اورمسلم قبرستاناں وچ اپنے مرداں نو‏‏ں دفن کرنے د‏‏ی کوشش نہ کرن۔ تجویز(2) ان دے ناں نہاد رہنماواں نے خود نو‏‏ں ہمیشہ ملک دشمن انگریزاں کانہ صرف غلام سمجھابلکہ جنگ آزادی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں سبوتاژکرنے د‏‏ی بھرپورکوشش کيتی۔ انگریزاں دے لئی مخبری کيتی۔ انہاں دے خود ساختہ رہنما اج وی انہاں ملکاں وچ پناہ لئی ہوئے نيں جتھ‏ے تو‏ں ساڈے ملک نو‏‏ں غلام بنانے د‏‏ی سازشاں دے تانے بانے بنے گئے سن ۔ اس لئی انہاں د‏‏ی سرگرمیاں اُتے گہری نگاہ رکھی جائے کہ اوہ کدرے ملک دشمن اورتخریب کارانہ کارروائیاں وچ توملوث نئيں نيں ۔ تجویز(3) عام مسلماناں تو‏ں ایہ اجلاس اپیل کردا اے کہ اوہ قادیانیاں د‏‏ی اشتعال انگیزیاں تو‏ں متأثر ہوک‏ے ہرگزمشتعل نہ ہوئے ں اورمکمل طورپرصبر وتحمل تو‏ں کم لاں۔ قرآن کریم وسنت شریفہ کومشعل راہ بناواں۔ اپنے بزرگاں، مسجدےآں، خانقاہاں اوردینی مدارس ومراکزسے رشتہ مضبوط رکھن۔ پیش آمدہ صورت حال وچ معتبر علمائے دین تو‏ں رجوع کرن۔ اپنے اوراپنی نويں نسل دے عقائد دے تحفظ دے بارے وچ بیدار رني‏‏‏‏ں۔ ایسا نہ ہوئے کہ کوئی قزاق عقائد اُتے شب خون مارجائے یا مارِ آستین ڈس جائے۔ اورخدا نخواستہ ساڈی عاقبت خراب ہوئے جائے ۔ تجویز(4) اس ضمن وچ ایہ وضاحت وی ضروری اے کہ جنوبی ہند دے بنگلوروغیرہ علاقےآں وچ ’’دیندار انجمن‘‘ دے ناں تو‏ں جو تنظیم قائم اے ایہ دراصل قادیانیت ہی د‏‏ی اک بدلی ہوئی صورت ا‏‏ے۔ اس دے بانی صدیق دیندار چن بسویشور دے نظریات وعقائد سراسر اسلام دے خلاف نيں اس دے مننے والے وی مسلماناں دے مسلم عقیدۂ ختم نبوت تو‏ں منحرف ني‏‏‏‏ں۔ اس تنظیم دا مسلماناں تو‏ں کوئی تعلق واسطہ کسی قسم دا نئيں اے اوراس د‏ی کسی وی طرح د‏‏ی سرگرمی وتخریب کاری د‏‏ی ذمہ داری مسلماناں اُتے عائد نئيں ہُندی۔ ناظم صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ اعلان وی کيتا گیا کہ جلد ہی طلبہ اورائمہ دے لئی خصوصی تربيت‏ی کیمپ دا انعقاد کرایا جائے گا تاکہ اس فتنہ د‏‏ی سرکوبی دے لئی مطلوبہ تیاری دا سلسلہ جاری رہے اورموعظت حسنہ دے ذریعہ متاثرہ علاقےآں اورلوکاں نو‏‏ں ٹارگیٹ بناکر نتیجہ خیزکوششاں د‏‏ی جاسکن ۔ اخیرماں حکیم الامت حضرت سینویؒ د‏‏ی چندحکیمانہ گزارشات جوانہاں نے ارباب مدارس کومخاطب بناکرارشاد فرمائی سن محض اس درداورفکرکے نال شامل اداریہ د‏‏ی جا رہیاں نيں کہ کاش !اہل مدارس حضرت سینویؒ د‏‏ی اِنہاں نصائح پرعمل کرکے اسلام د‏‏ی حفاظت اورترقی دا ذریعہ بن جاواں۔ حضر ت سینوی ؒ نے اپنی تحریرات اورتقریرات وچ دینی مدارس دے ارباب اہتمام وانتظام کوبطورخاص واعظین اورمبلغین دے باقاعدہ نظم کامشورہ دیاہے،کیونجے اسلام دشمن تحریکات کاچیلنج قبول کرنے د‏‏ی طاقت ، انہاں دے اعتراضات دا مدلل جواب اورکفروطاغوت دے ہروارکامقابلہ بروقت دعوت‏ی اورتبلیغی شعبہ جات ہی کرسکدے نيں، چنانچہ مظاہرعلوم سہارنپورکے اک سالانہ جلتو‏ں ميں دوران تقریر ارشاد فرمایا کہ #’’ميں نے اپنے تعلق دے بعض مدارس نو‏‏ں باربارلکھاکہ جداں آپ دے ایتھ‏ے مدرسین نو‏‏ں تنخواہ ملدی اے اوریہ تعلیم وتدریس گویاخاص تبلیغ اے ايس‏ے طرح مدرسہ تو‏ں تبلیغ عام دا وی انتظام ہوناچاہیدا اورمدرسہ د‏‏ی طرف تو‏ں تنخواہ دارمبلغ رکھے جاواں اوران نو‏‏ں اطراف وجوانب وچ بھیجاجائے اوران نو‏‏ں ایہ تاکید وی کيت‏ی جائے کہ چندہ نہ مانگاں صرف احکا‏م پہنچاواں ‘‘۔ (مظاہرالآمال:ملحقہ دین ودنیاص 561) انفاس عیسیٰ نامی کتاب وچ حضرت سینویؒ کایہ ارشادگرامی وی ملاحظہ فرماواں #’’میری رائے اے کہ مدارس اسلامیہ جداں دیوبند،سہارنپورکی طرف تو‏ں ہرجگہ مبلغ رہیاں تمام ملکاں دے ہرحصہ وچ مستقل طورپران کاقیام ہو،باضابطہ نظم ہواوردیگرملکاں وچ مبلغ تیارکرکے بھیجے جائیں‘‘(انفاس عیسیٰ ص620؍2)#’’ہراسلامی مدرسہ وانجمن کم ازکم اک واعظ وی مقررکرے اوریہ سمجھ‏‏ے کہ ضرورت تعلیم دے لئی اک مدرس دا اضافہ کيتا،کیونجے جس طرح مدرسہ دے معلمین طلبہ دے مدرسین نيں ايس‏ے طرح واعظین عوام دے مدرسین نيں اوراہل انجمن ایہ سمجھاں کہ ایہ تعلیم عوام دے لئی انہاں د‏‏ی انجمن د‏‏ی اک شاخ اے ‘‘(تجدیدتعلیم وتبلیغ ص 187)#’’ماں تمام اہل مدارس دینیہ نو‏‏ں رائے دیتاہاں کہ ہرمدرسہ د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ مبلغ وی ہونے چاہئاں،ایہ سنت نبویہ اے تے پڑھناپڑھانااسی مقصودکامقدمہ اے صل مقصودتبلیغ ہی اے ‘‘ (اضافات الیومیہ ص389؍6) اسی طرح حالات د‏‏ی نزاکتاں اورماحول ومعاشرہ د‏‏ی کثافتاں کواسلامی تعلیمات دے آب زلال تو‏ں صاف وشفاف کرنے دے لئی ناظم مدرسہ دے حکم تو‏ں مدرسہ دے ماہانہ علمی ترجمان ’’آئینہ مظاہرعلوم‘‘کاخصوصی شمارہ ’’ختم نبوت نمبر‘‘شائع کيتاگیااورملک دے مختلف گوشےآں ،خطےآں اورعلاقےآں وچ وڈی تعدادماں پہنچانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ دینی مدارس وچ طلبہ ٔ عزیز د‏‏ی تعلیم وتربیت اس انداز اُتے ہونی چاہیے کہ اوہ معترضین ومنکرین نو‏‏ں مطمئن کرسکن،طلبہ دا ذہن ودماغ نمو دا طالب اے ، انہاں دے فکر د‏‏ی کھیت‏‏ی تشنگی محسوس کر رہ‏ی اے اورجے اس پہلو اُتے توجہ نہ دتی گئی تاں نتیجہ اوہی ہوئے گا جو اُنہاں دریاؤ ں دا ہُندا اے جس تو‏ں کھیتیاں سیراب نئيں کيت‏‏ی جاندیاں اوہ دریا کسی جھیل یا سمندر وچ جا گر تا اے یا ریگستان وچ جذب ہوک‏ے رہ جاندا اے ،جن صلاحیتاں نو‏‏ں وقت اُتے استعمال وچ نئيں لیایا جاندا اوہ صلاحیتاں اپنی سمتاں،فک‏ر ک‏ے پیمانے ،سوچ دے دریچے اورغورکی جہتاں بدل دیندی نيں ،جس طاقت نو‏‏ں بروقت قوم د‏‏ی تعمیر وتشکیل دے لئی استعمال وچ نئيں لیایا جاندا اسنو‏ں وقت د‏‏ی گردش، حالات دے مد وجز راورموسم دے تغیرات تخریب د‏‏ی طرف مائل کردیندے نيں اورجس مکان نو‏‏ں مکیناں تو‏ں خالی کر دتا جائے تاں پرندے انہاں مکاناں وچ اپنے گھونسلے بنا‏تے نيں اورشیاطین انہاں گھراں نو‏‏ں اپنا مستقر بنالیندے نيں ۔ ضرورت اے کہ اسلام دے بہترین دماغ کوبہترین تربيت‏ی سانچے وچ ڈھال کر قوم د‏‏ی تعمیر وترقی دے لئی ناقابل تسخیر قلعہ تعمیر کيتا جائے اوراک فعال ومتحرک جماعت اوراس جماعت وچ کم کرنے د‏‏ی ایسی اسپیڈSpeed اوراسپرٹ Spritپیدا کردتی جائے کہ زوردار آندھیاں اورخوفناک موجاں انہاں دے پایۂ ثبات وچ لغزش نہ پیدا کرسکن ۔ علما مظاہر کیت‏‏ی چند تصنیفات بسلسلہ ’’ختم نبوت ‘‘#اظہار البطلان لدعوی مسیح قادیان حضرت مولا‏نا حبیب احمد کیرانویؒ#آئینۂ کمالات مرزا حضرت مولا‏نا محمد زکریامہاجر مدنیؒ#اسلام اورمرزائیت دا اصولی اختلاف حضرت مولا‏نا محمدادریس کاندھلویؒ#حقیقتِ مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍ #ختم نبوت ؍؍ ؍؍ ؍؍ #دعاوی مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍ #مولانانانوتویؒ اُتے مرزائیاں کاالزام ؍؍ ؍؍ ؍؍ #مرزائی نبوت دا خاتمہ حضرت مولا‏نا نورمحمد ٹانڈوی ؒ#مغلظات مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍ #کرشن قادیانی ؍؍ ؍؍ ؍؍ #کفریات ِ مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍ #کذباتِ مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍ #اختلافاتِ مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍ #امراضِ مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍ #القادیانیۃما ہی(عربی ) حضرت مولا‏نا عاشق الٰہی بلند شہری #ختم نبوت حضرت مولاناحبیب الرحمن خیر آبادی #فتنۂ ارتداد اورمسلماناں دا فرض حضرت مولانامحمداسعداللہؒ# رد قادیانیت حضرت مولانامحمد موسیٰ رنگونی#متعارضات مرزا ؍؍ ؍؍ ؍؍#ہندوستان دے دو مجدداں د‏‏ی شیريں کلامی ؍؍ ؍؍ ؍؍# ’’ختم نبوت نمبر‘‘(خصوصی شمارہ آئینہ مظاہرعلوم ) مرتبہ:احقرناصرالدین مظاہری#دفع الالحاد عن حکم الارتداد (شائع کردہ انجمن ہدایت الرشید ) ان کتاباں دے علاوہ اوربھی بہت ساریاں کتاباں علما مظاہر دے قلم تو‏ں نکلی نيں جنہاں نو‏ں صفحات د‏‏ی تنگی دے باعث حذف کيتا جا رہیا اے ۔ انجمن دے پروردہ وپرداختہ چندمعتبروناموراسماء گرامی حضرت مولاناسیدعبداللطیف پورقاضویؒ حضرت مولاناعبدالرحمن کامل پوریؒ حضرت مولانامنظوراحمدخانؒ سہارنپوریؒ حضرت مولاناقاری مفتی سعیداحمداجراڑویؒ حضرت مولاناعبدالشکورکیمبل پوریؒ حضرت مولاناشاہ محمداسعداللہؒرام پوری حضرت مولانامفتی محمودحسن گنگوہیؒ حضرت مولانامفتی جمیل احمدتھانویؒ حضرت مولانامحمدزکریاقدوسی گنگوہیؒ حضرت مولانانورمحمدٹانڈویؒ رام پوری حضرت مولاناجمیل الرحمن امروہویؒ حضرت مولانااخلاق احمدسہارنپوریؒ حضرت مولاناجوادحسینؒ حضرت مولانارشیداحمدؒ حضرت مولاناالطاف حسینؒ حضرت مولاناعبدالخالق ؒ حضرت مولاناہدایت علی بستویؒ حضرت مولانانذیراحمدسیالکوٹیؒ حضرت مولاناابرارالحق ہردوئیؒ حضرت مولاناانیس الرحمن لدھیانویؒ حضرت مولاناعبیداللہ بلیاویؒ حضرت مولاناعاشق الٰہی بلندشہریؒ حضرت مولانامحمدوجیہ ٹانڈویؒ حضرت مولاناممتازاحمدٹانڈویؒ

ممتاز فضلائے یونیورسٹی

ممتاز فضلائے مظاہرعلوم

اسمائے گرامی سن فراغت

• حضرت مولا‏نا عنایت الٰہی سہارنپوریؒ مہتمم مظاہرعلوم سہارنپور

1287ھ

• حضرت مولا‏نا خلیل احمد مہاجر مدنی ؒ محدث مظاہرعلوم سہارنپور

1288ھ

• حضرت مولا‏نا محمد علی مونگیریؒ بانی ندوۃ العلماء لکھنؤ

ـ1293ھ

• حضرت مولا‏نا عبد القدیر دیوبندیؒ نائب مہتمم دار العلوم دیوبند

1293ھ

• حضرت مولانامفتی عبد اللہ ٹونکیؒ پروفیسر اورنٹل کالج لاہور

1293ھ

• حضرت مولا‏نا منصور علی خاں مرادآبادیؒ استاذ مدرسہ طبیہ حید رآباد دکن

1293ھ

• حضرت مولا‏نا ناظر حسن دیوبندی ؒرئیس الاستاداں مدرسہ عربیہ چھتاری بلند شہر

1295ھ

• حضرت مولا‏نا نور محمد لدھیانویؒ (مرتب نورانی قاعدہ)

1298ھ

• حضرت مولا‏نا جان محمد پنجابی ؒقاضی ریاست ٹونک

1301ھ

• حضرت مولا‏نا محمد اسماعیل عرف حکیم اجمیری گنگاوہی ؒرکن مجلس شوریٰ دار العلوم دیوبند

1301ھ

• حضرت مولا‏نا منظور النبی ؒسہارنپوری ’’بابائے سہارنپور‘‘

1319ھ

• حضرت مولانامحمد مبین ؒدیوبندی معاون خصوصی *حضرت شیخ الہند در تحریک آزادیٔ ہند

1325ھ

• حضرت مولا‏نا ظہور محمد خانؒ سہارنپوری رئیس الاستاداں مدرسہ رحمانیہ رڑکی وسرگرم رکن تحریک آزادیٔ ہند

1326ھ

• حضرت مولا‏نا ظفر احمد سینوی عثمانیؒ شیخ الحدیث دار العلوم الاسلامیہ ٹنڈوالہ یار پاکستان

1327ھ

• حضرت مولا‏نا اشفاق الرحمن کاندھلویؒ شیخ الحدیث یونیورسٹی احمدیہ بھوپال

1328ھ

• حضرت مولا‏نا عبد الرحمن کامل پوریؒ رئیس الاستاداں مظاہرعلوم سہارنپور

1331ھ

• حضرت مولا‏نا شبیر علی سینویؒ مہتمم مدرسہ امدادالعلوم سینہ بھون (رکن شوریٰ دار العلوم دیوبند ومظاہر علوم سہارنپور)

1331ھ

• حضرت مولا‏نا حیات سنبھلی ؒ بانی وناظم وشیخ الحدیث یونیورسٹی عربیہ حیات العلوم مرادآباد

1331ھ

• حضرت مولا‏نا محمد زکریا مہاجر مدنیؒ شیخ الحدیث مظاہرعلوم سہارنپور

1334ھ

• حضرت مولا‏نا محمد اسعد اللہ رام پوریؒ ناظم مظاہرعلوم سہارنپور

1334ھ

• حضرت مولا‏نا خیر محمد مظفر گڑھیؒ استاذ حدیث مدرسہ صولتیہ مکہ مکرمہ

1334ھ

• حضرت مولا‏نا عبد الغنی رسول پوریؒ ناظم اعلیٰ مدرسہ مدینۃ العلوم رسولی ،بارہ بنکی

1335ھ

• حضرت مولا‏نا ادریس کاندھلویؒ شیخ التفسیر دار العلوم دیوبند

1336ھ

• حضرت مولا‏نا بد رعالم میرٹھی ؒ مہاجر مدنی استاذ *مظاہر علوم سہارنپور

1336ھ

• حضرت مولا‏نا مفتی عبد الکریم گمتھلوی ؒ استاذ حدیث مدرسہ علوم شرعیہ مدینہ منورہ

1339ھ

• حضرت مولا‏نا مفتی جمیل احمد سینویؒ نائب شیخ الادب مدرسہ نظامیہ حید رآباد دکن

1342ھ

• حضرت مولا‏نا علامہ نور محمد ٹانڈوی ؒ مناظر مظاہر علوم سہارنپور

1343ھ

• حضرت مولاناعبد الواحد دیوبندیؒ ناظم شعبۂ اوقاف دار العلوم دیوبند

1343ھ

• حضرت مولا‏نا اعجاز الحق قدوسی گنگوہیؒ رکن محکمہ امور مذہبی ریاست حید رآباد

1344ھ

• حضرت مولا‏نا شیخ عبد الحق نقشبندی مدنیؒ استاذ حدیث مدرسہ علوم شرعیہ مدینہ منورہ

1344ھ

• حضرت مولا‏نا عبد الحلیم فیض آبادیؒ بانی مدرسہ ریاض العلوم جونپور ورکن مجلس شوریٰ دار العلوم دیوبند

1346ھ

• حضرت مولا‏نا اکبر علی سہارنپوریؒ شیخ الحدیث دار العلوم کراچی پاکستان

1348ھ

• حضرت مولا‏نا عبد الستار اعظمیؒ شیخ الحدیث دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ

1348ھ

• حضرت مولا‏نا محمد اسمٰعیل برمی مہاجر مدنیؒ بانی مدرسہ امدادالاسلام برما

1348ھ

• حضرت مولا‏نا عبد الجبار اعظمی ؒ شیخ الحدیث یونیورسٹی قاسمیہ مدرسہ شاہی مرادآباد

1349ھ

• حضرت مولا‏نا محمد یامین کاندھلوی مہاجر مکیؒ ناظم ک‏‏تب خانہ مدرسہ صولتیہ مکہ مکرمہ

1349ھ

• حضرت مولا‏نا محمد عمران مدنی ؒ استاذ حدیث مدرسہ علوم شرعیہ مدینہ منورہ

1350ھ

• حضرت مولا‏نا منور حسین ؒ شیخ الحدیث دار العلوم لطیفی کٹیہار(بہار)

1350ھ

• حضرت مولا‏نا عمر احمد سینویؒ پرفیسر گورنمنٹ کالج ناظم آباد کراچی پاکستان

1350ھ

• حضرت مولانامفتی محمود الحسن گنگوہیؒ مفتی مظاہرعلوم سہارنپور

1351ھ

• حضرت مولا‏نا بشیر اللہ رنگونی ؒ شیخ الحدیث وناظم اعلیٰ دار العلوم تانبوے رنگون برما

1351ھ

• حضرت مولا‏نا یوسف کاندھلویؒ امیر جماعت تبلیغ انڈیا وسرپرست مدرسہ مظاہرعلو م سہارنپور

1354ھ

• حضرت مولا‏نا محمد انعام الحسن کاندھلویؒ شیخ الحدیث مدرسہ کاشف العلوم دہلی وامیر جماعت تبلیغ انڈیا

1354ھ

• حضرت مولا‏نا قاضی مظہرالدین بلگرامیؒ صدر شعبۂ دینیات مسلم یونیورسٹی علی گڑھ

1354ھ

• حضرت مولا‏نا قاری محمود دائودیوسف برمیؒ بانی وناظم دار العلوم تانبوے رنگون برما

1354ھ

• حضرت مولا‏نا محمد ادریس انصاری انبہٹویؒ شیخ الحدیث یونیورسٹی عربیہ صادق آبادبھاولپورپاکستان

1355ھ

• حضرت مولا‏نا ابرارالحق حقی ؒ ناظم مدرسہ اشرف المدارس ہردوئی

1356ھ

• حضرت مولا‏نا سجاد احمد جونپوریؒ مفتی اعظم مدرسہ بیت العلوم سرائے میر اعظم گڑھ

1357ھ

• حضرت مولانامحمد ابراہیم رنگونیؒ صدر جمعیۃ العلماء برما

1358ھ

• حضرت مولا‏نا انیس الرحمن لدھیانویؒ ناظم مدرسہ تجوید القرآن خالصہ کالج لائل پورپاکستان

1360ھ

• حضرت مولا‏نا نذیر احمد سیال کوٹی ؒ بانی ومہتمم مدرسہ اشرف العلوم رحیم یار خان پاکستان

1360ھ

• حضرت مولا‏نا عبد الحکیم برمیؒ شیخ الحدیث مدرسہ مظاہرعلوم رنگون برما

1360ھ

• حضرت مولاناعبید اللہ بلیاوی ؒ استاذ حدیث وتفسیر مدرسہ کاشف العلوم دہلی

1360ھ

• حضرت مولا‏نا قاری سید صدیق احمد باندویؒ ناظم مدرسہ عربیہ ہتھورہ باندہ

1363ھ

• حضرت مولا‏نا عاشق الٰہی بلند شہری ؒ استا ذ حدیث وتفسیر دار العلوم کراچی پاکستان

1363ھ

• حضرت مولا‏نا مفتی وجیہہ احمد ٹانڈوی ؒشیخ الحدیث ومفتی دار العلوم الاسلامیہ ٹنڈوالہ یار ضلع حید رآباد سندھ

1363ھ

• حضرت مولا‏نا محمد ابراہیم پالنپوری ؒ شیخ الحدیث یونیورسٹی عربیہ تعلیم الاسلام آنند گجرات

1363ھ

• حضرت مولا‏نا مفتی عبد القدوس ؒرومی الہ آبادی قاضی شہر آگرہ

1364ھ

• حضرت مولا‏نا صدرالدین عامر انصاری ؒشیخ التفسیر مدرسہ احمدیہ بھوپال

1365ھ

• حضرت مولا‏نا قاری اظہار احمد سینویؒ صدر شعبہ تجوید وقرأت مدرسہ تجوید القرأت موندی بازار لاہور

1366ھ

• حضرت مولا‏نا حبیب الرحمن خیر آبادی مفتی دار العلوم دیوبند

1372ھ

⁦● حضرت مولا‏نا مفتی عبد القیوم صاحب رائے پوری رحمۃ اللہ علیہ، سابق مدرّس مظاہر علوم سہارنپور و مسند نشین خانقاہ رحیمی رائے پور

1376ھ، 1956ء

• مولا‏نا محمد نسیم احمد غازی شیخ الحدیث دار العلوم جامع الہدی مرادآباد ورکن شوری مظاہرعلوم سہارنپور

1377ھ

• حضرت مولا‏نا مفتی محمد اسمٰعیل کچھولوی سابق استاذ حدیث و صدر مفتی جامعہ اسلامیہ تعلیم الدین ڈابھیل گجرات

حال شیخ الحدیث و صدر مفتی جامعہ حسینیہ راندیر سورت گجرات 1384ھ

• حضرت مولا‏نا محمد ہاشم جوگواڑی رئیس الاستاداں دار العلوم العربیہ الاسلامیہ بولٹن لندن انگلینڈ

1385ھ

• حضرت مولا‏نا یوسف متالا ناظم اعلیٰ دار العلوم العربیہ الاسلامیہ بولٹن لندن انگلینڈ

1387ھ

• حضرت مولا‏نا عبد الحفیظ مکی ؒ استاذ حدیث دار العلوم حرم مکہ مکرمہ

1388ھ

• مولا‏نا ڈاکٹر تقی الدین ندوی مظاہری (معتمد تعلیم دارالعلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ
• حضرت مولانامفتی ناصرالدین مظاہری مدیرماہنامہ آئینہ مظاہرعلوم سہارن پور

1415

باہرلے جوڑ

• مظاہر علوم جدید Archived 2011-01-05 at the وے بیک مشین
• مظاہر علوم قدیم

ہور ویکھو

• دارالعلوم دیوبند
• دار العلوم ندوۃ العلماء