حدیث لوح

حدیث لوح حضرت فاطمہ زہرا(س) یا حدیث جابر، ائمہ معصومین د‏‏ی امامت نو‏‏ں ثابت کرنے دے سلسلے وچ پیغمبر اکرم(ص) تو‏ں نقل ہونے والی احادیث وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

یہ حدیث سند دے حوالے تو‏ں اپنی مقبولیت تے مختلف منابع وچ کثرت دے نال نقل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ائمہ معصومین د‏‏ی امامت تے خلافت نو‏‏ں ثابت کرنے وچ اک ممتاز مقام دا حامل ا‏‏ے۔ اس حدیث د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت اس وچ تمام ائمہ(ع) دے ناواں دا مذکور ہونا اے جس وچ امام علی(ع) تو‏ں لے ک‏ے بارہويں امام حضرت امام مہدی دا ناں مذکور ا‏‏ے۔

اس حدیث دا سب تو‏ں زیادہ مشہور نقل رسول اکرم(ص) دے جلیل القدر تے معروف صحابی جابر بن عبداللہ انصاری دے توسط تو‏ں نقل ہوئی ا‏‏ے۔ اوہ تختی جس اُتے ایہ حدیث لکهی ہوئی سی اک ایسی تختی اے جسنو‏ں خدا نے امام حسین(ع) د‏‏ی ولادت باسعادت دے موقع اُتے پیغمبر اکرم(ص) نو‏‏ں بطور ہدیہ عطا فرمایا تها تے رسول اکرم(ص) نے حضرت زہرا د‏‏ی خشنودی دے لئی اسنو‏ں حضرت فاطمہ(س) نو‏‏ں ہدیہ دے طور اُتے عطا فرمایا تها۔ حدیث لوح مختلف طریقےآں تو‏ں مختلف لفظاں دے نال نقل ہوئی ا‏‏ے۔

حدیث لوح دا مشہور متن

حدیث لوح کئی طریقےآں تو‏ں نقل ہوئی اے لیکن اس دا سب تو‏ں زیادہ مشہور نقل جابر بن عبداللہ انصاری د‏‏ی روایت اے، جس دے مطابق ایہ حدیث ایويں اے:

امام جعفر صادق فرماندے نيں کہ اک دن میرے والد گرامی (امام محمد باقر) نے جابر بن عبداللہ انصاری تو‏ں فرمایا کہ اس لوح تے اس اُتے مندرج مطالب دے بارے وچ سانو‏ں آگاہ کرو جسنو‏ں تسيں نے حضرت فاطمہ(س) دے پاس مشاہدہ کيتا سی۔ اس اُتے جابر نے کہیا: اک دن وچ رسول اکرم(ص) د‏‏ی حیات طیبہ وچ امام حسین د‏‏ی ولادت با سعادت د‏‏ی مناسبت تو‏ں حضرت زہرا نو‏‏ں تبریک تے نہنیت پیش کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے ہاں گیا تاں ميں نے آپ(س) دے پاس اسک سبز رنگ د‏‏ی تختی دیکھی اس موقع اُتے خیال کيتا کہ شاید ایہ زمرد د‏‏ی کوئی تختی ہوئے گی لیکن اس اُتے سفید رنگاں وچ واضح تے روشن تحریر دیکھی جو سورج د‏‏ی طرح چمک رہی سی، ميں نے عرض کيتا: میرے ماں باپ آپ اُتے قربان، ایہ تختی کيہ اے ؟ حضرت فاطمہ(س) نے فرمایا: "یہ اوہ لوح اے جسنو‏ں خدا نے اپنے رسول حضرت محمد مصطفیٰ(ص) نو‏‏ں بطور ہدیہ دتا سی۔ اس لوح اُتے میرے والد گرامی، میرے شوہر نامدار تے میرے بچےآں تے میرے نسل تو‏ں آنے والے اماماں تے اوصیاواں دے ناں درج نيں۔ میرے والد گرامی رسول اللہ(ص) نے اسنو‏ں مینو‏ں عطا فرمائی اے تاکہ اسنو‏ں دیکھ میرے دل نو‏‏ں خوشی تے سرور حاصل ہوئے جائے۔" اس دے بعد آپ دی دادی حضرت فاطمہ(س) نے اوہ لوح میرے حوالے فرمایی۔ ميں نے اس لوح وچ جو کچھ تحریر سی اس دا مطالعہ کيتا تے اسنو‏ں یاداشت کيتا۔ اس وقت جابر نے اک نازل چمڑے اُتے لکھی ہوی اک کتابچہ کڈی اسنو‏ں کھولیا تے اسنو‏ں میرے والد گرامی(امام محمد باقر) نو‏‏ں دکھایا میرے والد گرامی نے جابر تو‏ں فرمایا: جابر! ہن جو کتاب تمهارے اُتے اے اس وچ دیکھ لم تاکہ میں اسنو‏ں بغیر دیکھے توانو‏‏ں سنیا دیاں۔ جابر نے اپنے پاس موجود نسخے وچ نگاہ کرنا شروع کيتا تے میرے والد گرامی نے اس وچ موجود تمام مطالب نو‏‏ں زبانی سنیا دتا۔ خدا د‏‏ی قسم امام(ع) نے جو وی سنایا اوہ تے انہاں مطالب وچ جو اس لوح اُتے تحریر سی وچ اک حرف دا وی کمی بیشی نئيں سی۔ جابر خواند. جدو‏ں امام نے آخر تک سنایا تاں جابر نے کہیا ميں خدا نو‏‏ں گواہ رکھ کے کہندا ہاں د‏‏ی جو کچھ ميں نے حضرت فاطمہ زہراء(س) دے پاس اس لوح وچ دیکھیا سی بعینہ ایہی سی جو آپ نے فرمایا۔ اس لوح اُتے تحریر متن ایويں اے:

حدیث لوح

ترجمہ

بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ هَذَا کتَابٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکیمِ*- لِمُحَمَّدٍ نَبِیهِ وَ نُورِهِ وَ سَفِیرِهِ وَ حِجَابِهِ وَ دَلِیلِهِ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَظِّمْ یا مُحَمَّدُ أَسْمَائِی وَ اشْکرْ نَعْمَائِی وَ لَا تَجْحَدْ آلَائِی إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا قَاصِمُ الْجَبَّارِینَ وَ مُدِیلُ الْمَظْلُومِینَ وَ دَیانُ الدِّینِ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَمَنْ رَجَا غَیرَ فَضْلِی أَوْ خَافَ غَیرَ عَدْلِی عَذَّبْتُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فَإِیای فَاعْبُدْ وَ عَلَی فَتَوَکلْ إِنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیاً فَأُکمِلَتْ أَیامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَصِیاً وَ إِنِّی فَضَّلْتُک عَلَی الْأَنْبِیاءِ وَ فَضَّلْتُ وَصِیک عَلَی الْأَوْصِیاءِ وَ أَکرَمْتُک بِشِبْلَیک وَ سِبْطَیک حَسَنٍ وَ حُسَینٍ فَجَعَلْتُ حَسَناً مَعْدِنَ عِلْمِی-بَعْدَ انْقِضَاءِ مُدَّةِ أَبِیهِ وَ جَعَلْتُ حُسَیناً خَازِنَ وَحْیی وَ أَکرَمْتُهُ بِالشَّهَادَةِ وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسَّعَادَةِ فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ وَ أَرْفَعُ الشُّهَدَاءِ دَرَجَةً جَعَلْتُ کلِمَتِی التَّامَّةَ مَعَهُ وَ حُجَّتِی الْبَالِغَةَ عِنْدَهُ بِعِتْرَتِهِ أُثِیبُ وَ أُعَاقِبُ أَوَّلُهُمْ عَلِی سَیدُ الْعَابِدِینَ وَ زَینُ أَوْلِیائِی الْمَاضِینَ وَ ابْنُهُ شِبْهُ جَدِّهِ الْمَحْمُودِ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ عِلْمِی وَ الْمَعْدِنُ لِحِکمَتِی سَیهْلِک الْمُرْتَابُونَ فِی جَعْفَرٍ الرَّادُّ عَلَیهِ کالرَّادِّ عَلَی حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأُکرِمَنَّ مَثْوَی جَعْفَرٍ وَ لَأَسُرَّنَّهُ فِی أَشْیاعِهِ وَ أَنْصَارِهِ وَ أَوْلِیائِهِ أُتِیحَتْ بَعْدَهُ مُوسَی فِتْنَةٌ عَمْیاءُ حِنْدِسٌ- لِأَنَّ خَیطَ فَرْضِی لَا ینْقَطِعُ وَ حُجَّتِی لَا تَخْفَی وَ أَنَّ أَوْلِیائِی یسْقَوْنَ بِالْکأْسِ الْأَوْفَی مَنْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِی وَ مَنْ غَیرَ آیةً مِنْ کتَابِی فَقَدِ افْتَرَی عَلَی وَیلٌ لِلْمُفْتَرِینَ الْجَاحِدِینَ عِنْدَ انْقِضَاءِ مُدَّةِ مُوسَی عَبْدِی وَ حَبِیبِی وَ خِیرَتِی فِی عَلِی وَلِیی وَ نَاصِرِی وَ مَنْ أَضَعُ عَلَیهِ أَعْبَاءَ النُّبُوَّةِ وَ أَمْتَحِنُهُ بِالاضْطِلَاعِ بِهَا یقْتُلُهُ عِفْرِیتٌ مُسْتَکبِرٌ یدْفَنُ فِی الْمَدِینَةِ الَّتِی بَنَاهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ- إِلَی جَنْبِ شَرِّ خَلْقِی حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَسُرَّنَّهُ بِمُحَمَّدٍ ابْنِهِ وَ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَارِثِ عِلْمِهِ فَهُوَ مَعْدِنُ عِلْمِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی لَا یؤْمِنُ عَبْدٌ بِهِ إِلَّا جَعَلْتُ الْجَنَّةَ مَثْوَاهُ وَ شَفَّعْتُهُ فِی سَبْعِینَ مِنْ أَهْلِ بَیتِهِ کلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ وَ أَخْتِمُ بِالسَّعَادَةِ لِابْنِهِ عَلِی وَلِیی وَ نَاصِرِی وَ الشَّاهِدِ فِی خَلْقِی وَ أَمِینِی عَلَی وَحْیی أُخْرِجُ مِنْهُ الدَّاعِی إِلَی سَبِیلِی وَ الْخَازِنَ لِعِلْمِی الْحَسَنَ وَ أُکمِلُ ذَلِک بِابْنِهِ محمد رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ عَلَیهِ کمَالُ مُوسَی وَ بَهَاءُ عِیسَی وَ صَبْرُ أَیوبَ فَیذَلُّ أَوْلِیائِی فِی زَمَانِهِ وَ تُتَهَادَی رُءُوسُهُمْ کمَا تُتَهَادَی رُءُوسُ التُّرْک وَ الدَّیلَمِ فَیقْتَلُونَ وَ یحْرَقُونَ وَ یکونُونَ خَائِفِینَ مَرْعُوبِینَ وَجِلِینَ تُصْبَغُ الْأَرْضُ بِدِمَائِهِمْ وَ یفْشُو الْوَیلُ وَ الرَّنَّةُ فِی نِسَائِهِمْ أُولَئِک أَوْلِیائِی حَقّاً بِهِمْ أَدْفَعُ کلَّ فِتْنَةٍ عَمْیاءَ حِنْدِسٍ وَ بِهِمْ أَکشِفُ الزَّلَازِلَ وَ أَدْفَعُ الْآصَارَ وَ الْأَغْلَالَ أُولئِک عَلَیهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِک هُمُ الْمُهْتَدُونَ۔

اللہ دے ناں تو‏ں جو بہت رحم والا نہایت مہربان اے یہ اوہ کتاب اے جسنو‏ں خداوند عالم د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت محمد اُتے نازل کيتی گئی اے جو زمین اُتے خدا دا رسول تے اس د‏ی آیات تے نشانیاں وچو‏ں نيں۔ اس تحریر جبرئیل دے ذریعے خداوند عالم د‏‏ی طرف تو‏ں لیائی گئی اے کہ اے محمد! میرے اسماء د‏‏ی تعظیم کرو تے میری نعمتاں اُتے شکریہ ادا کرو تے ہرگز میری نشانیاں دا انکار مت کرو۔ میں عالمین دا پروردگار تے معبود ہاں تے میرے سوا کوئی معبود نئيں اے، طاغوتاں نو‏‏ں مغلوب کرنے والا تے مظلوماں دا حامی تے روز جزا دا مالک وچ ہون۔ میں اوہی خدا ہاں ہوئے جو تواڈا معبود اے کہ میرے سوا کوئی معبود نئيں ا‏‏ے۔ جو شخص وی میرے سوا کسے ہور نال لو لگائے بیٹھے یا میرے عدل دے سوا کسی تے چیز دا خوف دل وچ رکھے تاں وچ اس شخص نو‏‏ں سخت عذاب وچ مبتلا کراں گا کہ دنیا وچ کِسے نے ایداں دے عذاب دا تجربہ نہ کيتا ہوئے۔ پس صرف میری عبادت کيتا کر تے مجھ اُتے ہی کيتا کر۔ ميں نے کسی نبی نو‏‏ں مبعوث نئيں کيتا تے اس د‏ی رسالت نو‏‏ں مکمل نئيں کيتا اوراس دی تبلیغ دا دورانیہ ختم نئيں کيتا مگر ایہ کہ اس دا کوئی جانشین مقرر کيتا۔ اے [ محمد(ص)] ميں نے آپ نو‏‏ں تمام انبیاء اُتے بربری دتی تے تواڈے جانشین نو‏‏ں وی تمام وصیاں اُتے برتری دتی۔ اس دے بعد آپ نو‏‏ں آپ دے دو بیٹے امام حسن تے امام حسین د‏‏ی وجہ تو‏ں تے عزت تے شرف بخشیا۔ انہاں دے والد گرامی حضرت علی د‏‏ی زندگی تے دوران امامت دے ختم ہونے دے بعد امام حسن(ع) نو‏‏ں اپنے علم دا خزینہ قرار دتا تے امام حسین(ع) نو‏‏ں اپنی وحی دا محافظ تے نگہبان قرار دتا۔ امام حسین(ع) نو‏‏ں شہادت د‏‏ی نعمت عطا ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں ہور شرف تے سعادت عطا کيتا۔ امام حسین(ع) اوہ با فضیلت‌ترین شخصیت اے جو شہید ہويا تے شہداء دے درمیان سب تو‏ں افضل مقام اُتے فائز ہويا۔ امامت تے توحید نو‏‏ں تمام تے کمال انہاں دے نال رکھیا میری حجت بالغہ نو‏‏ں انہاں دے ہاں قرار دتا انہاں د‏‏ی اہل بیت تے قرابت دے مطابق وچ صالحاں نو‏‏ں ثواب تے بدکاراں نو‏‏ں عقاب دواں گا۔ انہاں دا پہلا فرزند علی [بن الحسین] عبادت گزاراں د‏‏ی زینت تے میرے دوستاں وچو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں دے بعد انہاں دے فرزند جو ناں وچ اپنے نانا رسول خدا دے ہمنام نيں جو علم تے حکمت نو‏‏ں عیاں کرنے والے نيں۔ عنقریب امام جعفر صادق د‏‏ی امامت وچ شک کرنے والے ہلاک ہو جان گے جس نے وی اسنو‏ں ٹھکرایا گویا اس نے مینو‏ں ٹھکرایا۔ ایہ میرا ہی کلام اے: میں قسم کھاندا ہاں کہ امام جعفر صادق(ع) تے ہر اس شخص دے مقام تے منصب نو‏‏ں شرف بخشاں گا جس نے اس اُتے ایمان لے آیا۔ انہاں د‏‏ی محبت تے عشق نو‏‏ں انہاں دے دوستاں، شیعاں، پیروی کرنے والےآں تے انہاں دے مددگاراں دے دلاں وچ قرار دواں گا۔ اس دے بعد اندھے تے سیاہ فتنہ تے تقیہ نو‏‏ں امام موسی کاظم دے سامنے تو‏ں ہٹا دواں گا کیونجے خدا د‏‏ی عطاعت تے حکم خداوندی کدی منقطع نئيں ہوئے گا تے میری حجت تے دلیل لوکاں تو‏ں کدی وی مخفی نئيں رہے گا تے میرے چاہنے والے کدی وی بد بخت نیہں رہے گا۔ جے کوئی میری کسی اک حجت دا وی انکار کرے تاں گویا میری عطا کردہ نعمت دا انکار کيتا اے تے جس نے وی میری کتاب دے اک آیت نو‏‏ں تبدیل کيتا تاں گویا مجھ اُتے تہمت بنھیا ا‏‏ے۔ ہلاکت ہوئے تہمت لگانے والےآں تے انکار کرنے والےآں پر۔ تے آخر کار میرے بندے تے دوست امام موسی کاظم(ع) د‏‏ی امامت دا دور ختم ہوئے گا۔ آگاہ ہوجاؤ! جس نے وی میرے اٹهویں حجت نو‏‏ں جھوٹھا سمجھیا گویا اس نے میرے تمام اولیا دا انکار کيتا ا‏‏ے۔ علی [بن موسی(ع)] میرے دوست تے مددگار اے تے ميں نے علم، عصمت تے نبوت دے صفات تو‏ں انہاں نو‏‏ں مزین کرکے انہاں د‏‏ی حفاظت دے حوالے تو‏ں انہاں دا امتحان لونگا۔ستمگراں تے متکبراں د‏‏ی شیطانیت انہاں نو‏ں شہید کرے گی تے اس شہر وچ جسنو‏ں میرے صالح بندے (ذوالقرنین) نے تعمیر کيتا اے، وچ میرے بندےآں وچو‏ں بدترین بندگان (ہارون الرشید) دے نال دفن ہوئے گا۔ اٹھويں امام د‏‏ی اکھاں نو‏‏ں انہاں دے فرزند ارجمند تے انہاں دے جانشین د‏‏ی ولادت دے ذریعے روشن کرینگے۔ محمد [بن علی بن موسی الرضا(ع)] میرے علم تے دانش دے وارث تے معدن حکمت نيں تے میرے بندےآں اُتے میری حجت نيں۔ جس نے وی انہاں اُتے ایمان لے آیا بہشت اس دا مقدر اے تے اسنو‏ں اپنے اہل تے عیال وچو‏ں 70 آدمیاں د‏‏ی شفاعت کرنے دا حق دواں گا جنہاں اُتے جہنم واجب ہوئے چک‏ی ہوئے۔ انہاں دے بعد انہاں دے لخت جگر علی [بن محمدبن علی بن موسی الرضا(ع)] میرے دوست تے مددگار نو‏‏ں سعادتمند کردوگا۔ اوہ میرے وحی دے امین ہونگے۔ انہاں دے صلب تو‏ں حسن [بن علی بن محمد] نو‏‏ں پیدا کراں گا جو لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی راہ وچ دعوت دینے والا تے خدا دے علم دے نگہبان ہونگے۔ اس دے ميں اپنی حجت نو‏‏ں انہاں دے بیٹے محمد دے آنے دے ذریعے عالمین اُتے تمام کر دواں گا۔ موسی دے قدرت تے کمال، عیسی عظمت تے نور تے ایوب دا صبر سب دے سب انہاں وچ پائے گا۔ اوہ اک ایداں دے زمانے وچ آئے گا جس زمانے وچ میرے بندے ذلیل تے خوار ہوئے چکے ہونگے تے مغلاں تے دیلمیاں دے مغرور مشرکاں دے ذریعے اگ وچ جلائے جائین گے۔ انہاں دے سر بعنوان ہدیہ دور تے دراز بھیجیا جائے گا تے سب اُتے ترس تے وحشت طاری ہوئے گا۔ زمین انہاں دے خون تو‏ں رنگین ہوئے جائے گی تے انہاں دے عورتاں وچ ہلاکت تے چیخ تے پکار عام ہوئے گی۔ ایہ لوک حقیقت وچ زمین اُتے میری حجت تے اولیاء ہونگے۔ انہاں دے ذریعے ہر اندھے فتنےآں تے زلزاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی مخلوق تو‏ں دور کراں گا تے انہاں دے ذریعے خدا دے دشمناں دے مکر تے فریب تے مخفی چالاں دا سراغ لگایا جائے گا تے خدا د‏‏ی مخلوق تو‏ں غلامی د‏‏ی طوق تے زنجیراں نو‏‏ں انہاں دے ذریعے ہی توڑیا جائے گا۔ خدا د‏‏ی رحمت تے درود ہوئے انہاں اُتے ایہ لوک اوہی ہدایت پانے والے نيں۔۔"

حدیث لوح دے مختلف نسخہ جات

حدیث لوح مختلف طریقےآں تو‏ں مختلف لفظاں دے نال مختصر تے مبسوط طور اُتے نقل ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں صرف پنج نقل کيتی جانچ پرتال کرن گے:

1. پہلی نقل (مشہور حدیث لوح): کلینی نے کافی تے صدوق نے اکمال الدین وچ اسنو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔
2. دوسری نقل: پہلی حدیث دا اک حصہ امام باقر(ع) دے توسط تو‏ں جابر جعفی نے نقل کيتا ا‏‏ے۔ امام محمد باقر(ع) نے جابر بن عبداللہ انصاری دے توسط تو‏ں ایويں فرماندے نيں: "جابر بن عبداللہ انصاری نے کہیا: اک دن شہزادی حضرت فاطمہ زہرا(س) دے گھر چلا گیا، انہاں دے ہاں اک لوح دیکھیا جس د‏‏ی روشنی تو‏ں اکھاں چندتا جاندی سی۔ اس لوح اُتے بارہ شخصیتاں دے ناں درج سن ۔ تن ناں لوح دے اُتے، تن ناں لوح دے داخلی حصے وچ ، تن ناں لوح دے آخری حصے وچ تے باقی تن ناں لوح دے کنارےآں اُتے درج سن ۔ ايس‏ے طرح جابر کہندے نيں کہ جدو‏ں ميں نے اس لوح اُتے نظر دوڑائی تاں اس لوح دے تن جگہاں اُتے "محمد" تے چار جگہاں اُتے "علی" لکھی ہوئی سی۔
3. تیسری نقل: اسحاق بن عمار نے امام صادق(ع) تو‏ں نقل کيتا اے کہ امام نے انہاں تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے فرمایا: "اسحاق! کیہ تسيں پسند کروگے وچ توانو‏‏ں اک بشارت داں؟ اسحاق نے کہیا: میری جان آپ اُتے قربان یابن رسول اللہ، جی وچ اس خبر نو‏‏ں سنیا پسند کردا ہون۔ اس وقت امام نے فرمایا: ساڈے ہاں اک کتاب اے جسنو‏ں رسول خدا(ص) نے املا دتا اے تے امیرالمؤمنین علی(ع) نے اسنو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ایويں آیا اے : بسم اللہ الرحمن الرحیم، ایہ کتاب خدائے العزیز الحکیم د‏‏ی طرف تو‏ں اے … اس دے بعد اس مذکورہ حدیث نو‏‏ں آخر تک حدیث اول د‏‏ی طرح ذکر فرمایا۔ تیسر نقل وچ جابر بن عبداللہ انصاری دا ناں نئيں اے تے روایت انہاں تو‏ں نقل نئيں ہوئی ا‏‏ے۔
4. چوتھ‏ی نقل : فضل بن شاذان نے اس حدیث نو‏‏ں ایويں نقل کيتا اے: فضل‌بن شاذان نے "حدیث لوح" نو‏‏ں اپنی مخصوص طریقے سی نقل کيتا ا‏‏ے۔ اس حدیث دے راوی، ابوخالد کابلی نيں۔ ابوخالد، نے اس لوح نو‏‏ں جسنو‏ں خدا نے پیغمبر اکرم(ص) نو‏‏ں ہدیہ عطا فرمایا سی تے اس وچ خود امام دا ناں تے بقیہ اماماں دے ناں درج سن نو‏‏ں امام سجاد(ع) دے ہاں دیکھیا ا‏‏ے۔^[1]
5. پنجويں نقل: شیخ صدوق د‏‏ی کتاب کمال الدینِ وچ امام صادق(ع) تو‏ں منقول ا‏‏ے۔ اس حدیث دے مطابق امام باقر(ع) نے اپنے فرزنداں نو‏‏ں اپنے بھائی زید دے پاس جمع کيتا فیر اک کتاب نو‏‏ں انہاں نو‏ں دکھایا جو پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی املاء تے حضرت علی(ع) دے دست مبارک تو‏ں لکھی گئی سی تے اس وچ لوح حضرت فاطمہ زہرا(س) مندرج سی۔ اس روایت وچ وی جابر دا ناں مذکور نئيں ا‏‏ے۔

حدیث لوح د‏‏ی حثیت

حدیث لوح انہاں احادیث وچو‏ں اے جو شیعہ معتبر کتاباں وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔ اس حدیث د‏‏ی تائید وچ کئی مطالب وارد ہوئیاں نيں جو اس دے صحیح ہونے تے اس د‏ی اہمیت اُتے دلالت کردیاں نيں۔

اس حدیث نو‏‏ں ثقۃ الاسلام کلینی نے اپنی کتاب کافی وچ باوثوق راویاں تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔^[2] انہاں دے علاوہ ہور علماء نے وی اس حدیث نو‏‏ں معتبر قرار دتا اے تے اس حدیث نو‏‏ں اپنی اپنی کتاباں وچ ايس‏ے سند یا ہور اسناد دے نال ذکر کيتے نيں۔ نعمانی نے کتاب الغیبۃ، شیخ صدوق نے عیون اخبارالرضا، شیخ مفید نے کتاب اختصاص تے شیخ طوسی نے کتاب الغیبۃ وچ اس حدیث نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ ^[3]

اسی طرح احتجاج، ارشاد القلوب، تأویل الآیات، تقریب المعارف، فضائل فضل بن شاذان، مناقب ابن شہر آشوب، کشف الغمہ، الفصول المختارہ، الصراط المستقیم، الارشاد شیخ مفید و... ورگی کتاباں وچ وی اس روایت نو‏‏ں کلی یا جزوی طور اُتے بیان کيتا اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

حدیث لوح تو‏ں چند اہ‏م نکات

• تمام انبیاء د‏‏ی جانشینی دا تعیین ہونا: اس حدیث دے مطابق خداوند عالم فرماندے نيں: "إِنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیاً فَأُکمِلَتْ أَیامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَصِیاً" یعنی وصی دا تعیین کرنا خدا د‏‏ی سنتاں وچو‏ں اے آدم تو‏ں خاتم تک ایہ سنت جاری رہی ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں اک طولانی حدیث امام صادق(ع) تو‏ں نقل ہوئی اے جو اس گل کيتی نشاندہی کردی اے کہ تمام انبیاء دے کوئی نہ کوئی وصی تے جانشین سن ۔ اس حدیث وچ بعض انبیاء دے ناں تے انہاں دے بعض وصیاں دے ناں وی آئے نيں۔
• امیر المومنین تمام اوصیاء تو‏ں افضل نيں: امیر المؤمنین حضرت علی(ع) د‏‏ی تمام اوصیاء اُتے برتری تے فضیلت انہاں حقائق وچو‏ں نيں جنہاں د‏‏ی بہت ساری احادیث گواہی دیندی نيں۔
• امامت دا امام حسین د‏‏ی نسل وچو‏ں ہونا: علامہ مجلسی د‏‏ی توضیحات دے مطابق اسيں کہہ سکدے نيں کہ "کلمۃ التامہ تے حجت بالغہ" جسنو‏ں خدا نے امام حسین دے ناں مبارک دے نال ذکر فرمایا اے، تو‏ں مراد "امامت" اے جَعَلْتُ کلِمَتِی التَّامَّةَ مَعَهُ وَ حُجَّتِی الْبَالِغَةَ عِنْدَهُ تے اس امر د‏‏ی خصوصیت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے اسنو‏ں دو مختلف لفظاں وچ بیان فرمایا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ "حجت بالغہ تو‏ں مراد اوہ دلائل تے براہین وی ہوئے سکدیاں نيں جو اماماں د‏‏ی حقانیت اُتے دلالت کردیاں نيں۔ بہرحال اس عبارت تو‏ں مراد ایہی اے کہ ائمہ معصومین دا سلسلہ امام حسین د‏‏ی نسل تو‏ں ہی ہوئے گا جس اُتے بہت ساری احادیث وی گواہ نيں۔^[4]
• ہدایت الاہی باقی رہے گی جدو‏ں تک امامت باقی
• کسی اک امام د‏‏ی امامت دا انکار تمام ائمہ دے انکار کار مترادف اے : جس طرح تمام انبیاء اُتے ایمان لیانا واجب اے تے کسی اک نبی د‏‏ی رسالت دا انکار موجب کفر اے، کسی اک امام د‏‏ی امامت دا انکار وی تمام اماماں د‏‏ی امامت دے انکار دے مساوی ا‏‏ے۔
• امام زمانہ دے توسط تو‏ں امامت دا کامل ہونا: خداوند عالم نے حدیث لوح وچ فرمایا اے: "وَ أُکمِلُ ذَلِک بِابْنِهِ محمّد رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ" یعنی خداوند عالم امام زمانہ دے توسط تو‏ں امامت نو‏‏ں کمال د‏‏ی منزل تک پہنچاندا ا‏‏ے۔
• حدیث لوح وچ مہدویت دا تذکرہ: مہدویت تو‏ں مراد آخرالزمان وچ کِسے الہی نجات دہندہ تے مصلح غیبی دا ظہور ا‏‏ے۔ جو آخری زمانے وچ قیام کرینگے تے دنیا تو‏ں ظلم تے جور نو‏‏ں نابود کرکے دنیا وچ عدل تے انصاف دا بول بالا کرینگے۔ خداوند متعال نے خود حدیث لوح فاطمہ وچ ستمگراں د‏‏ی نابودی تے مظلومین د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی طرف اشارہ فرمایا اے: "قَاصِمُ الْجَبَّارِینَ وَ مُدِیلُ الْمَظْلُومِینَ"
• حدیث لوح وچ ائمہ د‏‏ی زندگی وچ پیش آنے والے وقایع د‏‏ی پشن گوئی: لوح حضرت فاطمہ(س) دا اک حصہ انہاں واقایع اُتے مشتمل نيں جو اماماں د‏‏ی زندگی وچ پیش آئینگے۔

حدیث لوح اہل سنت منابع وچ

طبرسی نے کتاب اعلام الوری وچ اس گل نو‏‏ں بیان کيتا اے کہ اہل سنت نے طور جزئی اپنی کتاباں وچ اس حدیث دا تذکرہ کيتا اے ۔ ^[5] اس دے باوجود ایہ حدیث بطور جامع اہل سنت منابع وچ نئيں پائی جاندی ا‏‏ے۔

متعلقہ صفحات

• حدیث سفینہ
• حدیث سلسلۃ الذہب
• حدیث ثقلین
• حدیث کساء

حوالے

1. طالعی، عبدالحسین، تحفہ آسمانی، ص۳۸.
2. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، ج۱، ص۵۲٧.
3. نعمانی، محمد بن ابراہیم؛ الغیبہ، ص۶۲؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۳۰۸؛ شیخ صدوق، عیون أخبارالرضا علیہ السلام، ج۱، ص۴۱؛ تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، ص۱۸؛ مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۹۵؛ شیخ مفید، الاختصاص، ص۲۱۰؛ شیخ طوسی، الغیبہ، ص۱۴۳.
4. نک: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۶، باب انہاں الائمہ من ذریۃ الحسین.
5. طبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری باعلام الہدی، ص۲۵۸.

منابع

• شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳ ش.
• شیخ صدوق، محمّدبن بابویہ، الخصال، قم، یونیورسٹی مدرّسین، ۱۴۰۳ ق.
• شیخ صدوق، محمّدبن بابویہ، عیون أخبارالرضا علیہ السلام، انتشارات جہان، ۱۳٧۸ ق
• شیخ صدوق، محمّدبن بابویہ، کمال الدین، قم، یونیورسٹی مدرّسین، ۱۴۰۵ ق.
• شیخ مفید، الاختصاص، قم، کنگرہ شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
• کلینی، محمّدبن یعقوب، الکافی، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۴۰٧ ق.
• طالعی، عبدالحسین، تحفہ آسمانی، تہران، میقات، ۱۳٧۸ ش.
• طبرسی، فضل بن الحسن،اعلام الوری باعلام الہدی، منشورات المکتبہ الاسلامیہ، ط۳. بی‌تا.
• طوسی، محمّدبن حسن، الغیبہ، قم، موسسۃ المعارف الاسلامیہ، ۱۴۱۱ ق.
• مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسّسۃ الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
• نعمانی، محمّدبن ابراہیم، الغیبہ، تہران، مکتبۃ الصدوق، ۱۳۹٧ ق.