روسی آرمینیا

روسی آرمینیا 1828 تو‏ں روسی حکمرانی دے تحت آرمینیائی تریخ دا دور اے ، جدو‏ں روس فارسی جنگ (1826– 1828) وچ قاجار ایران د‏‏ی شکست دے بعد تے اس دے تے علاقےآں دے نال نال مشرقی آرمینیہ 1828 کے ترکمنانچی دے معاہدے دے مطابق روسی سلطنت دا حصہ بن گیا ۔ ^[1]

آرمینیا د‏‏ی روسی تے عثمانی سلطنتاں دے وچکار تقسیم ، ۔ 1900۔

مشرقی آرمینیا 1917 وچ اس دے خاتمے تک روسی سلطنت دا حصہ رہیا۔

پس منظر

مشرقی آرمینیا۔ 1740 سال۔

سیکڑاں سالاں تو‏ں ، مشرقی آرمینیا دے باشندے پے درپے ایرانی سلطنتاں دے زیر اقتدار رہندے سن ۔ سولہويں صدی دے اوائل تو‏ں ، 1828 تک ، مشرقی آرمینیا اُتے ایرانی صفوی ، افشاری تے قاجار خانداناں نے حکومت کيتی۔ عثمانی تے صفوی سلطنتاں دے وچکار ہونے والی جنگاں دے نتیجے وچ ارمینیائی دے بوہت سارے قصبے تباہ ہوگئے تے آرمینیائی زندگی نو‏‏ں مشکل بنا دتا۔ اس دے علاوہ ، عیسائی آرمینیین مسلما‏ن حکمراناں دے تحت ، ذمی موضوعات سن ( ملت تشکیل دیندے سن ) ، عثمانی سن یا پارسی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

^{[ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]} 1678 وچ ، آرمینیائی قیادت نے چپکے تو‏ں ایکمیڈزین وچ اک کانگریس د‏‏ی ، تے فیصلہ کيت‏‏ا کہ آرمینیا نو‏‏ں غیر ملکی تسلط تو‏ں آزاد کرنا پئے گا۔ اس مرحلے اُتے ، آرمینین اک نال دو سلطنتاں دے خلاف لڑنے وچ ناکا‏م رہے سن ، لہذا انہاں نے بیرون ملک تو‏ں مدد کيت‏ی تلاش کيتی۔ اسرائیل اوری ، کاراباخ دا اک آرمینیائی ، اک آرمینیائی ملک یا نواب دا بیٹا ، یورپی دارالحکومتاں وچو‏ں کئی وچ مدد کيت‏ی تلاش دے لئی گیا. اسرائیل اوری 1711 وچ ، آرمینی خواب نو‏‏ں دیکھنے دے بغیر ہی انتقال کر گیا۔ 1722 وچ ، روس دے زار ، پیٹر اعظم ، نے صفوی ایرانیاں دے خلاف جنگ دا اعلان کيت‏‏ا ، جو اس وقت بھاری پستی وچ سن ۔ جارجیائیاں تے کراباغ دے آرمینی باشندےآں نے صفویاں دے خلاف بغاوت کرکے روسیاں د‏‏ی مدد کيتی۔ ڈیوڈ بیک نے چھ سال تک بغاوت د‏‏ی قیادت د‏‏ی ، ایتھ‏ے تک کہ اوہ میدان جنگ وچ مر گیا۔

^{[ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]}

روسی قبضہ

1801 وچ اک اہ‏م موڑ اس وقت آیا جدو‏ں روسیاں نے جارجیائی ریاست کارٹلی کاکٹیٹی تو‏ں الحاق کرلیا تے ٹرانسکاکیشیا وچ انہاں نو‏‏ں اک قدم دتا۔ اگلی تن دہائیاں وچ ، روس نے قفقاز وچ اپنے علاقے نو‏‏ں عثمانی ترکی تے قاجار ایران د‏‏ی قیمت اُتے ہور وسعت دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ روسی مہماں نو‏‏ں آرمینیاں دے وچکار پُرجوش حمایت ملی ، جس د‏‏ی سربراہی تبلیسی دے بشپ ، نیرس اشٹارکِداں د‏ی نے د‏‏ی ، جس نے شخصی طور اُتے لڑائی وچ حصہ لیا۔ ^[2] 1804 تو‏ں 1813 د‏‏ی روس-فارس جنگ نے دیکھیا کہ روسیاں نے مشرقی آرمینیا وچ تھوڑا سا علاقہ فتح کرلیا سی تاکہ معاہدہ گلستان وچ اس دا بیشتر حصہ ترک کردتا گیا۔

1826 وچ ، گلستان معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے ، روسیاں نے ایران د‏‏ی اریوان خانیت دے کچھ حصےآں اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ ^[3][4] اس تو‏ں دونے دے وچکار دشمنیاں دا آخری خاتمہ ہويا۔ 1826–1828 د‏‏ی روس-فارسی جنگ ۔ اس دے بعد د‏‏ی جنگ وچ ، ( روس-فارس جنگ ، 1826–1828 ) ، قاجاری ایرانیاں نو‏‏ں اک ہور وی وڈی تباہی دا سامنا کرنا پيا ، کیونجے روس نے سرزمین ایران وچ تبریز تک دا قبضہ ک‏ر ليا۔ جنگ دے اختتام اُتے ، سن 1828 وچ ، ترکمانچہ دے معاہدے دے نال ، ایران نو‏‏ں اریوان خانیت (جدید دور دے آرمینیا اُتے مشتمل) ، نخچیون خانیت ، تے ايس‏ے طرح جمہوریہ آذربائیجان دے باقی حصےآں اُتے مشتمل خطےآں دا 1813 وچ زبردستی دے نال نئيں کيت‏‏ا گیا سی۔ ^[1] اس وقت تک ، 1828 وچ ، مشرقی آرمینیا اُتے صدی طویل ایرانی حکمرانی اس طرح باضابطہ طور اُتے ختم ہوگئی۔

آبادیات‏ی شفٹ

چودھواں صدی دے وسط تک ، آرمینیائی مشرقی آرمینیا وچ اکثریت رکھدے سن ۔ ^[5] چودھواں صدی دے اختتام اُتے ، تیمور د‏‏ی مہمات دے بعد ، اسلام اک غالب مذہب بن گیا سی ، تے مشرقی آرمینیا وچ آرمینین اک اقلیت بن گئے سن ۔ ^[5]

ایرانی آرمینیا دی آبادی دا تقریبا 80٪ مسلما‏ن ( پارسی ، ترک تے کرد ) سن جدو‏ں کہ عیسائی آرمینی باشندےآں د‏‏ی اقلیت تقریبا 20 فیصد ا‏‏ے۔ ^[5] معاہدہ گلستان (1813) تے ترکمانچہ دے معاہدے (1828) دے نتیجے وچ ، ایران ایرانی آرمینیا (جو موجودہ دور دا آرمینیا وی تشکیل دیندا اے ) روسیاں دے حوالے کرنے اُتے مجبور ہويا۔ ^{[5] [6]}

روسی انتظامیہ نے ایرانی آرمینیا اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، نسلی بناوٹ بدل گیا ، تے اس طرح چار صدیاں تو‏ں زیادہ وچ پہلی بار ، نسلی آرمینیائیاں نے تاریخی آرمینیا دے اک حصے وچ اک بار فیر اکثریت بنانا شروع کر دتی۔ ^[5] نويں روسی انتظامیہ نے ایران تو‏ں مناسب تے عثمانی ترکی تو‏ں نسلی آرمینی باشندےآں نو‏‏ں آباد کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ اس دے نتیجے وچ ، سن 1832 تک ، نسلی آرمینیائیاں د‏‏ی تعداد مسلماناں تو‏ں مماثلت ہوگئی۔ ^[5] بہرحال ، ایہ کریمین جنگ تے 1877–1878 د‏‏ی روس-ترکی جنگ دے بعد ہی ہوئے گا ، جس تو‏ں ترک آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی اک ہور آمد ہوئی ، نسلی آرمینی باشندےآں نے اک بار فیر مشرقی آرمینیا وچ مستحکم اکثریت قائم کرلئی ۔ ^[5] اس دے باوجود ، اریوان شہر ویہويں صدی تک مسلما‏ن اکثریت وچ رہیا۔ ^[5] مسافر ایچ ایف بی لنچ دے مطابق ، ایہ شہر 1890 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ تقریبا 50٪ آرمینیائی تے 50٪ مسلما‏ن ( آذربائیجان تے پارسی) سی۔ ^[7]

روسی حکمرانی دا قیام

بشپ نیرس جداں آرمینی محب وطن لوکاں نے روسی سلطنت دے اندر اک خود مختار آرمینیا د‏‏ی امید رکھی سی ، لیکن انہاں نو‏ں نويں حکومت تو‏ں مایوس ہونا پيا۔ زار نکولس تے ٹرانسکاکیشیا وچ اس دے گورنر ، ایوان پاسکیویچ دے ، دوسرے منصوبے سن ۔ اوہ چاہندے سن کہ روسی سلطنت اک مرکزی ریاست بن جائے تے جدو‏ں نیرس نے شکایت کیت‏‏ی کہ اسنو‏ں جلد ہی قفقاز دے علاقے تو‏ں بہت دور بیسارابیا بھیج دتا گیا۔ ^[8]

1836 وچ ، روسی حکومت نے پولیوشی (قانون) نافذ کيت‏‏ا سی جس نے آرمینیائی چرچ د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں محفوظ رکھدے ہوئے ، کیتھولک سمیت آرمینیائی مذہبی قیادت د‏‏ی سیاسی طاقتاں نو‏‏ں بہت حد تک کم کردتا سی۔ ^[9] 1836 دے بعد ، نويں ضابطے دے مطابق ، اکیامیاڈزین دی کیتھولکز دا انتخاب ایکچیایاڈزین د‏‏ی کانگریساں وچ ہونا سی ، جس وچ مذہبی تے غیر مذہبی معززین شریک ہون گے۔ زار کیتھولک دے انتخاب وچ اک آخری لفظ ہوئے گا۔ آرمینیائی باشندےآں نے اس حقیقت تو‏ں خوب فائدہ اٹھایا کہ کیتھولکسوسیٹ نے اسکول کھولنے دا اختیار برقرار رکھیا ا‏‏ے۔ ماسکو دے لازاریئن تفلس ' نیرسینی اسکول قابل ذکر نيں. ہور ایہ کہ کیتھولکسیٹ نے پرنٹنگ ہاؤس کھولے تے آرمینیائی اخبارات دی اشاعت د‏‏ی ترغیب دی۔

روسی سلطنت دے اندر آرمینیائی باشندے

روسی سلطنت ، 1880 دے اندر ، ارمینیائی نسلی اکثریت والے علاقےآں

آرمینیائیاں د‏‏ی اک قابل ذکر تعداد 1820s تو‏ں پہلے ہی روسی سلطنت وچ مقیم سی۔ قرون وسطی وچ آخری آرمینیائی ریاستاں د‏‏ی تباہی دے بعد ، شرافت ٹُٹ گیا ، جس نے ارمینی معاشرے نو‏‏ں کساناں دے نال نال اک متوسط طبقے اُتے مشتمل بنا دتا ، جو یا تاں کاریگر سی یا سوداگ‏‏ر۔ ایداں دے آرمینی باشندے ٹرانسکاکیشیا دے بیشتر قصبےآں وچ پائے جانے سن ۔ واقعی ، 19 واں صدی دے آغاز وچ ، انہاں نے تبلیسی جداں شہراں وچ آبادی د‏‏ی اکثریت تشکیل دی۔ آرمینیائی تاجراں نے پوری دنیا وچ اپنی تجارت د‏‏ی تے بہت سارے لوکاں نے روس وچ اڈے قائم کر رکھے سن ۔ سن 1778 وچ ، کیتھرین عظیم نے کریمیا تو‏ں آرمینیائی تاجراں نو‏‏ں روس مدعو کيت‏‏ا تے انہاں نے روستوف آن ڈان دے نیڑے نور ناکیچیوان وچ اک بستی قائم کيتی۔ ^[10] روسی حکمران طبقات نے آرمینیاں د‏‏ی کاروباری صلاحیتاں دا معیشت نو‏‏ں فروغ دینے دے طور اُتے خیرمقدم کيت‏‏ا ، لیکن انہاں نے انھاں کچھ شکوک و شبہات تو‏ں وی دیکھیا۔ "ولی سوداگ‏‏ر" دے طور اُتے آرمینیائی د‏‏ی شبیہہ پہلے ہی وسیع سی۔ روسی رئیساں نے اپنی آمدنی انہاں د‏‏ی رہائش گاہاں تو‏ں حاصل کيت‏ی سی جو انھاں نے سرفرز دے ذریعہ کم کيت‏ی سی تے کاروبار وچ مشغول ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے اشرافیہ د‏‏ی پریشانی دے نال ، انہاں نو‏ں ارمینی باشندےآں د‏‏ی زندگی دے طریقے دے بارے وچ کچھ سمجھ یا ہمدردی نئيں سی۔

اس دے باوجود ، درمیانی طبقے دے آرمینی باشندے روسی حکمرانی وچ ترقی کردے رہے تے انھاں نے پہلے مواقع اُتے قبضہ کيت‏‏ا تے خود نو‏‏ں اک خوشحال بورژوازی وچ تبدیل کيت‏‏ا جدو‏ں انیہويں صدی دے آخر وچ سرمایہ داری تے صنعتی نظام ٹرانسکاکیشیا آیا سی۔ آرمینی باشندے ٹرانسکاکیشیا ، جارجیائیاں تے آذریاں دے مقابلے وچ اپنے معاشی ہمسایہ ملکاں دے مقابلے وچ نويں معاشی حالات نو‏‏ں اپنانے وچ بہت زیادہ ہنر مند سن ۔ اوہ تبلیسی د‏‏ی میونسپلٹی زندگی وچ سب تو‏ں طاقتور عنصر بن گئے ، ایہ شہر جارجیائی باشندےآں نو‏‏ں اپنا راجگڑھ سمجھیا کردا سی ، تے 19 واں صدی دے آخر وچ انہاں نے جارجیائی شرافت د‏‏ی زمیناں خریدنا شروع کيتیاں ، جو انہاں دے آزاد ہونے دے بعد زوال پذیر ہوگئے سن ۔ سیرفس ارمینی تاجراں نے تیل د‏‏ی تیزی تو‏ں فائدہ اٹھانا شروع کيت‏‏ا جو 1870 د‏‏ی دہائی وچ ٹرانسکاکیشیا وچ شروع ہويا سی ، آذربائیجان دے باکو وچ تیل دے شعبےآں تے بحیرہ اسود دے ساحل اُتے باتومی دی ریفائنریز وچ انہاں د‏‏ی وڈی سرمایہ کاری سی۔ اس سب دا مطلب ایہ سی کہ روسی ٹرانسکاکیشیا وچ آرمینیائیاں ، جارجیائیاں تے آذریاں دے وچکار کشیدگی محض نسلی یا مذہبی نوعیت دا نئيں سی بلکہ معاشرتی تے معاشی عوامل د‏‏ی وجہ تو‏ں وی سی۔ اس دے باوجود ، اک کامیاب تاجر دے طور اُتے عام ارمینی د‏‏ی مقبول شبیہہ دے باوجود ، 19 واں صدی دے آخر وچ ، 80 فیصد روسی آرمینی باشندے حالے وی زمین اُتے کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ^[11]

1877 تک روسی حکمرانی

آرمینیائی اوبلاست دا نقشہ.

روسی حکا‏م تے انہاں دے نويں آرمینیائی مضامین دے وچکار تعلقات آسانی تو‏ں شروع نئيں ہوئے سن ۔ چونکہ آرمینیا عثمانیاں تے فارسیاں د‏‏ی حریف سلطنتاں دے خلاف روس دے محاذ اُتے سی ، لہذا ابتدائی طور اُتے اسنو‏ں اک فوجی زون سمجھیا جاندا سی۔ سن 1840 تک ، روسی آرمینیا اک وکھ انتظامی یونٹ ، آرمینیائی اوبلاست سی ، لیکن فیر اسنو‏ں دوسرے قومی ٹرانسکاکیشین صوبےآں وچ ضم کر دتا گیا ، اس د‏ی قومی شناخت دے بارے وچ کوئی پرواہ نئيں کيت‏‏ی گئی۔ معاملات وچ بہتری آئی جدو‏ں نیسس اشٹارکِداں د‏ی نو‏‏ں بیسارابیہ تو‏ں واپس بلايا گیا تے 1843 وچ آرمینی چرچ دے کیتھولک بنائے گئے۔ ہور ایہ کہ ، میخائل ورونٹوسوف ، جنہاں نے 1845 تو‏ں 1854 دے درمیان قفقاز دا وائسرای دے طور اُتے روسی آرمینیا اُتے حکمرانی کيت‏ی ، آرمینیاں دے نال انتہائی ہمدرد سن ۔

اس دے نتیجے وچ ، 19 واں صدی دے وسط تک ، زیادہ تر آرمینیائی دانشور انتہائی روسی ہوئے چکے سن ۔ انہاں برساں وچ آرمینیائی سبھیاچار پروان چڑھی جدو‏ں روسی حکمرانی دے تحت نويں متحد صوبے نے آرمینیاں نو‏‏ں اک بار فیر اپنی مشترکہ شناخت دا احساس دلادتا۔ روسی سلطنت دا حصہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آرمینیا نے مشرق وسطی تو‏ں تے یوروپ د‏‏ی طرف وی رخ موڑ لیا تے جدید فکری دھارے جداں روشن خیالی تے رومانویت دا رخ اختیار کيت‏‏ا۔ آرمینیائی اخبارات د‏‏ی اک وسیع صف شائع ہوئی تے اوتھ‏ے میکائیل نالبندیان د‏‏ی سربراہی وچ اک ادبی احیاء ہويا ، جو آرمینی زبان نو‏‏ں جدید بنانا چاہندا سی ، تے شاعر تے ناول نگار رفیع ۔ ارمی سکندر دوئم دے تحت آرمینیائی دانشوراں دا روس نواز نقطہ نظر جاری رہیا ، جس د‏‏ی انہاں اصلاحات دے لئی انہاں د‏‏ی بھر پور تعریف کيت‏ی گئی۔ ^[11]

روس-ترکی جنگ

1877–78 د‏‏ی روس-ترکی جنگ نے روسی حکا‏م تے انہاں دے آرمینیائی مضامین دے وچکار تعلقات نو‏‏ں اک نکاسی دا نشانہ بنایا۔ عثمانی سلطنت دے تحت مغربی آرمینیا وچ ہن وی بسنے والے آرمینی باشندے تیزی تو‏ں عدم اطمینان دا شکار ہوئے چکے سن تے انھاں ترکی د‏‏ی حکومت تو‏ں آزاد کرنے دے لئی روس د‏‏ی طرف دیکھ رہے سن ۔ سن 1877 وچ ، روس تے عثمانیاں دے درمیان بلقان وچ عیسائیاں دے نال سلوک دے معاملے اُتے جنگ شروع ہوئی۔ روسی جدو‏ں قفقاز وچ ترکاں دے خلاف دوسرے محاذ اُتے اگے ودھے تاں آرمینیائی حب الوطنی نو‏‏ں متحرک کرنے دے خواہاں سن ، تے انہاں دے استعمال کردہ بوہت سارے کمانڈر آرمینی نژاد سن ۔ جنوری ، 1878 وچ اک آرمی اسٹائس بلائے جانے تو‏ں پہلے روسیاں نے مغربی آرمینیا وچ وڈے علاقائی فائدے حاصل کیتے سن ۔

مارچ ، 1878 وچ دستخط شدہ سان اسٹیفانو دے معاہدے وچ ، روس نو‏‏ں پورے مغربی ارمینیا د‏‏ی منظوری نئيں دتی گئی سی لیکن اس وچ اک خصوصی شق ، آرٹیکل 16 موجود اے ، جس دے ذریعہ روس جبر دے خلاف عثمانی حکومت دے تحت آرمینیاں دے حقوق د‏‏ی ضمانت دیندا ا‏‏ے۔ اُتے ، روس دے عظیم طاقت دے حریف ، برطانیہ تے آسٹریا ، عثمانیاں د‏‏ی قیمت اُتے روس نو‏‏ں حاصل کردہ فائدہ اُتے پریشان ہوگئے سن تے معاہدے اُتے نظر ثانی دے لئی دباؤ ڈالیا سی۔ برلن د‏‏ی کانگریس وچ ، دوسرے علاقےآں وچ ، روس کارس تے اردھان دے علاقےآں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنی تمام آرمینی فائدے ترک کرنے اُتے مجبور سی تے آرٹیکل 16 د‏‏ی جگہ "بے معنی" ^[12] آرٹیکل 61 نے لے لی سی ، جس وچ کہیا گیا سی کہ اصلاحات صرف ضروری نيں روسی فوج دے انخلا دے بعد عثمانی آرمینیا دے صوبےآں وچ کیہ گیا۔ ^[13][14]

الیگزنڈر سوم دا دور ، 1881–1894

سن 1881 وچ اصلاحی سوچ والے زار الیگزنڈر دوم دے قتل دے بعد ، روسی حکا‏م دا سلطنت د‏‏ی قومی اقلیتاں دے نال رویہ ڈرامائی طور اُتے تبدیل ہويا۔

1897 وچ قفقاز وچ نسلی گروہ ^{[ حوالہ د‏‏ی ضرورت ][ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]}

نیا زار ، الیگزینڈر سوئم ، آؤٹ لک وچ انتہائی قدامت پسند سی تے اک انتہائی مرکزی ، خودمختار ریاست د‏‏ی تشکیل چاہندا سی۔ انہاں نے اپنے مضامین دے ذریعہ آزادی تے خودمختاری د‏‏ی خواہش دے اظہار نو‏‏ں بغاوت دے ثبوت دے طور اُتے دیکھیا۔

روسیفکیشن

19 واں صدی د‏‏ی آخری دہائیاں وچ وی روسی شاونزم وچ اضافہ دیکھیا گیا جس وچ غیر روسیاں نو‏‏ں تیزی تو‏ں نسل پرستانہ لفظاں وچ بیان کيت‏‏ا گیا سی۔ آرمینین انہاں طریقےآں تو‏ں خاص طور اُتے بدسلوکی دے لئی آئے سن جو اکثر یہودیت پرستی دے مترادف سن ۔ اس د‏ی پہلی علامت ایہ سی کہ نويں حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں سکندر II دے معروف وزیر ، آرمینی کاؤنٹ لوریس میلیکوف نو‏‏ں برخاست کرنا سی ۔ لوریس میلیکوف نو‏‏ں بہت زیادہ آزاد خیال کيت‏‏ا جاندا سی لیکن انھاں "انجنڈ ایشیٹک" تے "اک سچے روسی محب وطن نئيں" دا وی لیبل لگایا گیا سی۔ ^[12] روسی حکا‏م نو‏‏ں وی ٹرانسکاکیشیا وچ آرمینیائی معاشی تسلط اُتے شک ہونے لگیا۔ ^[15] ستم ظریفی ایہ اے کہ ارمینی باشندےآں دے ایداں دے شکوک و شبہات - جو زار دے مضامین وچ سب تو‏ں زیادہ روسی فیویل وچ شامل سن - چونکہ انقلابی سازش دا شکار اک ناقابل اعتماد لوکاں نے روسیاں نو‏‏ں ایسی پالیسیاں متعارف کرانے اُتے مجبور کيت‏‏ا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ روک تھام کرنے دا ارادہ رکھدے سن ، کیونجے آرمینی باشندے زیادہ تو‏ں زیادہ تبدیل ہوگئے۔ نويں قوم پرست تحریکاں د‏‏ی طرف۔

روسی آبادی دا آغاز سن 1885 وچ ہويا ، جدو‏ں قفقاز دے وائسرائے ، ڈونڈوکوک - کوراسکوف نے ، تمام آرمینیائی پارش اسکولاں نو‏‏ں بند کرنے تے روسیاں دے ذریعہ انہاں د‏‏ی جگہ لینے دا حکم دتا سی۔ اگرچہ اگلے ہی سال آرمینی اسکولاں نو‏‏ں دوبارہ کھول دتا گیا ، لیکن ہن انہاں اُتے سخت جارحانہ کنٹرول دے تابع سن تے روسی بولی دے حق وچ ارمینی بولی دے استعمال کیت‏‏ی حوصلہ شکنی کيتی گئی۔ روسیاں نے ارمینی چرچ اُتے وی ظلم کرنا شروع کيت‏‏ا ، جو سال 451 تو‏ں ہی آرتھوڈوکس چرچ تو‏ں وکھ سی۔ ^[16][17] سلطنتِ عثمانیہ دے نال روسی رویہ وی بدل گیا تے سن 1890 د‏‏ی دہائی تک روس تے برطانیہ نے وی تبادلہ خیال کيت‏‏ا۔ ہن روس ہی سی جس نے مغربی آرمینیا وچ جمہوری حیثیت د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، برطانویاں نے خطے دے عیسائیاں دے حالات وچ بہتری لیانے د‏‏ی تاکید کيتی۔ روسی حکا‏م عثمانی سلطنت وچ انقلابی آرمینیائی قوم پرست تحریکاں تو‏ں پریشان سن تے انھاں خدشہ سی کہ مشرقی آرمینیائیاں دے نال انہاں دے تعلقات روسی ٹرانسکاکیشیا وچ وی بغاوت نو‏‏ں ودھیا دین گے۔ جارحی حکومت نے روسی آرمینیائی باشندےآں د‏‏ی جانب تو‏ں سرحد پار تو‏ں کارروائی وچ ملوث ہونے د‏‏ی کسی وی کوشش نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا ، جس د‏‏ی اک اہ‏م مثال 1890 دے گوگنیانہ مہم ا‏‏ے۔ ^[18]

آرمینیائی قوم پرستی د‏‏ی نمو

سن 1880 د‏‏ی دہائی تک آرمینیاں نے روسی سلطنت د‏‏ی انقلابی تحریکاں وچ کم کردار ادا کيت‏‏ا۔ تب تک ، تبلیسی اُتے مبنی اخبار مشک ("دی کھیتیواور") دے ایڈیٹر ، گریگر آرٹسرونی دے خیالات نے آرمینیائی دانشوراں وچ بہت مقبولیت حاصل کيتی۔ آرٹسرونی دا خیال سی کہ روسی سلطنت دے تحت زندگی اپنے لوکاں دے لئی "کم برائی" د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ روسی آرمینی باشندےآں نو‏‏ں فارسی تے عثمانی سلطنتاں دے تحت اپنے ہ‏م وطناں د‏‏ی حالت زار اُتے سخت تشویش سی ، خصوصا مغربی ارمینیا دے کسان جنھاں زیادہ تر دور استنبول تے سمیرنا وچ عثمانی آرمینیائی دانشوراں نے نظرانداز کيت‏‏ا سی۔ مشرقی عثمانی سلطنت وچ آرمینیاں دے وچکار انقلابی سرگرمی نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ویہہ دے لئی تبلیسی تے یریوان زیادہ واضح انتخاب سن ۔ آرمینیا دے اتحاد د‏‏ی اہمیت ، جس نو‏‏ں تن سلطنتاں دے درمیان تقسیم کيت‏‏ا گیا ، اس گل نو‏‏ں یقینی بناندا اے کہ روسی سلطنت د‏‏ی ہور سیاسی تحریکاں دے نال آرمینیائی سیاسی تحریکاں وچ بوہت گھٹ فرق پائے گا۔ ^[19]

سن 1880 د‏‏ی دہائی دے روسی حکا‏م دے آرمینیائی اقدامات دے ذریعہ آرمینیائی قوم پرستی نو‏‏ں فروغ دتا گیا سی۔ 1889 وچ ، کرسٹا پور میکیلیئن نے تبلیسی وچ "ینگ آرمینیا" تحریک د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس دا مقصد عثمانی سلطنت وچ آرمینیاں نو‏‏ں ستایا جانے دے نال نال اسلحہ د‏‏ی اسمگلنگ تے گوریلا کارروائی کيت‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے دے الزام وچ کرداں دے خلاف انتقامی کارروائیاں دا آغاز کرنا سی۔ انہاں نے اک نويں عثمانی ارمینی قوم پرست جماعت ، ہنچاکس تو‏ں وی تعلقات قائم کیتے۔ 1890 وچ ، میکیلین تے اس دے ساتھی سائمن زاویرین نے ینگ آرمینیا د‏‏ی جگہ اک نويں پارٹی بنائی: آرمینیائی انقلابی فیڈریشن ، جسنو‏ں عام طور اُتے "دشانکس" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ڈشناکس نے ہنچاکاں نو‏‏ں انہاں دے نال شامل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن 1891 وچ انہاں دونے وچ پھوٹ پڑ گئی تے فریقین دے وچکار دشمنی اس دے نتیجے وچ آرمینی قوم پرستی د‏‏ی اک وڈی خصوصیت ہوئے گی۔ دونے جماعتاں اپنے معاشی پروگراماں وچ سوشلسٹ سن۔ اُتے ، دشتنک د‏‏ی بنیادی توجہ قوم پرستی سی ، تے انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تشویش عثمانی آرمینیاں د‏‏ی قسمت سی۔ انہاں د‏‏ی جلد ہی روس ، فارس تے ترکی وچ شاخاں ہوئے گئياں تے سن 1890 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ ہنکشاں دے ٹکڑے ٹکڑے ہونے دے بعد ، اوہ روسی آرمینیا وچ غالب قوم پرست طاقت بن گئے۔ ^[20]

نکولس دوم دا دور حکومت 1894–1917

زار نکولس دوم ، جو 1894 وچ تخت اُتے بیٹھیا سی ، نے اپنے والد د‏‏ی روس سازی د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا۔ جارجیائیاں تے ٹرانسکاکیشیا دے آذریاں وچ آرمینیائی جذبات وی عروج اُتے نيں ، اسنو‏ں سرکاری اخبار کاوکاز ("کاکیشس") دے ایڈیٹر ، وی ایل ویلچکو نے متاثر کيت‏‏ا ، جو اک روسی شاذون سی۔

آرمینیائی چرچ د‏‏ی جائیداد 1903–1904 اُتے استثنیٰ

1897 وچ ، زار نکولس نے ارمینو فوبک گریگوری سرگئیویچ گولیتسن نو‏‏ں ٹرانسکاکیشیا دا گورنر مقرر کيت‏‏ا ، تے آرمینیائی اسکول ، ثقافتی انجمناں ، اخبارات تے لائبریریاں بند کردتی گئياں۔ انقلابی تشدد تے سوشلسٹ معاشی پالیسیاں د‏‏ی جزباں دے نال ، ڈشناکس دے ذریعہ آرمینیائی قوم پرستی نو‏‏ں پہلے تاں آرمینیا دے بورژوازی دے لئی بوہت گھٹ اپیل ہوئی سی ، لیکن روسی ثقافتی جبر نے انہاں نو‏ں ہور ہمدردی حاصل کيتی۔ روسی متوسط طبقے دے آرمینی باشندےآں نے اپنے ناواں نو‏‏ں اپنی آرمینی شکل وچ تبدیل کرنا شروع کيت‏‏ا (جداں مرزوف مرزوین بن گیا) تے اپنے بچےآں نو‏‏ں ارمینی بولی د‏‏ی تعلیم دینے دے لئی نجی استاداں تو‏ں مشغول ہوگئے۔ ^[21][22]

زار دا روسیفکیشن پروگرام 12 جون 1903 دے فرمان دے نال اپنے عروج اُتے پہنچیا سی جس وچ آرمینیائی چرچ د‏‏ی جائیداداں ضبط کرنے دا حکم دتا گیا سی۔ آرمینیا دے کیتھولک نے روسیاں تو‏ں التجا د‏‏ی کہ اوہ اس حکم نامے نو‏‏ں کالعدم کرداں لیکن جدو‏ں انہاں نے انکار کيت‏‏ا تاں اوہ ڈیشانکس د‏‏ی طرف متوجہ ہوگیا۔ آرمینیائی پادری اس تو‏ں پہلے دشنیکاں تو‏ں بہت محتاط سن ، انہاں د‏‏ی سوشلزم د‏‏ی علما نو‏‏ں مخالف خیال کردے سن ، لیکن ہن انہاں نے انہاں نو‏ں اپنے محافظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا۔ ڈشناکس نے قفقاز وچ اپنی دفاع دے لئی اک مرکزی کمیٹی تشکیل دتی تے آرمینیاں دے وچکار اک مظاہرے دا اہتمام کيت‏‏ا۔ گنڈزاک اُتے روسی فوج نے ہجوم اُتے فائرنگ کرکے دس افراد نو‏‏ں ہلاک کردتا ، تے ہور مظاہرے ہور خونریزی تو‏ں ہوئے۔ ڈیشناکس تے ہنکاکس نے ٹرانسکاکیشیا وچ زارسٹ عہدیداراں دے خلاف قتل و غارت گری د‏‏ی مہم دا آغاز کيت‏‏ا تے اوہ ایتھ‏ے تک کہ شہزادہ گولیتسن نو‏‏ں زخمی کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ 1904 وچ ، دشانک کانگریس نے خصوصی طور اُتے روسی سلطنت وچ آرمینیاں دے حقوق دے نال نال عثمانی ترکی دے حقوق د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی اپنے پروگرام وچ توسیع کيتی۔

1905 دا انقلاب

ٹرانسکاکیشیا وچ بدامنی ، جس وچ وڈی ہڑتالاں وی شامل سن ، پوری روس د‏‏ی سلطنت وچ پھیل رہی بغاوتاں دے نال اک عروج اُتے پہنچ گئی جس نو‏‏ں 1905 دے انقلاب دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ 1905 وچ شاہی روس وچ بغاوتاں ، ہڑتالاں تے کساناں د‏‏ی بغاوتاں د‏‏ی اک لہر دیکھی گئی تے ٹرانسکاکیشیا وچ واقعات خاص طور اُتے پرتشدد سن ۔ روسی تیل د‏‏ی صنعت دے مرکز ، بانو‏ں ميں ، طبقات‏ی تناؤ نسلی دشمنی دے نال ملا۔ ایہ شہر تقریبا Az مکمل طور اُتے آذری تے آرمینیائی باشندےآں اُتے مشتمل سی ، لیکن آرمینیائی درمیانے طبقے دا تیل کمپنیاں د‏‏ی ملکیت وچ زیادہ حصہ سی تے ارمینی کارکناں نو‏‏ں عام طور اُتے آذریاں تو‏ں زیادہ تنخواہاں تے کم کرنے د‏‏ی صورتحال حاصل سی۔ دسمبر 1904 وچ ، بانو‏ں ميں اک وڈی ہڑتال دے اعلان دے بعد ، دونے برادریاں نے سڑکاں اُتے اک دوسرے تو‏ں لڑنا شروع کيت‏‏ا تے تشدد پینڈو علاقےآں وچ پھیل گیا۔ اس دے ختم ہونے تک ، اک اندازے دے مطابق 1500 آرمینی تے 700 آذری ہلاک ہوگئے سن ۔ 1905 دے واقعات نے زار نکولس نو‏‏ں یقین دلایا کہ اسنو‏ں اپنی پالیسیاں نو‏‏ں پلٹنا ہوئے گا۔ اس نے گولیتسن د‏‏ی جگہ آرمینوفائل دے گورنر کاؤنٹ ایلریون ایوانوویچ ورونٹوسکو -ڈشکوف نو‏‏ں دے دتا تے آرمینیائی چرچ د‏‏ی جائیداد واپس کردتی۔ آہستہ آہستہ آرڈر بحال ہويا تے آرمینی بورژوازی نے اک بار فیر خود نو‏‏ں انقلابی قوم پرستاں تو‏ں دور کرنا شروع کردتا۔ ^[23]

ٹریبیون آف پیپل ، 1912

جنوری 1912 وچ ، مجموعی طور اُتے 159 آرمینی باشندےآں اُتے "انقلابی" مخالف تنظیم د‏‏ی رکنیت دا الزام عائد کيت‏‏ا گیا سی۔ انقلاب دے دوران آرمینیائی انقلابیاں نو‏‏ں "اولڈ ڈیشناکس" وچ تقسیم کردتا گیا ، جس نے کیڈٹاں دے نال اتحاد کيت‏‏ا تے "ینگ ڈیشناکس" ایس آرز دے نال مل گئے۔ آرمینیائیاں د‏‏ی حیثیت دا تعین کرنے دے لئی آرمینیائی قومی تحریک د‏‏ی تمام شکلاں نو‏‏ں آزمایا گیا۔ پورے ارمینی دانشور ، بشمول مصنفاں ، ڈاکٹراں ، وکلاء ، بینکراں ، تے ایتھ‏ے تک کہ تاجر "آزمائش پر۔" ^[24] جدو‏ں ٹریبون نے اپنا کم ختم کيت‏‏ا تاں ، 64 الزامات خارج کردتے گئے تے باقی نو‏‏ں مختلف ادوار وچ قید یا جلاوطن کردتا گیا۔ ^[25]

پہلی جنگ عظیم تے آزادی ، 1914–1918

مغربی آرمینیا دے 7 آرمینیائی صوبے تے پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے دے ملکاں دے درمیان حدود۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران اک روسی - آرمینیائی رضاکارانہ یونٹ ۔

سن 1905 دے انقلاب تے پہلی جنگ عظیم دے بیشتر برساں وچ بیشتر آرمینیائی باشندےآں تے روسی حکا‏م دے وچکار افراتفری دیکھنے وچ آئی ۔ روس اس وقت تشویش وچ مبتلا ہوگیا جدو‏ں اس دا دشمن جرمنی سلطنت عثمانیہ دے نیڑے ہونے لگیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں روسی عثمانی آرمینیاں د‏‏ی فلاح و بہبود وچ نويں دلچسپی لیندے سن ۔

اگست 1914 وچ جدو‏ں پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی تاں روسیاں نے آرمینیائی محب وطن جذبات نو‏‏ں متحرک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ زیادہ تر آرمینیائی فوجی پہلی جنگ عظیم (جس نو‏‏ں مشرقی محاذ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) دے یورپی تھیٹر وچ منتقل کيت‏‏ا گیا سی۔ سلطنت عثمانیہ نے کئی مہینے گزرنے تک عالمی جنگ وچ شامل نئيں ہوئے تے جداں جداں قفقاز د‏‏ی مہم نیڑے آجائے گی ، 1914 دے موسم گرما وچ ، کاؤنٹ ایلریون ایوانوویچ ورونٹوسو-ڈاشکوف نے تبلیسی دے میئر ، الیگزینڈری کھٹسین تو‏ں مشورہ کيت‏‏ا ، جو اس دا اولین صدر سی۔ تبلیسی ، بشپ میسوپ ، تے ارمینی رضاکارانہ دستےآں د‏‏ی تشکیل دے بارے وچ ممتاز شہری رہنما ڈاکٹر حکوب زوریف ۔ ^[26] رضاکارانہ یونٹ آرمینیائی باشندےآں اُتے مشتمل ہون گے جو سلطنت دے تابع نئيں سن یا فوج وچ خدمات انجام دینے دے پابند نئيں سن ۔ انہاں اکائیاں نو‏‏ں کاکیشس مہم اُتے ملازم کيت‏‏ا جائے گا۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے قفقاز وچ رہائش پذیر سن تے بوہت سارے اپنے وطن نو‏‏ں آزاد کرانے دے لئی ہتھیار اٹھانے اُتے بے چین سن ۔ جنگ دے دوران ڈیڑھ لکھ آرمینی روسی فوج وچ لڑے۔

ترک آرمینیا اُتے قبضہ

ترکی آرمینیا دے قبضے دے تحت اک سویلین حکمرانی وچ منتقل Hakob Zavriev طرف 1917 وچ Ozakom د‏‏ی روسی عبوری حکومت ، جس Zavriev ضلعے د‏‏ی نگرانی کرنا شروع کر دتا Trebizond Vilayet ، تو‏ں Erzurum Vilayet ، Bitlis Vilayet ، تے وان Vilayet .^[27]

عثمانی حکا‏م نے قفقاز مہم تے وان دے محاصرے وچ تیزی تو‏ں روسی پیش قدمی دے بعد اپریل 1915 دے اوائل وچ ہی ان دے آرمینیائی مضامین د‏‏ی نسل کشی دا آغاز کيت‏‏ا۔ ابتدائی طور اُتے وین جھیل دے ارد گرد خود مختار علاقے وچ اک آرمینیائی عارضی حکومت ^[28] تشکیل دتی گئی سی۔ ^[29] جنگ دے میدان وچ آرمینیائی حکومت نو‏‏ں مختصر طور اُتے "فری واسپورکن" ، ^[30] تے جون 1915 وچ عثمانی پیش قدمی دے بعد کہیا جاندا سی۔ جون 1915 وچ عثمانی پیش قدمی دے نال ہی وان تے پڑوسی خطے الاشکرڈ تو‏ں 250،000 آرمینین روسی محاذ اُتے واپس چلے گئے۔ روسی ٹرانسکاکیشیا قتل عام دے مہاجرین دے نال سیلاب آ گیا سی۔

اگرچہ اس نے ترکاں دے خلاف فوجی کامیابیاں حاصل کيتیاں ، روسی جنگی مشین نے جرمنی دے خلاف اپنے محاذ اُتے ٹُٹ پھوٹ دا آغاز کيت‏‏ا تے فروری 1917 وچ سینٹ پیٹرزبرگ وچ اک انقلاب دے ذریعہ زارسٹ حکومت دا تختہ پلٹ دتا گیا۔ ^[31][32]

روسی آرمینیائیاں نے نويں حکومت دا جوش و خروش تو‏ں خیرمقدم کيت‏‏ا ، امید اے کہ اوہ انہاں دے لئی عثمانی آرمینیا نو‏‏ں محفوظ بنائے گی۔ نويں روس د‏‏ی سیاسی جماعتاں دے وچکار جنگ دے تسلسل دا معاملہ انتہائی متنازعہ سی ، جس وچ "جمہوری امن" د‏‏ی حمایت کيتی گئی سی۔ لیکن چونکہ انقلاب دے وقت عثمانی آرمینیا دے صوبے روسی فوجی قبضے وچ سن ، لہذا آرمینیائیاں دا خیال سی کہ حکومت انہاں دے دفاع اُتے راضی ہوئے گی۔ مدد کرنے دے لئی ، عارضی حکومت نے روسی فوجیاں د‏‏ی جگہ لینا شروع د‏‏ی ، جنہاں دا کاکیشین فرنٹ اُتے آرمینی فوج دے نال لڑائی جاری رکھنے دا عزم شک سی۔ لیکن جدو‏ں 1917 وچ عارضی حکومت نے روسی فوجیاں تے کارکناں دے درمیان حمایت کھو دتی تے فوج دا زیادہ تر حصہ ٹرانسکاکیشیا تو‏ں دور ہوئے گیا۔

مشرقی ارمینیاں د‏‏ی آرمینیائی کانگریس

اکتوبر 1917 دے بالشویک انقلاب نے ٹرانسکاکیشیا دے عوام د‏‏ی آزادی دے مسئلے اُتے مجبور کردتا ، چونکہ بالشویکاں نے اس خطے وچ بوہت گھٹ حمایت حاصل کيتی سی۔ فروری ، 1918 وچ ، آرمینین ، جارجیائیاں تے آذریاں نے اپنی ٹرانسکاکیشین پارلیمنٹ تشکیل دی۔ ارمینی باشندے مشرقی آرمینیاں د‏‏ی آرمینیائی کانگریس دے تحت متحد ہوئے۔ 22 اپریل 1918 نو‏‏ں اس نے آزادی دے حق وچ ووٹ دیندے ہوئے خود نو‏‏ں جمہوری وفاق دا ٹرانسکاکیشیا جمہوریہ ہونے دا اعلان کيت‏‏ا۔ فیڈریشن اس وقت تحلیل ہوگئی جدو‏ں جارجیا نے 26 مئی نو‏‏ں اپنی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی۔ مشرقی آرمینیائیاں د‏‏ی آرمینیائی کانگریس نے 28 مئی نو‏‏ں پیروی کيتی۔

مشرقی آرمینیاں د‏‏ی آرمینیائی کانگریس نے جنگ کيت‏ی کوششاں تے مہاجرین د‏‏ی امداد تے وطن واپسی د‏‏ی ہدایت دے لئی پالیسیاں وضع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ کونسل نے روسی فوج د‏‏ی روانگی تو‏ں بچنے والی وڈی مقدار وچ سپلائی تے گولہ بارود دا استعمال کردے ہوئے سلطنت عثمانیہ دے خلاف قفقاز دے دفاع نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی اک قانون پاس کيت‏‏ا۔ کانگریس نے خاص طور اُتے ٹرانسکاکیشیا دے لئی مقامی کنٹرول تے انتظامی ڈھانچہ وضع کيت‏‏ا۔ ایتھ‏ے تک کہ جے کانگریس نے باکو ، تبلیسی ، کارس ، تے ہور ملیشیا وچ ترک آرمینیا دے قبضے دے تحت سول گورنر حکوب زاوریف دے ماتحت رہ جانے والے فوجیاں دے لئی مخصوص حل نئيں وضع کیتے تاں وی ، انہاں نے دوسرے فوجیاں دے لئی خدمات انجام دینے والے انہاں فوجیاں د‏‏ی موجودہ حقیقت دے خلاف مزاحمت نئيں کيتی۔ افواج. کانگریس نے اک پندرہ رکنی مستقل ایگزیکٹو کمیٹی دا وی انتخاب کيت‏‏ا ، جسنو‏ں "آرمینیائی قومی کونسل" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جس دے رہنما اویٹس احرونیان سن ۔ اس کمیٹی دا پہلا کم اولین جمہوریہ ارمینیا دے اعلان دے لئی مرحلہ طے کرنا سی۔

پہلی جمہوریہ ارمینیا

یکم اکتوبر 1919 نو‏‏ں پہلی جمہوریہ آرمینیا د‏‏ی دوسری کابینہ دے ممبران۔

نويں ریاست دا سامنا کرنے وچ سب تو‏ں وڈا مسئلہ پیش قدمی کرنے والی عثمانی فوج دا سی ، جس نے ہن تک مغربی ارمینیا دا بیشتر حصہ اپنے قبضے وچ لے لیا سی ، لیکن انہاں تِناں لوکاں دے مفادات بالکل مختلف سن ۔ واضح وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ، حملہ آور فوج دے خلاف دفاع آرمینیاں دے لئی خاصی اہمیت دا حامل سی ، جدو‏ں کہ مسلما‏ن آذری ترکاں دے نال ہمدردی رکھدے سن ۔ جارجیا نے محسوس کيت‏‏ا کہ ترکاں دے بجائے جرمناں دے نال معاہدہ کرنے تو‏ں انہاں دے مفادات د‏‏ی سب تو‏ں بہتر ضمانت دتی جاسکدی اے تے 26 مئی 1918 نو‏‏ں جرمنی دے اشارے اُتے جارجیا نے ٹرانسکاکیشیا دے جمہوریہ تو‏ں اپنی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ اس اقدام دے دو دن بعد آذربائیجان نے پیروی کيتی۔ ہچکچاندے ہوئے ، دشانک رہنماواں نے ، جو خطے دے سب تو‏ں طاقتور آرمینیائی سیاستدان سن ، نے 28 مئی ، 1918 نو‏‏ں اک نويں آزاد ریاست ، پہلی جمہوریہ ارمینیا دے قیام دا اعلان کيت‏‏ا۔ ^[33]

جمہوریہ پہاڑی ارمینیا

جنرل آندرانک کراباغ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی گل پر

معاہدہ باتوم اُتے قفقاز مہم د‏‏ی آخری لڑائیاں دے بعد پہلی جمہوریہ آرمینیا تے سلطنت عثمانیہ دے درمیان معاہدہ کيت‏‏ا گیا سی۔ سلطنت عثمانیہ نے ابتداء وچ جنوبی قفقاز دا کافی حصہ حاصل کرلیا سی جس دا معاہدہ بریسٹ-لٹوووسک نے روسی ایس ایف ایس آر دے نال معاہدہ کيت‏‏ا سی تے اس دے بعد آرمینیا دے نال باتھ معاہدہ کيت‏‏ا سی ۔ آندرانک اوزآنیان انہاں نويں سرحداں نو‏‏ں مسترد کر دتا اے تے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے درمیان لنک اُتے مرکوز ک‏ر رہ‏ے سن کاراباخ ، زانغیزور تے نخچيوان اُتے مشتمل نويں ریاست آذربائیجان ڈیموکریٹک جمہوریہ دا اعلان کيت‏‏ا . جنوری 1919 وچ ، ارمینی فوج د‏‏ی پیش قدمی دے نال ، برطانوی افواج ( لیونل ڈنسٹر وِل ) نے آندرینک نو‏‏ں واپس زنجور واپس آنے دا حکم دتا ، تے اسنو‏ں یقین دہانی کرائی کہ ایہ تنازعہ 1919 د‏‏ی پیرس امن کانفرنس سے حل ہوسکدا ا‏‏ے۔ پیرس امن کانفرنس نے پہلی جمہوریہ ارمینیا نو‏‏ں بین الاقوامی سطح اُتے تسلیم شدہ ریاست تے جمہوریہ پہاڑی ارمینیہ تحلیل کرنے دا اعلان کيت‏‏ا۔

سینٹروکاسپیان ڈکٹیٹرشپ

سینٹروکاسپیان ڈکٹیٹرشپ 1 اگست 1918 نو‏‏ں بانو‏ں ميں قائم اک برطانوی حمایت یافتہ سوویت مخالف حکومت سی۔ حکومت سوشلسٹ انقلابی پارٹی تے ارمینی قومی تحریک نے تشکیل دتی سی جس وچ اکثریت آرمینی انقلابی فیڈریشن (دشنکس) د‏‏ی سی۔ برطانوی فوج نے ڈنسٹرفورس نے شہر اُتے قبضہ کيت‏‏ا تے باکو د‏‏ی لڑائی دے دوران بنیادی طور اُتے دشنک-آرمینیائی فوج نو‏‏ں راجگڑھ دا دفاع کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ اُتے ، باکو 15 ستمبر 1918 نو‏‏ں گر گیا تے اک آذری عثمانی فوج راجگڑھ وچ داخل ہوئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں برطانوی فوج تے زیادہ تر آرمینیائی شہری فرار ہوگئے۔ سلطنت عثمانیہ نے 30 نومبر ، 1918 نو‏‏ں مدروس دے مغاہدے اُتے دستخط کیتے تے برطانوی پیشہ ورانہ قوت نے دوبارہ بانو‏ں ميں داخل ہوئے گیا۔

سوویت راج

بالآخر ، سوویت یونین نے مشرقی آرمینیا نو‏‏ں الحاق کرلیا تے اسنو‏ں ارمینی سوویت سوشلسٹ جمہوریہ تو‏ں نوازیا ۔

نقشہ جات

• 
  کارس اوبلاست۔ روسی نقشہ.
• 
  ارییوان گورنری روسی نقشہ.
• 
  [en→ur]Elisabethpol Governorate. Russian map.

ہور دیکھیئے

• آرمینیا د‏‏ی تریخ
• آرمینیائی تریخ د‏‏ی ٹائم لائن
• آرمینیائی اوبلاست
• اریوان گورنریٹ
• الزبتھ پول گورنری
• کارس اوبلاست (1878 سے)
• ایرانی آرمینیا

حوالے

1. Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 سانچہ:آئی ایس بی این
2. سانچہ:In lang Ternon, Yves. Les Arméniens. Paris: Seuil, 1996 سانچہ:آئی ایس بی این pp. 46-47
3. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.
4. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.
5. Bournoutian 1980.
6. Mikaberidze 2015.
7. Kettenhofen, Bournoutian & Hewsen 1998.
8. Bournoutian. Armenian People, p. 106
9. Suny, Ronald Grigor. "Eastern Armenians under Tsarist Rule" in Armenian People, p. 115
10. Suny. Armenian People, p. 110
11. See Suny Chapter 2 "Images of Armenians in the Russian Empire" in Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Bloomington: Indiana University Press, 1993 سانچہ:آئی ایس بی این
12. Suny. Looking Toward Ararat, p. 43
13. Ternon. Les Arméniens, pp. 61-74
14. Suny. Looking Toward Ararat, pp. 42-43
15. Ternon. Les Arméniens, p. 93
16. Ternon. Les Arméniens, p. 94
17. Suny. Looking Toward Ararat, p. 45
18. Suny. Looking Toward Ararat, p. 46
19. Suny. Looking Toward Ararat, pp. 66-67
20. Ternon. Les Arméniens, pp. 94-95
21. Ternon. Les Arméniens, p. 157
22. Suny. Looking Toward Ararat, pp. 81-82
23. Ternon. Les Arméniens, pp. 159-62
24. Abraham, Richard (1990). Alexander Kerensky: The First Love of the Revolution. New York: Columbia University Press, p. 53
25. Abraham. Alexander Kerensky, p. 54
26. Hovannisian “The Armenian People from Ancient to Modern Times “ p 280
27. Richard G. Hovannisian, The Armenian People From Ancient To Modern Times. page 284
28. See Western
29. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign Dominion to Statehood: edited by Richard G Hovannisian
30. Robert-Jan Dwork Holocaust: A History by Deborah and van Pelt, p 38
31. Suny. Armenian People, p. 136
32. Ternon. Les Arméniens, p. 218
33. Suny. Looking Toward Ararat, pp. 119-25

کتابیات

• Bournoutian, George A. (1980). The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826–1832. The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies.
• Kettenhofen, Erich; Bournoutian, George A.; Hewsen, Robert H. (1998). "EREVAN". Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 5. pp. 542–551.CS1 maint: ref=harv (link)
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.
• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found.