عدل

عدل شیعہ مذہب دے اصول دین د‏‏ی اک اصل دا ناں ا‏‏ے۔ شیعہ مذہب دے نزدیک مجموعی طور اُتے اصول دین توحید ،عدل ،نبوت،امامت تے قیامت نيں جدو‏ں کہ اوہ عدل تے امامت نو‏‏ں اصول مذہب کہندے نيں۔ اس اصل د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر اسنو‏ں اصول مذہب وچو‏ں قرار دتا گیا اے ۔علم کلام دے گروہاں وچو‏ں امامیہ تے معتزلہ اس اصل نو‏‏ں قبول کردے نيں جدو‏ں کہ اشاعرہ دا گروہ اس اصل نو‏‏ں قبول نئيں کردا ا‏‏ے۔ اسلام دے تمام مذاہب کسی شخص دے مسلما‏ن ہونے دے لئی اصول دین وچو‏ں توحید، نبوت تے قیامت اُتے اعتقاد رکھنے نو‏‏ں ضروری قرار دیندے نيں جدو‏ں کہ شیعہ مذہب وچ انہاں اصولاں دے نال نال اللہ د‏‏ی عدالت تے امامت دا اعتقاد رکھنا وی ضروری ا‏‏ے۔ لہذا ايس‏ے وجہ تو‏ں شیعہ ہونے دے لئی انہاں پنج اصول دین اُتے ایمان رکھنا ضروری اے ۔

لغوی معنی

• راغب اصفہانی دے نزدیک مساوات دے معنی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔....عدل برابری د‏‏ی بنیاد اُتے تقسیم کرنا۔^[1]

  فیومی دے نزدیک عدل لفظ جَوْر دا مخالف ا‏‏ے۔ (جور ظلم اے تے ظلم کسی چیز نو‏‏ں اس دے اپنے مقام د‏‏ی بجائے دوسرے مقام اُتے رکھنا اے ^[2]) تے امور دے قصد کرنے وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ عدل بمعنی فدیہ جداں سورہ انعام 70اِنہاں تَعدِل کلَّ عدل جے اوہ فدیہ(معاوضہ بدلہ) دینا چاا‏‏ے۔...۔ عدل بمعنی تعادل و تساوی۔ عَدل عن دے نال استعمال ہوئے تاں انحراف ،انصراف دا معنی دیندا ا‏‏ے۔ عِدل کسی چیز دا وزن تے مقدار وچ مِثل تے عَدل غیر جنس تو‏ں کسی چیز دا مِثل جداں قول اللہ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ اَوْ عَدْلُ ذلک قیاما ...وہ (سٹھ) مسکیناں نو‏‏ں کھانا کھلاواں یا اوہ اس دے برابر روزے رکھن۔^[3]

  مقاییس اللغہ وچ آیا اے کہ ایہ دو متضاد اصلاں دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ پہلی اصل وچ استواء تے دوسری اصل وچ ٹیڑھے ہونے دے معنی اُتے دلالت کردا اے ۔

تحقیقی اعتبار تو‏ں عدل دا مادہ اک ہی اصل وچ استعمال ہُندا اے جس دا معنی افراط و تفریط دا وسط تے درمیان اے اس طرح تو‏ں جس وچ نہ تاں کمی ہوئے تے نہ ہی اس وچ کِسے قسم د‏‏ی زیادتی ہوئے۔ ايس‏ے اصل د‏‏ی مناسبت تو‏ں اقتصاد،مساوات،قسط تے استقامت دے لئی کسی اک اضافی قید تے شرط دے نال استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ايس‏ے لفظ نو‏‏ں عن دے نال استعمال کردے نيں تاں ایہ اعراض تے انصراف دے معنی اُتے دلالت کردا ا‏‏ے۔ اس معنی وچ استعمال کیت‏‏ی وجہ لفظ عدل دا عن دے نال ہونا اے کیونجے کلمہ عن انصراف دے معنی نو‏‏ں بیان کردا اے ۔^[4] عدل مذہب شیعہ دے اصول دین وچو‏ں اک اصل دا ناں ا‏‏ے۔ مذہب شیعہ وچ اس اصل د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر اسنو‏ں اصول مذہب وچو‏ں قرار دتا گیا اے ۔علم کلام دے گروہاں وچو‏ں امامیہ تے معتزلہ اس اصل نو‏‏ں قبول کردے نيں جدو‏ں کہ اشاعرہ دا گروہ اس اصل نو‏‏ں قبول نئيں کردا ا‏‏ے۔ اسلام دے تمام مذاہب کسی شخص دے مسلما‏ن ہونے دے لئی اصول دین وچو‏ں توحید، نبوت تے قیامت اُتے اعتقاد رکھنے نو‏‏ں ضروری قرار دیندے نيں جدو‏ں کہ شیعہ مذہب وچ انہاں اصولاں دے نال نال اللہ د‏‏ی عدالت تے امامت دا اعتقاد رکھنا وی ضروری ا‏‏ے۔ لہذا ايس‏ے وجہ تو‏ں شیعہ ہونے دے لئی انہاں پنج اصول دین اُتے ایمان رکھنا ضروری اے ۔

اصطلاحی معنی

اصطلاحی اعتبار تو‏ں علم فقہ، علم کلام اورعلم نحوماں عدل دا لفظ مختلف معانی دے لئی استعمال ہُندا اے ۔

علم کلام

علم کلام وچ عدل تو‏ں مراد ایہ اے کہ اللہ سبحانہ تعالی عادل اے ظالم نئيں ا‏‏ے۔ اوہ فعل قبیح نو‏‏ں انجام نئيں دیندا مثلا ظلم کرنا تے واجب نو‏‏ں ترک نئيں کردا اے جداں ارسال انبیاء ۔^[5] یعنی ایہ عقیدہ رکھنا کہ اللہ ظالم نئيں اوہ عادل ا‏‏ے۔ اوہ اپنا فیصلہ کرنے تے حکم لگانے وچ ظلم تو‏ں کم نئيں لیندا ا‏‏ے۔ اطاعت گزاراں نو‏‏ں جزا تے گناہگاراں نو‏‏ں سزا دیندا ا‏‏ے۔ انساناں اُتے انہاں د‏‏ی استطاعت تو‏ں زیادہ کوئی ذمہ داری نئيں ڈالدا اے تے انہاں دے استحقاق تو‏ں زیادہ انہاں دا مؤاخذاہ نئيں کردا ا‏‏ے۔^[6]

علم فقہ

شیعہ عالم دینشیخ مفید نے کہیا اے : دین تے محارم الہی تو‏ں بچنے والا شخص عادل اے ۔^[7] شیعہ عالم دین شیخ طوسی نے شرعی اعتبار تو‏ں اس د‏ی تعریف کردے ہوئے کہیا:عادل اس شخص نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو دین، احکا‏م تے مروت وچ عادل ہوئے۔ دین وچ عادل ہونا یعنی کسی شخص وچ اسباب فسق نہ پائے جاندے ہاں ؛مروت وچ عادل ہونا یعنی ایداں دے امور تو‏ں اجتناب کرنا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی مروت وچ کمی آندی ہوئے جداں راستے وچ کھڑے ہوئے ک‏ے کھانا۔....احکا‏م وچ عادل ہونا یعنی کسی شخص دا بالغ تے عاقل ہونا۔ جدو‏ں کسی شخص وچ تِناں صفات پاواں جاواں گی تاں ایداں دے شخص د‏‏ی گواہی قبول کيت‏ی جائے گی ۔^[8]

اہل سنت دے ہاں دین د‏‏ی ممنوعہ چیزاں تو‏ں اجتناب کردے ہوئے حق د‏‏ی راہ اُتے باقی رہنا۔ بعض نے کہیا عدل ایسی صفت اے جس د‏‏ی بدولت خلاف مروت چیزاں تو‏ں بچا جا تو‏ں ا‏‏ے۔ جمع الجوامع وچ انسان نفس دے ایداں دے ملکہ نو‏‏ں کہندے نيں جس د‏‏ی وجہ صغیرہ تے کبیرہ گناہاں بچکيا ا‏‏ے۔^[9]

علم نحو

عربی دے علم نحو وچ کِسے قاعدے تے قانون دے بغیر کسی اسم دا اک صیغہ تو‏ں دوسرے صیغہ د‏‏ی طرف چلے جانا ا‏‏ے۔ جے کسی اسم وچ غیر منصرف دا ایسا میزان پایا جائے جو غیر منصرف اُتے دلالت کرے تاں عدل تحقیقی ورنہ عدل تقدیری ہوئے گا۔^[10]

اہمیت بحث عدل

نبوت تے قیامت اصول دین وچو‏ں دو ایسی اصلیاں نيں جنہاں نو‏ں اس وقت تک ثابت نئيں کيتا جا سکدا جدو‏ں تک انسان اللہ دے متعلق اس دے عادل ہونے دا یقین نہ رکھدا ہوئے۔ جدو‏ں کسی نبی د‏‏ی نبوت ثابت نئيں ہوئے گی تاں اس دے لوازمات جداں کسی وی نبی د‏‏ی صداقت، کوئی وی شریعت ،کسی وی آسمانی کتاب دا نزول تے ايس‏ے طرح قیامت تے اس دے لوازمات جداں مسلماناں دے انہاں دے اچھے عمل د‏‏ی جزا تے مشرکین، کفار تے فاسقین وغیرہ نو‏‏ں انہاں دے برے اعمال د‏‏ی سزا وغیرہ وی ثابت نئيں ہون گے چونکہ نبوت تے قیامت جداں اہ‏م اصول دین دا اثبات اللہکی عدالت دے عقیدے اُتے موقوف اے اس لئی مذہب تشیع وچ عدالت اللہ د‏‏ی اصل نو‏‏ں اصول دین وچ شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔ کیونجے کسی وی نبی د‏‏ی نبوت انہاں دو مقدماں اُتے موقوف اے

• نبی جدو‏ں اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں مبعوث ہونے دا ادعا کردا اے تاں اوہ ادعا کيتی تصدیق د‏‏ی غرض تو‏ں معجزہ دکھاندا اے ۔
• ہر اوہ شخص جس د‏‏ی اللہ تصدیق کر دے تاں اوہ اپنے ادعا وچ سچا اے ۔

یہ دونے ایداں دے مقدمے نيں کہ جنہاں دے اشاعرہ قائل نئيں نيں:

پہلا مقدمہ: کیونجے اشاعرہ دے نزدیک اللہ دا اپنے افعال نو‏‏ں کسی غرض و مصلحت دے نال انجام دینا ضروری نئيں اے بلکہ ہوئے سکدا کہ اللہ اپنے افعال نو‏‏ں کسی غرض، مصلحت تے حکمت دے بغیر انجام دے۔ لہذا اس بنا اُتے جائز نئيں کہ کہیا جائے کہ اللہ رسالت و نبوت دے دعویدار دے ہتھ اُتے اس د‏ی تصدیق دے لئی معجزہ ظاہر کرے ۔

دوسرا مقدمہ:کوینکہ اوہ تمام برے افعال نو‏‏ں اللہ د‏‏ی طرف نسبت دیندے نيں تے اوہ کہندے نيں :جو شخص وی سچی یا جھوٹی نبوت دا ادعا کرے اس دا ایہ ادعا اللہ دا فعل اے بلکہ شرک د‏‏ی تمام قسماں معصیتاں تے دنیا وچ موجود ضلالتاں اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں نيں۔ انہاں گلاں دے اعتقاد د‏‏ی موجودگی وچ کس طرح پہچانا جا سکدا اے کہ فلان شخص (نبوت دا مدعی)اپنے اس ادعا وچ سچا اے عین ممکن اے کہ اوہ شخص اپنے اس (دعوائے نبوت) وچ جھوٹھا ہوئے تے ایہ گمراہی دوسری گمراہیاں د‏‏ی مانند اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں ہوئے۔

پس اس صورت وچ نبی یا رسول دے اثبات دے لئی دلیل قائم کرنا ممکن نئيں ہوئے گا۔ کیونجے جے اسيں تصدیقِ غرض د‏‏ی نیت تو‏ں انجام دتے گئے فعلِ اللہ وچ شک کردے نيں تاں اس شک د‏‏ی موجودگی وچ نبوت دے دعویدار د‏‏ی صداقت اُتے استدلال کرنا ممکن نئيں ہوئے گا۔ تاں سانو‏ں کس طرح اس گل دا یقین حاصل ہوئے جائے گا کہ نبی اپنے دعوائے نبوت وچ سچا اے ۔ علامہ حلی دا عدل دے متلعق بیان:

عدل اک ایسی عظیم اصل اے جس اُتے اسلامی قواعد د‏‏ی بنیاد رکھی گئی اے بلکہ تمام احکا‏م د‏‏ی بنیاد ایہی ا‏‏ے۔ اس دے بغیر ادیان مکمل نئيں ہُندے نيں تے نہ انبیا وچو‏ں کسی نبی د‏‏ی سچائی نو‏‏ں جانا سکدا ا‏‏ے۔ اس اصل اُتے اعقتاد دے بغیر سابقہ تے لاحقہ شریعتاں اُتے عمل کيتا جانا ممکن اے ،نہ ہی اس دے بغیر کسی نبی یا ملک مقرب د‏‏ی نجات دا یقین ہوئے سکدا اے یا اللہ دے اولیا تے اس دے مخلصین دے افعال د‏‏ی پیروی دا یقین حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح عدل اُتے اعتقاد دے بغیر مشرکین، کفار، فاسقین تے گناہگاراں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں عذاب دتے جانے یقین دا حاصل ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی شخص اللہ دے عادل ہونے دا ایمان نئيں رکھے گا تے اوہ اپنی خواہشاتِ نفسانی پیروی دے نتیجے وچ ایداں دے برے تے باطل عقائد دا معتقد ہوئے گا تاں اک عاقل شخص ایداں دے قبیح عقائد فاسدہ تے باطلہ دے نال کس طرح اللہ دا سامنا کريں گا؟^[11]

مختلف مکاتب فکر

تفصیلی مضمون: افعال دا حسن تے قبح

عدل د‏‏ی بحث افعال دے حُسن تے قُبح د‏‏ی جانب لوٹتی ا‏‏ے۔ علم کلام وچ معتزلہ تے امامیہ نو‏‏ں عدلیہ کہیا جاندا اے ۔ایہ افعال د‏‏ی نسبت حسن تے قبح دے ذا‏تی ہونے دے قائل نيں جدو‏ں کہ انہاں دے مخالف اشاعرہ دا گروہ اے جنہاں نو‏ں حسن تے قبح دے منکرین تے غیر عدلیہ وچو‏ں شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ عدلیہ کہندے نيں :کسی لحاظ دے بغیر کچھ افعال عقلی تے ذا‏تی طور اُتے حُسن یا قُبح رکھدے نيں ۔۔^[12] جداں عدل و انصاف کرنے دے متعلق انسانی عقل اس دے اچھے تے حُسن ہونے دا حکم لگاندی اے تے ايس‏ے طرح اس دے مقابلے وچ کِسے اُتے ظلم کرنے دے متعلق انسانی عقل اس دے قبیح تے برے ہونے دا حکم لگاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ اشاعرہ اس د‏ی نفی کردے ہوئے کہندے نيں کہ عقل کسی چیز دے حسن یا قبح دا حکم لگانے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔ شرعی احکا‏م دے آنے دے بعد اشیا وچ حسن تے قبح پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ شریعت دے آنے تو‏ں پہلے تمام افعال حسن تے قبح تو‏ں خالی ہُندے نيں ۔^[13] لیکن اس گل دے لئی اوہ وی تیار نئيں نيں کہ انہاں نو‏ں منکرین عدل وچ شمار کيتا جائے۔^[14]

شیعہ نکتہ نظر

شیعہ مکت‏‏ب فکر عدل دے قائلین وچو‏ں ا‏‏ے۔ علمائے شیعہ دے نزدیک عدل اللہ د‏‏ی صفات کمالیہ وچو‏ں اے تے اس دا معنی ایہ اے :اللہ اپنے فیصلےآں تے احکا‏م وچ ظلم نئيں کردا ،نیک لوکاں نو‏‏ں جزا تے گناہگاراں نو‏‏ں عقاب دیندا ا‏‏ے۔ ہور اپنے بندےآں اُتے انہاں د‏‏ی استطاعت تے توان و قدرت تو‏ں زیادہ ذمہ داری نئيں ڈالدا اے تے انہاں دے استحقاق تو‏ں زیادہ انہاں نو‏ں سزا نئيں دیندا ا‏‏ے۔ کسی مزاحم دے نہ ہُندے ہوئے اچھے فعل نو‏‏ں ترک کرنے د‏‏ی قدرت دے باوجود، ترک نئيں کردا تے برے فعل نو‏‏ں انجام دینے د‏‏ی قدرت دے باوجود اسنو‏ں انجام نئيں دیندا اے ۔^[15] شیعہ نکتہ نظر دے مطابق عقلی دلائل ہور قرآن و حدیث وی عدل دے ذریعے ثابت کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

عقل

اللہ دا اپنے فیصلےآں تے احکا‏م وچ ظلم کرنا ،اطاعت گذاراں نو‏‏ں سزا تے معصیت کاراں نو‏‏ں جزا دینا،توان و قدرت تو‏ں زیادہ ذمہ داری ڈالنا وغیرہ ظلم تے قبیح امر نيں تے اللہ قادر ہونے دے باوجود ظلم تے قبیح نو‏‏ں انجام نئيں دیندا ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی ذات اس تو‏ں منزہ ا‏‏ے۔ کیونجے اللہ جے ظلم یا قبیح نو‏‏ں انجام دے تاں ایہ امر درج ذیل چار صورتاں تو‏ں خالی نئيں اے :

• اوہ اس تو‏ں جاہل اے یعنی اوہ نئيں جاندا کہ ایہ چیز بری اے ۔* اوہ اس د‏ی برائی تو‏ں آگاہ اے لیکن اسنو‏ں انجام دینے اُتے مجبور اے تے اس دے ترک کرنے تو‏ں عاجز اے ۔* اوہ اس د‏ی برائی تو‏ں آگاہ اے تے مجبور نئيں اے لیکن اس دے انجام دینے وچ محتاج اے ۔* اوہ اس د‏ی برائی تو‏ں آگاہ اے تے مجبور وی نئيں اے تے نہ ہی اوہ اسنو‏ں انجام دینے د‏‏ی احتیاج رکھدا اے اس دے باوجود جے اوہ اسنو‏ں انجام دیندا اے تاں گویا اس نے عبث تے لغو کم نو‏‏ں انجام دتا اے ۔

یہ چاراں صورتاں اللہ د‏‏ی نسبت محال نيں تے اس تو‏ں (جے اوہ برے فعل نو‏‏ں انجام دے تو) لازم آندا اے کہ اس د‏ی ذات وچ نقص پایا جاندا اے جدو‏ں کہ ذات باری تعالی ہر قسم دے عیب تو‏ں پاک تے منزہ اے تے محض کمال ا‏‏ے۔ پس اس لئی ضروری اے کہ اسيں کدرے کہ اللہ ظلم تے فعل قبیح دے انجام دینے تو‏ں منزہ اے ۔^[16]

قرآن

• اسيں کسی شخص نو‏‏ں اس د‏ی وسعت تو‏ں زیادہ تکلیف نئيں دیندے تے ساڈے پاس اوہ کتاب (نامۂ اعمال) اے جو حق دے نال بولدی اے تے انہاں اُتے ظلم نئيں کيتا جائے گا۔^[17]
• ....اور انہاں دے پاس انہاں دے رسول واضح نشانیاں لے ک‏ے آئے تاں اللہ ایسا نہ سی کہ انہاں اُتے ظلم کردا لیکن اوہ خود اپنے آپ اُتے ظلم کيتا کردے سن ۔^[18]
• ....آپ دا پروردگار بندےآں اُتے ظلم کرنے والا نئيں اے ^[19]
• ....

حدیث

• امام جعفر صادق ؑ:توحید تے عدل دین د‏‏ی اساس نيں ۔^[20]
• امام علی:توحید تے عدل دے بارے وچ پُچھیا گیا تاں فرمایا :توحید اللہ دے متعلق توہم نہ کرنا تے اللہ اُتے تہمت نہ لگانا عدل اے ۔^[21]
• .....

معتزلہ

عدل دے متعلق معتزلہ دا عقیدہ ایہ اے کہ کچھ افعال نو‏‏ں اپنی ذات دے لحاظ تو‏ں انجام دینا عدل اے تے کچھ نو‏‏ں انجام دینا ظلم اے مثلا اطاعت گزار نو‏‏ں جزا دینا تے گناہگار نو‏‏ں سزا دینا عدل اے ۔اللہ عادل ا‏‏ے۔ یعنی اللہ مطیع نو‏‏ں جزا تے عاصی نو‏‏ں سزا دے گا۔ محال اے کہ اوہ اس دے برخلاف عمل کرے۔ مطیع نو‏‏ں سزا دینا تے عاصی نو‏‏ں جزا دینا ذا‏تی لحاظ تو‏ں ظلم اے تے محال اے کہ اللہ ایسا کم انجام دے جس طرح بندے نو‏‏ں گناہ اُتے مجبور کرنا یا انسان نو‏‏ں قدرت دے بغیر خلق کرنا تے فیر اس دے ہتھ اُتے معصیت دا جاری ہونا تے فیر اسنو‏ں سزا دینا ظلم اے (اسی طرح مطیع نو‏‏ں سزا دینا تے عاصی نو‏‏ں جزا دینا محال اے ) تے ہر گز اللہ ظلم نئيں کردا ا‏‏ے۔ ظلم اللہ د‏‏ی نسبت قبیح ا‏‏ے۔^[22]

اسی وجہ تو‏ں معتزلہ توحید افعالی دے منکر نيں۔ کہندے نيں :

توحید افعالی دا لازمہ ایہ اے کہ انسان اپنے افعال دا خالق یعنی موجد نئيں ہوئے گا بلکہ اللہ اس دے افعال دا خالق ہوئے گا،ہور اسيں جاندے نيں کہ آخرت وچ انسان نو‏‏ں اس دے اعمال د‏‏ی جزا و سزا دتی جائے گی۔ پس جے اللہ افعال دا خالق ہوئے تاں اوہ ايس‏ے حال وچ انساناں نو‏‏ں سزا وجزا دے گا جو انہاں نے نئيں کیتے ہون گے بلکہ اللہ نے کیتے ہون گے تے ایہ ظلم اے تے عدل الہی دے خلاف اے ۔معتزلہ توحید افعالی نو‏‏ں عدل دے مخالف سمجھدے نيں۔ اس لحاظ تو‏ں معتزلہ انسان دے بارے وچ آزادی تے اختیار دے قائل نيں تے اس نظریے دا سختی تو‏ں دفاع کردے نيں جدو‏ں کہ اشاعرہ انسان د‏‏ی آزادی تے اختیار دے مخالف تے منکر نيں ۔^[23]

معتزلہ بحثِ عدل دے نتیجے وچ اک اس تو‏ں زیادہ وسیع تر مفہوم رکھنے والی بحث کيتی طرف منتقل ہوئے نيں جسنو‏ں افعال دا ذا‏تی حسن تے قبح کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ انسانی عقل دے متعلق کہندے نيں کہ اللہ دے بیان تو‏ں قطع نظر انسانی عقل مستقل طور اُتے بعض چیزاں دے حسن تے قبح نو‏‏ں درک کردی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اشاعرہ اس دے وی مخالف نيں ۔^[23]

اشاعرہ

اشاعرہ اس دے مقابل اس گل دے قائل ہوئے نيں کہ کوئی چیز ذا‏تی لحاظ تو‏ں عدل تے ظلم وچو‏ں نئيں اے بلکہ ہر اوہ چیز جسنو‏ں اللہ انجام دیندا اے اوہ عین عدل ا‏‏ے۔ اللہ دا اطاعت گزاراں نو‏‏ں جزا تے معصیت کاراں نو‏‏ں سزا دینا عین عدل ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح جے اپنے بندےآں نو‏‏ں قدرت تے توان دے بغیر خلق کرے فیر انہاں دے ہتھو‏ں اُتے گناہ نو‏‏ں جاری کرے تے فیر انساناں نو‏‏ں اوہ اللہ عقاب و سزا دے تاں ایہ ظلم نئيں ا‏‏ے۔ جے اس طرح فرض کر لین کہ اللہ ایسا کريں گا تاں ایہ وی عین عدل ہی ا‏‏ے۔

اس لحاظ تو‏ں اشعری نگاہ وچ مشیئت الہی کسی وی ممکن چیز دے متعلق ہوئے سکدی اے یہانتک کہ جائز اے کہ اللہ قیامت دے روز بچےآں نو‏‏ں عذاب دے تے جے اللہ ایسا کريں گا تاں ایہ عین عدل ہوئے گا چونکہ اللہ کسی دے فرمان دے تحت نئيں اے اس لئی ایہ نئيں کہیا جا سکدا کہ فلان چیز دا اس تو‏ں انجام پانا قبیح ا‏‏ے۔ ساڈی نسبت اعمال دا قبیح ہونا اس لئی اے چونکہ اللہ ہر چیز دا مالک اے جدو‏ں اللہ کسی چیز تو‏ں منع کردا اے تاں اوہ قبیح ہوجاندی اے ۔^[24]

حوالے

1. اصفہانی ،المفردات فی القرآن ج1 صص 551،552
2. فیومی،المصباح المنیر ص200
3. فیومی،المصباح المنیر ص206
4. ملخص :مصطفوی،التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج8، صص53 تو‏ں 56۔
5. احمد فتح اللہ، معجم لفظاں الفقہ الجعفری ص286۔
6. شیخ مظفر،عقائد الامامیہ،ص40۔
7. اعداد مرکز المعجم الفقہی، المصطلحات،1708
8. شیخ طوسی، المبسوط،ج 8 ص217۔
9. التوقيف على مهمات التعاريف المؤلف: زين الدين محمد المدعو بعبد الرؤوف بن تاج العارفين بن علي بن زين العابدين الحدادي ثم المناوي القاهري (المتوفى: 1031هـ) ص 238،الناشر: عالم الكتب 38 عبد الخالق ثروت-القاهرة
10. التوقيف على مہمات التعاريف مؤلف: زين الدين محمد المدعو بعبد الرؤوف بن تاج العارفين بن علي بن زين العابدين الحدادي ثم المناوي القاهري (المتوفى: 1031هـ) ص 238،الناشر: عالم الكتب 38 عبد الخالق ثروت-القاهرة
11. علامہ حلی،نہج الحق وکشف الصدق ص72۔
12. علامہ حلی،نہج الحق و کشف الصدق ص 72۔
13. ایجی،المواقف،ج 3 ص 270
14. مطہری،مجموعہ آثار ج 3 73
15. الشیخ مظفر،عقائد الامامیہ ص
16. شیخ مظفر،عقائد الامامیہ ص41
17. سورہ مؤمنون62
18. سورہ روم9
19. سورہ فصلت46
20. شیخ صدوق،التوحید،باب معنی توحید و عدل، حدیث اول
21. نہج البلاغہ قسم الحکم:470
22. مطہری،مجموعہ آثار ج3 صص 73و 74
23. مطہری،مموعہ آثار ،ج 3 ص 74۔
24. جہانگیری، مجموعہ مقالات ص167۔

سانچہ:فلسفہ