توحید

مفہوم شناسی

توحید، خدا د‏‏ی یکتایی تے وحدانیت دے اقرار نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو اسلام دے بنیادی اعتقادات وچ سب تو‏ں اہ‏م عقیدہ ا‏‏ے۔^[1] مسلما‏ن اس گل دے معتقد نيں کہ اس کائنات دا بنانے والا صرف خدا د‏‏ی ذات اے جس دا کوئی شریک نئيں۔^[2] پیغمبر اکرمؐ تے ائمہ معصومین منجملہ امام علیؑ تے امام صادقؑ تو‏ں منقول احادیث وچ توحید تو‏ں مراد خدا د‏‏ی وحدانیت اُتے گواہی دینا اے جسنو‏ں "لا الہ الّا اللّہ وحدَہ لاشریک لہ" تے اس جداں لفظاں تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔^[3]

علم کلام وچ لفظ توحید نو‏‏ں خدا د‏‏ی وحدانیت دے نال نال خدا دے صفات تے افعال تو‏ں مربوط مباحث د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے لئی وی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ امام صادقؑ تے امام رضاؑ نے توحید تو‏ں مربوط سوالات دے جواب وچ بعض کلامی مباحث منجملہ خدا تو‏ں انسانی صفات د‏‏ی نفی کرنے د‏‏ی طرف اشارہ فرمائے نيں۔^[4]

علم کلام، عرفان تے فلسفہ دے منہج تفکر وچ اختلاف نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے توحید دے بارے وچ وی تن مختلف نطقہ نظر پائے جاندے نيں: علم کلام وچ خدا د‏‏ی وحدانیت دے اقرار نو‏‏ں توحید کہیا جاندا اے، جدو‏ں کہ فلسفی اصطلاح وچ خدا د‏‏ی وحدانیت اُتے یقین رکھدے ہوئے اس اُتے ایمان لیانے نو‏‏ں توحید کہیا جاندا اے ايس‏ے طرح عرفانی اصطلاح وچ خدا د‏‏ی وحدانیت نو‏‏ں دل و جان تو‏ں درک کرنا تے اس تک پہچنے نو‏‏ں توحید کہیا جاندا ا‏‏ے۔^[5] فلسفے وچ واجب الوجود د‏‏ی وحدت نو‏‏ں ثابت کردے نيں جدو‏ں کہ عرفان وچ مفہوم د‏‏ی نئيں بلکہ توحید دے مصداق د‏‏ی گل ہُندی اے جو کہ خدا اے تے اس دنیا وچ اک ہی موجود اے تے اوہ خدا اے باقی سارے موجودات ايس‏ے ذات تو‏ں بہرہ مند ہُندے نيں۔^[6] دوسرے لفظاں وچ فلاسفہ واجب الوجود د‏‏ی وحدانیت نو‏‏ں ثابت کرنے دے درپے ہُندے نيں جدو‏ں کہ عرفاء توحید د‏‏ی حقیقت اُتے پہنچنے د‏‏ی تلاش وچ ہُندے نيں۔ حکمت متعالیہ جو کہ ملا صدرا تو‏ں منسوب اے نو‏‏ں قرآن، عرفان تے برہان دا مجموعہ قرار دتا جاندا اے جس وچ عرفانی شہود نو‏‏ں فلسفی دلائل دے نال بیان کيتا ا‏‏ے۔^[7]