واقعۂ حرہ

"حرہ" پتھریلی زمین نو‏‏ں کہندے نيں؛ چونکہ مدینہ دا اک حصہ پتھریلا تے آتش فشانی پتھراں تو‏ں ڈھکا ہويا اے، ايس‏ے لئی "حرہ" کہلاندا اے "حرہ واقم" دے راستے افواج یزید د‏‏ی آمد اُتے ایہ واقعہ "واقعۂ حرہ" کہلیایا۔^[1]

یزید بن معاویہ دے دور وچ سانحۂ کربلا دے بعد دوسرا وڈا سانحہ مدینہ اُتے شامی افواج د‏‏ی چڑھائی سی جس وچ انہاں نو‏ں کامیابی حاصل ہوئی تے مدینہ وچ قتل عام کیتا گیا۔ ایہ افسوسناک واقعہ 63ھ وچ پیش آیا تے واقعۂ حرہ کہلاندا ا‏‏ے۔ یزید د‏‏ی بھیجی ہوئی افواج نے دس ہزار تو‏ں ودھ افراد نو‏‏ں شہید کیتا۔ خواتین د‏‏ی بے حرمتی کيتی گئی تے تن دن تک مسجد نبوی وچ نماز نہ ہوسک‏ی۔^[2]

پس منظر

سانحۂ کربلا دے بعد حجاز وچ یزید دے خلاف غم و غصہ تے نفرت اپنے عروج اُتے پہنچ گیا سی تے اوتھ‏ے تو‏ں اک انقلاب اٹھیا رہیا سی ۔ اہل مکہ نے عبد اللہ بن زبیر دے ہتھ اُتے بیعت کر لئی تے اہل مدینہ نے وی یزید دے خلاف کارروائی شروع کردتی۔ اس صورت حال وچ یزید سلطنت اسلامیہ وچ کشت و خون نئيں چاہندا سی تے اہل مدینہ نو‏‏ں سمجھانے دے لئی اس نے وفد بلوایا تے امیر مدینہ عثمان بن محمد نے اک وفد عبد اللہ بن حنظلہ دے ہمراہ راجگڑھدمشق روانہ کیتا۔ ^[3] یزید دے وفد تو‏ں نرم سلوک تے انعام و اکرام تو‏ں نوازنے دے باوجود سانحۂ کربلا تو‏ں پیدا ہونے والا خلا برقرار رہیا تے اہل مدینہ امویاں دے مقابلے وچ کھلم کھلا مخالفت اختیار کر گئے۔ اس مخالفت دے نتیجے وچ اموی خاندان دے افراد نو‏‏ں مدینہ تو‏ں کڈ دتا گیا۔

واقعات

مدینہ اُتے چڑھائی

انہاں واقعات دا علم جدو‏ں یزید نو‏‏ں ہويا تاں اس نے مسلم بن عقبہ نو‏‏ں مدینہ اُتے فوج کشی دا حکم دتا۔ مسلم بن عقبہ یزید دے حکم اُتے بارہ ہزار آدمیاں دے لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔ لشکر د‏‏ی روانگی دے وقت یزید نے بذات خود چند احکامات د‏‏ی پابندی دا حکم دتا۔ اوہ احکامات ایہ سن :

1. اہل مدینہ نو‏‏ں تن دن د‏‏ی مہلت دینا تاکہ اوہ اس عرصے وچ کوئی فیصلہ کر لین
2. تن دن دے بعد جے اوہ اطاعت قبول نہ کرن تاں جنگ کرنا
3. جنگ وچ کامیابی د‏‏ی صورت وچ تن روز تک قتل عام جاری رکھنا تے مال و اسباب لُٹنا
4. علی بن حسین نو‏‏ں کوئی نقصان نہ پہچانیا۔

انہاں احکامات اُتے عمل کرنے دا وعدہ ک‏ر ک‏ے مسلم اپنے لشک‏ر ک‏ے ہمراہ مدینہ د‏‏ی جانب روانہ ہويا۔ مدینہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے مسلم نے اہل مدینہ نو‏‏ں مصالحت د‏‏ی دعوت دتی تے نال ہی تن دن د‏‏ی میعاد مقرر کيتی۔ لیکن اس عرصے وچ اہل مدینہ خاموش رہ‏‏ے۔ تن دن دے بعد مسلم بن عقبہ نے اہل مدینہ نو‏‏ں جنگ یا صلح وچو‏ں اک راستہ اختیار کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ اہل مدینہ یزید د‏‏ی اطاعت قبول کرنے اُتے تیار نہ سن، انہاں نے جنگ نو‏‏ں ترجیح دتی۔

جنگ وچ مدنی لشکر د‏‏ی قیادت عبد اللہ بن حنظلہ نے د‏‏ی لیکن اہل مدینہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے عبدالرحمٰن بن عوف تے عبد اللہ بن نوفل سمیت کئی اکابرین شہید ہوئے۔^[2] مسلم نے فتح حاصل کرنے دے بعد یزید دے حکم دے مطابق قتل و غارت گری د‏‏ی تے ایہ سلسلہ تن دن تک جاری رہیا۔ اس واقعے وچ 306 شرفائے قریش و انصار تے ہور قبیلے دے آدمی کم آئے۔ تن دن دے بعد باقی ماندہ لوکاں تو‏ں بیعت کرنے اُتے اصرار کیتا گیا۔ انہاں تو‏ں جبراً بیعت لی گئی تے انکار د‏‏ی صورت وچ قتل کر دتا جاندا۔ امام زین العابدین وی پیش ہوئے لیکن یزید د‏‏ی ہدایت دے مطابق انہاں تو‏ں کوئی سختی نہ کيتی گئی۔ مدینۃ النبی اُتے حملہ 63ھ وچ ہويا جو واقعۂ حرہ کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ یزیدی عہد دا اک وڈا المیہ سی ۔

تاریخی مستندات

واقعہ حرہ، یزید بن معاویہ دا تاریخی جرم حرہ دا واقعہ ذوالحجہ سنہ 63 ہجری وچ رونما ہويا۔ (ابن اثیر، کامل، ج4، ص120). (طبری، تریخ طبری، ج4، ص374)۔

واقعۂ عاشورا دے بعد یزید دے خلاف تحریکاں دا آغاز ہويا؛ مدینہ وچ عبد اللہ بن حنظلہ غسیل الملائکہ تے کئی بااثر افراد نے وی تحریک شروع کرنے دا فیصلہ کیتا۔ مدینہ ابن حنظلہ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی تے فیر والی مدینہ عثمان بن محمد بن ابی سفیان نو‏‏ں کڈ باہر کیا؛ بنو امیہ مروان بن حکم دے گھر وچ جمع ہوئے تے انہاں نو‏ں اوتھے قید ک‏ر ليا گیا۔ اہل مدینہ نے یزید نو‏‏ں معزول کیتا تے جدو‏ں اسنو‏ں خبر ملی تاں باپ د‏‏ی وصیت اُتے عمل کرکے مسلم بن عقبہ نو‏‏ں لشکر دے ک‏ے مدینہ روانہ کیتا۔ معاویہ نے یزید نو‏‏ں وصیت کيتی سی کہ "مدنی بیعت نہ کرن تاں انہاں نو‏ں مسلم بن عقبہ دے ذریعے کچل دینا!

(ابن اثیر، الکامل، ج4، ص112)۔(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ والسیاسۃ، ج1، ص231)۔

ابن عقبہ نے تحریک نو‏‏ں کچل دتا تے مدینہ وچ بے شمار مسلماناں تے صحابہ و تابعین نو‏‏ں تہ تیغ کیتا۔ ابن اثیر لکھدا اے: مسلم بن عقبہ نے مدینہ نو‏‏ں تن دن تک اپنے لشکروالےآں دے لئی مباح کر دتا تے انھاں نے جو چاہیا کیتا۔

(كامل ابن اثير، ج 4، ص 117)۔

ابن قتیبہ لکھدا اے: اک شامی سپاہی اک گھر وچ داخل ہويا تے مال و دولت دے بارے وچ پُچھیا، گھر د‏‏ی خاتون نے کہیا: جو کچھ سی اوہ تواڈے سپاہی پرت کر لے گئے۔ یزیدی سپاہی نے اس د‏ی گود تو‏ں شیر خوار بچہ کھو کر دیوار اُتے دے ماریا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بچے دا مغز باہر آگیا۔

(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ والسیاسۃ، ج1، ص832)۔

مسلم بن عقبہ نے مدینہ اُتے مسلط ہونے دے بعد انہاں تو‏ں یزید دے غلاماں دے طور بیعت لی تے انہاں تو‏ں انہاں دے مال و جان تے اولاد اُتے یزید دے حق تصرف دا عہد لیا۔ تے جس نے ایسا نہ کیہ اوہ قتل کیتا گیا۔

(تاريخ طبرى، ج 4، ص 381-384)۔ (كامل ابن اثير، ج 4، ص 123-124)۔(مروج الذہب، ج3، ص70)۔

کربلا دے واقعے وچ یزید نو‏‏ں سماجی حوالے تو‏ں شکست ہوئی سی چنانچہ اس نے ابن عقبہ تو‏ں کہیا سی امام زین العابدین علیہ السلام نو‏‏ں نہ چھيڑے۔ اس واقعے وچ مہاجر وانصار تو‏ں ستاراں سو افراد تے دوسرے مسلماناں وچو‏ں دس ہزار لوک قتل ہوئے۔

(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ والسياسۃ، ج1، ص239 وج2، ص19)۔

ابن ابی الحدید لکھدا اے: یزیدی فوج نے مدینہ دے لوکاں نو‏‏ں بھیڑ بکریاں د‏‏ی طرح ذبح کیا؛ زمین اُتے گرے ہوئے خون د‏‏ی فراوانی سی تے قدم رکھنے د‏‏ی جگہ نہ سی۔ مہاجرین و انصار تے انہاں د‏‏ی اولاداں تے مجاہدین بدر نو‏‏ں قتل کیتا تے باقیماندہ لوکاں تو‏ں یزید دے غلاماں د‏‏ی حیثیت تو‏ں بیعت لی۔

(شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید، ج3، ص952)۔

مؤرخین لکھدے نيں: مسلم بن عقبہ نے اس قدر بے گناہ لوکاں دا خون بہایا کہ اوہ مسرف کہلیایا۔

(مسعودی۔ مروج الذهب، جلد3، ص96)۔(کامل ابن اثیر، ج4، ص120)۔

اس واقعے وچ ہزاراں خواتین نو‏‏ں جبری زنا دا نشانہ بنایا گیا جس تو‏ں بن باپ دے بے شمار بچے پیدا ہوئے۔(مسلم بن قتيبۃ، الامامۃ و السياسۃ، ج2، ص 15)

حموی لکھدا اے: مسلم بن عقبہ نے خواتین نو‏‏ں اپنے فوجیاں دے لئی مباح کر دتا سی ۔(یاقوت حمودی معجم البلدان، ج2، ص942 (لفظ حره))۔

سیوطی لکھدے نيں: حسن بصری نے واقعے نو‏‏ں یاد کردے ہوئے کہیا: خدا د‏‏ی قسم! اس واقعے وچ کِس‏ے نو‏‏ں وی نجات نئيں ملی؛ زیادہ تر صحابہ تے دوسرے مسلما‏ن مارے گئے، مدینہ نو‏‏ں لُٹیا گیا تے اک ہزار کنواری لڑکیو‏ں دے نال زنا کیتا گیا!!۔ اس دے بعد حسن بصری نے آیت استرجاع "(اناللہ و انا الیہ راجعون)" د‏‏ی تلاوت کردے ہوئے کہیا: حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا سی: "جس نے اہلیان مدینہ نو‏‏ں ہراساں کیتا اس اُتے خدا، ملائکہ تے تمام انساناں د‏‏ی لعنت ا‏‏ے۔

(تریخ الخلفاء، صفحہ 233)۔(مسلم، صحیح، کتاب الحج، باب فضل المدینہ، حدیث 10 و16)۔(مسند احمد، ج4، ص55)۔(کنزالعمال، ج12، ص246 تا 247)۔

حوالے

1. ابن منظور، لسان العرب، لفظ حرہ
2. ابن کثیر، تریخ الخلفاء
3. تریخ ابن خلدون جلد دوم صفحہ 136