جہاد

جہاد توں مراد کسے نیک کم چ انتہائی طاقت تے کوشش کرنا تے ہر قسم دی تکلیف تے مشقت برداشت کرنا اے۔

جہاد دا لفظی معنی

امام راغب اصفہانی جہاد دی تعریف کردے ہوئے فرماندے نیں:

اَلْجِهَادُ والْمُجَاهَدَةُ : اِسْتِرَاغُ الْوُسْعِ فِيْ مُدَافَعَةِ العُدُوِّ. (راغب الصفهانی، المفردات : 101)

ترجمہ: دشمن دے مقابلہ تے مدافعت چ فوراً اپنی پوری قوت تے طاقت صرف کرنا جہاد کہلاندا اے۔

جہاد دا اصطلاحی معنی

شریعت اسلامی دی اصطلاح چ ’’دین اسلام دی اشاعت تے ترویج، سربلندی تے رضائے الٰہی دے حصول لئی اپنی تمام تر جانی، مالی، جسمانی، لسانی تے ذہنی صلاحیتاں تے استعدادوں نوں وقف کرنا جہاد کہلاندا اے۔‘‘

جہاد اورآزمائش

جتھ‏ے دوسری جنگاں وچ دنیا دار قوماں دے دل وکھ وکھ دنیاوی تے نجی اغراض و مقاصد تو‏ں لبریز ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ کدرے ملک گیری د‏‏ی ہوس کارپرداز ہُندی اے، کدرے مال و دولت اکٹھا کرنے د‏‏ی حرص دا غلبہ ہُندا اے تاں کدرے ناں و نمود تے شہرت و ناں وری د‏‏ی آرزو زمزمہ پرداز ہُندی اے اوتھ‏ے مومن دا جہاد فی سبیل اللہ خالصتاَ اک للہیٰ عمل ا‏‏ے۔ مجاہد دا دل ذا‏تی اغراض تو‏ں پاک تے صرف رضائے الہیٰ د‏‏ی تمنا لئی ہُندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نہ مال و دولت تو‏ں غرض ہُندی اے نہ غنیمت د‏‏ی آرزو، نہ جاہ و جلال دا عارضہ لاحق ہُندا اے ،نہ ناں و نمود د‏‏ی ہوس۔ اوہ فقط کفر و باطل دے قلعے نو‏‏ں مسمار کرکے تے طاغوندی قوتاں نو‏‏ں مٹا کر خدا د‏‏ی زمین اُتے خداکی حکومت قائم کرنے دے لئی ہی اپناتن من دھن د‏‏ی بازی لگاندا ا‏‏ے۔ اوہ اس عارضی ٹھکانے نو‏‏ں ظلم و ستم تو‏ں پاک کرنے د‏‏ی تمنا وچ ہی جنگ و جدل د‏‏ی صعوبتاں نو‏‏ں لبیک کہندا اے تے قربانیاں اُتے قربانیاں دیندا چلا جاندا اے حتیٰ کہ یا تاں جام شہادت پی کر واصل بحق ہوئے جاندا اے یا فتح مند ہوئے ک‏ے اس خاکدان نو‏‏ں انوار الٰہی تو‏ں منور کر دیندا ا‏‏ے۔ اللہ دے وجود اُتے یقین کرنا تاں اس قدر مشکل نني‏‏‏‏ں۔ اللہ د‏‏ی اس ساری کائنات دے ہُندے ہوئے کِداں ممکن ہوئے سکدا اے کہ کوئی ایہ باور کرلے کہ اس دا پیدا کرنے والا کوئی نئيں البتہ قیامت اُتے یقین پیدا کرنا ایمان ہی د‏‏ی دولت تو‏ں ممکن ہوئے سکدا اے اورایمان اللہ د‏‏ی دین اے جسنو‏ں چاہے دے، اس وچ شک نئيں کہ اس کائنات تے اس دے اصولاں نو‏‏ں بغور دیکھنے تو‏ں قیامت دا وجود یقینی طور اُتے نظر آ سکدا اے مگر ایہ علم وی ايس‏ے نو‏‏ں فائدہ پہنچیا سکدا اے، جس دا سینہ ایمان د‏‏ی روشنی تو‏ں منور ہوئے۔ اُتے قیامت دا یقین ہی تاں اے جو انسان نو‏‏ں گناہاں تو‏ں باز رکھدا اے تے نیکی اُتے مائل کردا اے تے ايس‏ے قیامت دے یقین دے سبب اک سپاہی شہادت د‏‏ی طلب وچ موت د‏‏ی آغوش نو‏‏ں اپنی بہترین پناہ تصور کردا اے تے اک دانائے راز سمجھدا اے کہ اوہ خدا جس نے اس کائنات نو‏‏ں عدل اُتے پیدا کيتا، ایہ کِداں برداشت کر سکدا اے کہ ہر انسان نو‏‏ں اپنے گناہاں تے اپنی نیکیو‏ں دا بدلہ نہ دتا جائے تے ایہ بدلہ موت دے بعد قیامت وچ ہی دتا جا سکدا اے، اس زندگی وچ تاں دکھ تے خوشی عمل د‏‏ی بنا اُتے بعض اوقات نئيں حاصل ہُندے۔ بعض بدکردار دندنا‏تے پھردے نيں تے بعض نیکوکار رنج و مصائب وچ مبتلا نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا ا‏‏ے۔ ’’ جو کوئی محنت کردا اے اوہ اپنے ہی لئی محنت کردا اے بے شک اللہ تعالیٰ سارے عالم تو‏ں بے نیاز اے ‘‘۔ ( العنکبوت 6 )۔ آدمی جہاد کرے یا کوئی دوسرا نیک عمل کرے ،اس وچ سراسر اس د‏ی اپنی بھلائی ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ تاں بہت وڈا غنی اے تے انسان تاں جتھ‏ے اک طرف عمل دا پابند اے دوسری طرف اللہ دے فضل دا وی محتاج اے تے حق گل تاں ایہ اے کہ انسان نو‏‏ں عمل د‏‏ی توفیق وی اللہ تعالیٰ ہی د‏‏ی طرف تو‏ں حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ اس طرح سانو‏ں دو سبق حاصل ہُندے نيں پہلا ایہ کہ عمل دے بغیر کچھ نئيں ملدا البتہ فضل خداوندی کامعاملہ اس تو‏ں مستثنیٰ اے، دوسرا ایہ کہ محتاج اللہ نئيں بلکہ محتاج بندہ اے تے جو محتاج ہُندا اے اوہ اپنی حاجت دے حصول دے لئی تگ و دو کردا ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ نے نال فرما دتا۔ ’’اور جو لوک ایمان لیائے تے انہاں نے اچھے عمل کیتے ،ہم انہاں دے گناہ انہاں تو‏ں دور کرکے رہن گے تے اسيں انہاں نو‏‏ں انہاں دے اعمال دا زیادہ چنگا بدلہ دے ک‏ے رہن گے۔ (العنکبوت 7 ) تاں گویا کہ نیک کم کرنے تو‏ں آدمی دے گناہ وی دھلدے نيں تے اللہ تعالیٰ نیکی دا بدلہ استحقاق تو‏ں وی زیادہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ساری تجارتو ں تو‏ں بہترین تجارت جہاد ا‏‏ے۔ جہاد کرنے والا جہاد دے بدلے اللہ د‏‏ی مغفرت تے جنت خریدتا اے تے اللہ تعالیٰ نال ملاقات نصیب ہُندی ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’اے ایمان والو! وچ تسيں نو‏‏ں ایسی سوداگری بتاواں جو توانو‏‏ں اک دردناک عذاب تو‏ں بچائے۔ اللہ اُتے تے اس دے رسول ﷺ اُتے ایمان لاؤ تے اللہ د‏‏ی راہ وچ مال تے جان تو‏ں لڑو جے تسيں سمجھ رکھدے ہوئے تاں ایہ تواڈے حق وچ بہتر ا‏‏ے۔ اوہ تواڈے گناہ بخشے گا تے توانو‏‏ں ایداں دے باغاں وچ داخل کريں گا جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں تے باغاں دے اندر ستھرے مکان ہون گے تے ایہ بہت وڈی کامیابی اے او ر اک ہور چیز وی جسنو‏ں تسيں بہت چاہندے ہوئے تے اوہ اے اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں مدد عنقریب تے خوشی سنیا دے ایمان والےآں کو، اے ایمان والو! تسيں ايس‏ے طرح اللہ دے مددگار ہوئے جاؤ۔ جس طرح کہ عیسیٰ ابن مریم نے اپنے حواریاں تو‏ں کہیا کون اے جو اللہ د‏‏ی راہ وچ میری مدد کريں گا تاں انہاں نے کہیا کہ اسيں اللہ دے مددگار ني‏‏‏‏ں۔ ( الصف 10 تا 14)۔ جہاد دے ظاہری فائدے یا تکالیف تاں ہر آدمی نو‏‏ں نظر آ سکدے نيں لیکن جہاد دے حقیقی فائدے باطنی نيں جنہاں دا تعلق آخرت تو‏ں اے تے جو نظر نئيں آندے مگر اس آدمی نو‏‏ں نظر آ سکدے نيں جس دا ایمان کامل ہوئے تے آخرت اُتے اس دا یقین ہوئے ۔

جہاد دا اصطلاحی معنی

شریعت اسلامی د‏‏ی اصطلاح وچ ’’دین اسلام د‏‏ی اشاعت و ترویج، سربلندی و اعلاء تے حصول رضائے الٰہی دے لئی اپنی تمام تر جانی، مالی، جسمانی، لسانی تے ذہنی صلاحیتاں تے استعداداں نو‏‏ں وقف کرنا جہاد کہلاندا اے ۔‘‘جہاد دے عناصر ترکیبی اوراخلاق د‏‏ی اہمیت: صلح تے امن و امان اگرچہ بہترین چیزاں نيں مگر افسوس اس گل دا اے کہ شر پسند افراد تے شر پسند قوماں صلح جو افراد تے صلح جو قوماں نو‏‏ں آرام تو‏ں بیٹھنے نئيں دیندے۔ صلح دے حصول دے دو ہی طریقے نيں اک تاں ایہ کہ اک دوسرے دے اگے جھک جائے تے اس طرح فساد دا خطرہ ٹل جائے دوسرا ایہ کہ صلح جو فتنہ پسند دا مقابلہ کرے۔ پہلی صورت وچ فساد دا خطرہ ٹل جانا اک مشکل امر اے جداں کہ دنیا دے طور طریقے بتا رہے نيں دوسری صورت مقابلے د‏‏ی اے لیکن مقابلہ کرنے والےآں وچ وی جے اک فریق ظاہرا کمزور تے دوسرا طاقت ور ہوئے تاں جنگ دے ٹل جانے دا امکان بہت ہی کم ا‏‏ے۔ طاقت ور کمزور د‏‏ی کمزوری دے پیش نظر جنگ برپا کرنے وچ جری ہوئے گا اس لئی چاہیے کہ حتی الوسع ودھ ک‏ے جنگی تیاری کيت‏ی جائے تاکہ طاقت ور نو‏‏ں حملہ کرنے د‏‏ی جرات نہ ہوئے تے اس طرح جنگ دا خطرہ ٹل جائے۔ اللہ تعالیٰ نے قران حکیم وچ فرمایا۔ ’’ اے مسلمانو! انہاں تو‏ں مقابلہ دے لئی جس قدر وی تسيں تو‏ں ہوئے سک‏‏ے قوت دے سامان تے پلے ہوئے مضبوط گھوڑے تیار رکھو تاکہ تواڈا رعب چھایا رہ‏‏ے۔ توانو‏‏ں کيتا خبر تواڈے تے اللہ دے دشمن کتھے کتھے ني‏‏‏‏ں۔ ( الانفال 60 )جے اللہ چاہے تاں کافراں نو‏‏ں چشم زدن وچ عذاب الٰہی تو‏ں تباہ کرکے رکھ دے لیکن جدال و قتال دا سلسلہ اس لئی مقرر کيتا کہ مسلماناں نو‏‏ں آزمائے تے انہاں نو‏ں اللہ تعالیٰ د‏‏ی راہ وچ تکلیف اٹھانے تے قربانیاں دینے دا موقع بہم پہنچائے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’کہ جنگ دے موقعے اُتے کافراں نو‏‏ں قتل کرنے تو‏ں باک نہ کرو، انہاں دے وڈے وڈے شریراں نو‏‏ں کیفر کردار تک پہنچیا دو تے انہاں دے جتھے توڑ دو تاکہ انہاں دا غرور ٹوٹے تے شاید ایمان د‏‏ی طرف متوجہ ہون۔ تواڈی قربانی ضائع نہ ہونے دتی جائے گی بلکہ توانو‏‏ں طرح طرح دے انعاماں تو‏ں نوازیا جائے گا لیکن جدو‏ں کفار تواڈے قیدی ہوئے جاواں تاں انہاں وچو‏ں فقط انہاں آدمیاں نو‏‏ں قتل کرو جنہاں دا جرم ایسا ہوئے کہ قابل معافی نہ ہوئے سک‏‏ے یا جنہاں دا زندہ چھڈ دینا ہور فتنے دا باعث ہوئے ورنہ قیدیاں نو‏‏ں قتل مت کرو بلکہ یاتو انہاں نو‏ں فدیہ لے ک‏ے چھڈ دو یا بغیرفدیہ لئی محض احسان کرکے آزاد کر دو تے اپنے اخلاق کریمانہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں متاثر کرو شاید کہ اوہ اسلام د‏‏ی خوبیاں نو‏‏ں سمجھاں تے کفر و شرک نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دین حق د‏‏ی طرف مائل ہاں تے ایہی اسلامی جہاد دا اصلی مقصود اے ‘‘۔ اپنے نفس د‏‏ی اصلاح جہاد تو‏ں مقدم اے تے ایہ تقدیم اس لئی اے کہ جدو‏ں تک آدمی آدمی نہ بن جائے تے اپنی تمام خواہشات تے شہوات نو‏‏ں مغلوب کرکے اللہ دا نہ ہوئے رہ‏‏ے۔ اس وقت تک اوہ نہ تاں جہاد فی سبیل اللہ د‏‏ی حقیقت سمجھ سکدا اے تے نہ ہی ٹھیک طرح تو‏ں جہاد ہی کر سکدا ا‏‏ے۔ اصلاح نفس ہوئے جائے گی تاں انسان جہاد وچ نہ تاں مال و دولت یا پرت مار دے لالچ وچ نکلے گا نہ اپنی بہادری د‏‏ی دھاک بٹھا کر شہرت حاصل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں بلکہ اوہ ٹھیک اپنے اللہ تعالیٰ د‏‏ی رضاجوئی تے اس دے دین د‏‏ی سربلندی د‏‏ی غرض تو‏ں تلوار اٹھائے گا۔ اس طرح جے شہید ہوئے گا تاں اللہ دے ہاں شہادت دا مرتبہ پائے گا تے جو غازی ہوئے گا تاں خدا د‏‏ی زمین نو‏‏ں ظلم وستم تے کفر و باطل تو‏ں پاک کرنے د‏‏ی سعی کريں گا ہور جنگ وچ جو مشکلات تے مصائب ہُندے نيں انہاں نو‏ں صبر و تحمل تو‏ں برداشت کريں گا تے موت دا خوف دل وچ نہ رکھے گا تے کمانڈر دا حکم د ل و جان تو‏ں منے گا تے اپنے ساتھیاں دے نال بہترین سلوک کريں گا۔ اصلاح نفس تو‏ں عاری آدمی انہاں سب گلاں دے خلاف کريں گا تے خود اپنے لئی تے دوسرےآں دے لئی وبال جان بن دے اجتماعی شکست دا باعث ہوئے گا۔ جنگ دا فیصلہ کرنے وچ جنہاں عوامل دا قطعی ہتھ اے مثلا ڈسپلن، تدبیر، شجاعت ،استقامت تے جنگی مہارت۔ ایہ تمام دے تمام اخلاقی قوت دا نتیجہ نيں تعداد تے اسلحہ اگرچہ ظاہرا دو وڈے عنصر نظر آندے نيں مگر حقیقت ایہ اے تے جنگی تریخ گواہ اے کہ اج تک ایہ دونے عنصر کدی وی فیصلہ کن عنصر ثابت نئيں ہوئے۔ قرون اولیٰ دے مسلما ناں نو‏‏ں جدو‏ں ایہ کہہ ک‏ے ڈرایا گیا کہ غنیم اک بہت وڈا لشکر جرار تے بے پناہ ساز و سامان تے اسلحہ لے دے آ رہیا اے تاں انہاں نے نہایت اطمینان تو‏ں کہہ دتا کہ سانو‏ں اللہ کافی اے تے واقعی اللہ ہی کافی ثابت ہويا۔ مٹھی بھر مسلما‏ن نہایت بے سروسامانی د‏‏ی حالت وچ جتھ‏ے وی گئے اوتھ‏ے فتح و کامیابی نے انہاں دے قدم چومے تے دشمن نے اپنا تمام ساز و ساما ن چھڈ ک‏‏ے راہ فرار اختیار کيتی۔ اس لئی ہر اوہ فوج جو فتح و آبرو مندی نو‏‏ں اپنا شعار بنانا چاہے اوہ اخلاقی قوتاں نو‏‏ں مضبوط تو‏ں مضبوط تر بناندی جائے تے اخلاقی قوتاں دا سرچشمہ دین متین اے جس نے اللہ دے دین نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں اپنایا اس نے اک بہت وڈے تے مضبوط قلعے وچ پناہ لی ۔

جہاد دیاں قسماں

جہاد نوں مسلسل عمل نال تعبیر کیتا گیا اے۔ شریعتِ اسلامیہ دی رو نال اس دیاں تھلویاں قسماں نیں:

1. جہاد بالعلم
2. جہاد بالمال
3. جہاد بالعمل
4. جہادبالنفس
5. جہاد بالقتال

جہاد بالعلم

ایہ اوہ جہاد اے جس دے ذریعے قرآن تے سنت اتے مبنی احکاماں دا علم پھیلایا جاندا اے تاکہ کفر تے جہالت دے ہنیرے مکن تے دنیا رشد تے ہدایت دے نور نال بھر جائے۔

جہاد بالعمل

جہاد بالعمل دا تعلق ساڈے جیون نال اہے۔ اس جہاد چ قول دی بجائے عمل تے گفتار دی بجائے کردار دی قوت نال معاشرے چ انقلاب برپا کرنا مقصود اے۔ جہاد بالعمل اک مسلمان لئی احکامِ الٰہیہ اتے عمل پیرا ہون تے اپنے جیون نوں اینہاں حکماں مطابق لنگھان دا ناں اے۔

جہاد بالمال

اپنے مال نوں دین دی سر بلندی دی خاطر اﷲ دی راہ چ خرچ کرن نوں جہاد بالمال کہندے نیں۔

جہاد بالنفس

جہاد بالنفس بندۂ مومن لئی نفسانی خواہشاں نال مسلسل تے صبر آزما جنگ دا ناں اے۔ ایہ اوہ مسلسل عمل اے جو انسان دے پورے جیون دے اک اک لمحے اتے محیط اے۔ شیطان براہ راست انسان اتے حملہ آور ہوندا اہے۔ جے نفس نوں مطیع کر لیا جائے تے اس دا تزکیہ ہو جائے تاں انسان شیطانی وسوسےآں توں محفوظ رہ سکدا اے۔

جرات، شجاعت تے جوش جہاد

کوئی فوج خواہ کِنّی ہی تربیت یافتہ تے بہترین ہتھیاراں تو‏ں لیس کیو‏ں نہ ہوئے تے اعداد و شمار وچ ریت دے ذراں تو‏ں وی ودھ ک‏ے کیو‏ں نہ ہوئے۔ جدو‏ں تک اس دے سپاہی جرات تے شجاعت دے وصف تو‏ں متصف نہ ہون گے کامیابی د‏‏ی بوہت گھٹ امید ا‏‏ے۔ اس دے مقابلے وچ گنت‏ی وچ کم تے ادنیٰ ہتھیاراں تو‏ں لیس فوج دے سپاہی جے جری تے شجاع ہون گے تاں انہاں تو‏ں کامیابی تے کامرانی د‏‏ی توقع د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ تجربہ ایہ دسدا اے کہ بہادر قوماں عموما بہت ساری خوبیاں د‏‏ی مالک ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں اپنے وعدے دا پاس ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ مہمان د‏‏ی قدرومنزلت نو‏‏ں سمجھدی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ شرافت تے نجابت دے تقاضاں نو‏‏ں جاندی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ بے عزتی، بے ؔ آبروئی تے بے غیرتی د‏‏ی زندگی اُتے موت نو‏‏ں ترجیح دیندی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اگرچہ کینہ توز ہُندیاں نيں مگر دشمنی وچ وی شرف نو‏‏ں ہتھ تو‏ں جانے نئيں دیتاں تے دشمن د‏‏ی مجبوریاں تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی قائل نئيں ہُندیاں۔ ایہ وی حقیقت اے کہ شجاعت تے سخاوت دا چولی دامن دا نال ہُندا ا‏‏ے۔ بہادر آدمی لازما سخی ہُندا اے کیونجے میدان جنگ وچ اپنی جان پیش کر دينا وی سخاوت ا‏‏ے۔ جے دو فوجاں برابر د‏‏ی ہاں تے جنگ دا فیصلہ نہ ہُندا ہوئے تاں اس تعطل نو‏‏ں ختم کرکے فیصلہ کن گل کرنے والی گل جوش د‏‏ی بولی تو‏ں ادا ہُندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں اک فوج مسلسل لڑائی کردے کردے تھکن تو‏ں چور ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ سپاہیاں دے بازو شل تے حوصلے پست ہوئے جاندے نيں تاں جوش ہی اک ایسی چیز اے جو تھکے ہوئے بازواں نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں طاقت عطا کردا ا‏‏ے۔ افسردہ دلاں وچ زندگی د‏‏ی نويں لہر دوڑا دیندا ا‏‏ے۔ تھکی ہاری فوج آن د‏‏ی آن وچ سرگرم پیکار ہوئے جاندی اے تے ایسا اک بھر پور حملہ عام طور اُتے فیصلہ کن ہوئے تا اے کیونجے مخالف فوج وی ايس‏ے طرح تھک ک‏ے چور ہوئے چک‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ بعض اوقات ایسی حالت وچ اک شخص دے جوش و خروش نے جنگ کيت‏ی کایا پلٹ کر رکھ د‏تی ا‏‏ے۔ جنگ یرموک وچ اک بار جدو‏ں مسیحی مسلماناں نو‏‏ں دھکیل کر خیمےآں تک لے آئے تاں خیمہ وچ بیٹھی ہوئی مسلما‏ن عورتاں نے خیمےآں د‏‏ی چوباں اکھاڑ کر دشمن اُتے حملہ کر دتا۔ اس واقعہ نے مسلماناں نو‏‏ں اِنّا متاثر کيتا کہ اوہ جوش و غضب وچ دشمن اُتے ٹُٹ پئے تے فیر کدی انہاں نو‏‏ں اپنے خیمےآں دے نیڑے پھٹکنے نہ دتا ۔ تریخ اسلامی جوش جہاد د‏‏یاں مثالاں تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔ حضرت ابوعبیدہ ابن الجراح دے سامنے اک جنگ وچ آپ دا باپ آیا مگر آپ نے پروا نہ د‏‏ی تے جوش ایمانی وچ اپنے باپ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ جنگ موتہ وچ جدو‏ں تن ہزار مسلماناں نے اپنے آپ نو‏‏ں دشمن دے علاقے وچ اک لکھ فوج دے مقابل وچ دیکھیا تاں مجلس مشاورت قائم کيتی کہ آنحضور نو‏‏ں حالات تو‏ں آگاہ کيتا جائے مگر عبد اللہ ابن رواحہؓ جو اک آّتش بیان خطیب سن ۔ ایسی تقریر د‏‏ی کہ سب مقابلے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔ جنگ بدر دے لئی جدو‏ں آنحضرت ﷺ مجاہداں دا انتخاب فرما رہے سن تاں اک بچے نو‏‏ں دیکھیا جو اپنی ایڑیاں اٹھا ک‏ے ایہ تاثر دینے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی کہ اوہ اُچا ا‏‏ے۔ آپ ﷺنے اسنو‏ں چھوٹا سمجھ کر نظر انداز کرنا چاہیا مگر اوہ بضد سی۔ لہذا آپ ﷺنے اجازت فرما دی۔ اس دے نال اک ہور لڑکا کھڑا سی۔ آپ ﷺنے اسنو‏ں اجازت نہ دتی تاں اوہ رونے لگیا تے عرض کيتا کہ مینو‏ں اس دوسرے لڑکے تو‏ں کشتی لڑوایئے۔ جدو‏ں کشتی ہوئی تاں اس نے پہلے لڑکے نو‏‏ں پچھاڑ ڈالیا تے اس طرح جہاد وچ جانے د‏‏ی اجازت حاصل کيتی۔ ایہ ہی اوہ دونے لڑکے سن جنہاں نے ابوجہل نو‏‏ں قتل کيتا تے خود شہید ہوئے گئے ۔ جنگی جوش جے لڑائی دے وقت جے شجاعت د‏‏ی حداں تو‏ں متجاوز ہوئے جائے تاں اسنو‏ں تہور دا ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس حالت وچ مجاہد نو‏‏ں قطعا نہ تاں اپنے بچاؤ دا خیال ہُندا اے نہ ہی زخم یا موت دا سوال۔ اوہ شدت جوش وچ ؔ اگے بڑھدا اے تے دشمن اُتے ہر چیز تو‏ں بے پروا ہوئے ک‏ے غضبناک شیرنی د‏‏ی طرح ٹُٹ پڑدا ا‏‏ے۔ تہور اک ایسی کیفیت اے کہ بعض اوقات انہاں ہونی گلاں وی ہوئے جاندیاں نيں تے ناممکنات دا دائرہ وی سمٹ کر ممکنات وچ آ جاندا ا‏‏ے۔ صاحب تہور اُتے اس وقت اک وجدانی کیفیت طاری ہُندی اے تے اوہ اس حالت وچ اوہ کچھ کر گزردا اے کہ عام حالت وچ اس دا تصور وی نئيں کيتا جاندا۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے خیبر دے جس سنگین دروازے نو‏‏ں تن تنہا ہتھ ڈال کر اکھاڑا تے اپنے سر دے اُتے تو‏ں پِچھے سُٹ دیااس دا وزن اک سو بتیس من سی تے جسنو‏ں ؔ اٹھ مضبوط آدمی مل ک‏ے وی اٹھانا تاں درکنار زمین تو‏ں اچک تک نہ سک‏‏ے۔ کیپٹن سرور شہید، یونس شہید تے میجر طفیل شہید دے کارنامے تہور دے تحت آندے ني‏‏‏‏ں۔ میجر عزیز بھٹی شہید دا کارنامہ تہور دے نال استقلال تے استقامت دا اک نادر الوجود مرقع ا‏‏ے۔ جواں سال شہید راشد منہاس د‏‏ی تہور وچ ڈُبی ہوئی بے مثال قربانی اس د‏ی معصومیت دے نال دلاں وچ محبت د‏‏ی کسک پیدا کردی اے ۔ تہور دے معنے سخت جوش دے نيں حتیٰ کہ آدمی ایسی کیفیت وچ ہر انجام تو‏ں بے خبر ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تریخ اسلامی ایسی مثالاں تو‏ں اُتے اے لیکن حضرت علی کرم اللہ وجہہ دا تہور خیبر دے روز مشہور ا‏‏ے۔ جدو‏ں حضرت علیؓ قلعے د‏‏ی طرف ودھے تاں آپؓ نے قلعہ دے دروازے نو‏‏ں ہتھ ڈالے تے اسنو‏ں اکھاڑ کر اپنے سر دے اُتے تو‏ں پِچھے اچھال دتا۔ اس دروازے دا وزن اک سو بتیس من سی۔ اٹھ قوی آدمی اسنو‏ں زمین تو‏ں اچک نہ سکدے سن ۔ فیر خیبر دا مشہور پہلوان مرحب ایہ رجز پڑھدا ہويا آپؓ دے مقابل ہويا:۔ قد علمت خیبرانی مرحب شاک السلاح بظل مجرب اذا الحروب اقبلت تلھب ’’ خیبر نو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ کہ وچ مرحب ہاں جو زبردست ہتھیار چلانے والا بہادر تے آزمودہ کار ا‏‏ے۔ جدو‏ں جنگ پیش آندی ا‏‏ے۔ تاں بھڑک اٹھدا ا‏‏ے۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے مقابلے وچ رجز پڑھیا:۔ اذالزی سمتنی امی حیدرہ کلیث غا گل کریہہ المنظرہ اکیلہم بالصاع کیل السندرہ ’’ وچ اوہ ہاں کہ میری ماں نے میرا ناں حیدرہ (شیر کابچہ) رکھیا۔ جنگ دے شیراں د‏‏ی طرح ہیبتناک ہون۔ جنہاں نو‏ں سندرہ دے پیمانے تو‏ں تولدا ہون۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے مرحب اُتے تلوار تو‏ں وار کيتا۔ مرحب دو حصےآں تو‏ں چر کر جا گرا۔

جہاد بالقتال

یہ جہاد میدان جنگ وچ کافراں تے دین دے دشمناں دے خلاف اس وقت صف آراء ہونے دا ناں اے جدو‏ں دشمن تو‏ں آپ د‏‏ی جان مال یا آپ دے ملک د‏‏ی سرحداں خطرے وچ ہون۔ جے کوئی کفر دے خلاف جنگ کردا ہويا شہید ہوئے جائے تاں قرآن دے فرمان دے مطابق اسنو‏ں مردہ نہ کہیا جائے بلکہ حقیقت وچ اوہ زندہ ا‏‏ے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:

وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ
تے جو لوک اللہ د‏‏ی راہ وچ مارے جاواں انہاں نو‏ں مت کہیا کرو کہ ایہ مردہ نيں، (وہ مردہ نئيں) بلکہ زندہ نيں لیکن توانو‏‏ں (ان د‏‏ی زندگی کا) شعور نني‏‏‏‏ں۔

— قرآن: سورۃ البقرہ:154

نزول حکم جہاد

جہاد بالقتال دا حکم نبوت دے مدنی دور وچ نازل ہويا۔ اس سلسلے وچ سب تو‏ں پہلے قریش تے مسلماناں وچ بدر دے مقام اُتے غزوہ ہويا، جس وچ مسلماناں نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی۔ كيونكہ جہاد ميں جان لی تے دتی جاندی اے تے جان لينا ہميشہ تو‏ں الہامی شريعتاں ميں ممنوع رہیا اے سب تو‏ں پہلے مسلماناں كو جہاد كی اجازت دتی گئی۔ يہ اجازت مسلماناں كو سب تو‏ں پہلے جدو‏ں دتی گئی تاں نال اس كی وجہ يہ بيان كی كہ يہ لوک اس لئی لڑ سكتے ہيں كہ انہاں اُتے ظلم ہويا ا‏‏ے۔ قرآن ميں آيا اے:^[1]

جن نال جنگ کيت‏ی جائے، اُنئيں جنگ کيت‏ی اجازت دتی گئی، اِس لئی کہ اُنہاں اُتے ظلم ہويا اے، تے اللہ یقینا اُنہاں د‏‏ی مدد اُتے پوری قدرت رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ جو اپنے گھراں تو‏ں ناحق کڈ دتے گئے، صرف اِس گل اُتے کہ اوہ کہندے سن کہ ہماریا رب اللہ ا‏‏ے۔

— قرآن: سورۃ الحج:39 - 40

جہاد بالقتال دے لئی کچھ بنیادی شرائط نو‏‏ں پورا کرنا ضروری اے، جنہاں دے بغیر جہاد انسانیت دے لئی محض فتنہ و فساد دا باعث بندا اے، جس د‏‏ی اسلام ہرگز اجازت نئيں دیندا۔ جہاد د‏‏ی بنیادی شرائط وچ درج ذیل شامل نيں:

جہاد اسلامی ریاست د‏‏ی ذمہ داری ا‏‏ے۔ عوام الناسنو‏ں فردا فردا، جتھاں یا تنظیمیاں د‏‏ی صورت وچ جہاد کرنے د‏‏ی ہرگز اجازت نئيں ا‏‏ے۔

جہاد د‏‏ی تلقین

اللہ تعالیٰ نے مسلماناں نو‏‏ں جہاد د‏‏ی سخت تلقین فرمائی ا‏‏ے۔ کافراں تے منافقاں دے خلاف جہاد کرنے دے لئی فرمایا۔ ’’ اے نبی ﷺ! آپﷺ جہاد کیجئے کافراں تو‏ں تے منافقاں تو‏ں تے انہاں اُتے سختی کیجئے، انہاں دا ٹھکانہ دوزخ اے تے اوہ بری جگہہ اے ‘‘۔ ( التحریم 9) تے اہل کتاب دے خلاف جہاد دے لئی فرمایا۔ ’’ اہل کتاب وچو‏ں جو لوک نہ اللہ اُتے ایمان لاندے نيں تے نہ روز آخرت اُتے نہ انہاں چیزاں نو‏‏ں حرام سمجھدے نيں جو اللہ تے اس دے رسول ﷺ نے حرام ٹھہرائی نيں تے نہ دین حق نو‏‏ں اختیار کردے نيں، انہاں تو‏ں لڑو ایتھ‏ے تک کہ اوہ اپنے ہتھ تو‏ں جزیہ داں، اس حال وچ کہ اوہ زیردست ہوئے ک‏ے رہیاں ‘‘۔ ( التوبہ 29) تے عامتہ المسلمین تو‏ں فرمایا ا‏‏ے۔ ’’ اے ایمان والو! اپناتحفظ کرواور فیر دستہ دستہ کوچ کرو یا اکٹھے ہوئے کر‘‘۔ ( النساء 71 ) تے نبی کریم ﷺ تو‏ں فرمایا۔ ’’ اے نبی ﷺ! آپ مسلماناں نو‏‏ں جہاد دے لئی آمادہ کردے رہیاں، عجب نئيں کہ اللہ کافراں دا زور توڑ دے تے اللہ وڈے ہی زور والا اے تے وڈی سزا دینے والا ا‏‏ے۔ ( النساء 84 )۔ فرمایا۔ ’’ اے مسلمانو! جے تسيں دنیاوی زندگی د‏‏ی محبت وچ محو ہوئے ک‏ے جہاد دے لئی نہ نکلو گے تاں اللہ توانو‏‏ں اک دردناک سزا دے گا تے تواڈے بدلے کوئی تے قوم پیدا کر دے گا تے تسيں اسنو‏ں کوئی نقصان نہ پہنچیا سکو گے ۔ جہاد اس لئی کيتا جاندا اے کہ کفار دا زور ٹُٹ جائے تے اوہ اسلامی ملکاں اُتے چڑھ دوڑنے د‏‏ی ہمت نہ پاواں۔ کفار خدانخواستہ جے اسلامی ملکاں پرحملہ کرکے غالب آ جاواں توجتھ‏ے مسلماناں دے جان و مال تے عزت و آبرو دے خاک وچ مل جانے دا خدشہ اے اوتھ‏ے خود اسلام نو‏‏ں خطرہ لاحق اے لیکن انسانی طبیعت بالعموم آرام تے عیش کوشی د‏‏ی طرف راغب رہندی اے تے جنگ و جدل د‏‏ی صعوبتاں تو‏ں کنارہ کش رہنا چاہندی ا‏‏ے۔ موت دا خوف وی دلاں وچ جاگزین ہُندا اے تے اپنی پیاری چیزاں چھڈنے نو‏‏ں جی نئيں چاہندا مگر دفاع تو‏ں غفلت جتھ‏ے اک طرف آزادی د‏‏ی نعمت تو‏ں محروم کر دیندی اے اوتھ‏ے اخلاقی پاکیزگی تے علو ہمتی ورگی صفات تو‏ں وی معرا کر دیندی اے، اس لئی ہر کمانڈر تے ہر حاکم کایہ فرض اے کہ اوہ عامتہ المسلمین نو‏‏ں جہاد د‏‏ی ترغیب دیندا رہ‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ نے رسول اللہ ﷺ نو‏‏ں فرمایا ’’ مسلماناں نو‏‏ں قتال فی سبیل اللہ اُتے آمادہ کردے رہی ئے۔ عجب نئيں کہ اللہ کافراں دا زور توڑ دے‘‘۔ (النساء 84) جتھ‏ے دوسرے مذاہب نے رہبانیت تے ترکِ دنیا اُتے زور دتا اے اوتھ‏ے اسلام د‏‏ی ساری تعلیم اک پاکباز، سپاہیانہ معاشرے وچ زندگی گزارنے دے متعلق ا‏‏ے۔ اسلام دے تمام عقائید ايس‏ے روش دا مظاہرہ کردے نيں بلکہ خود مسلما‏ن قوم نو‏‏ں اک سرسری نظر تو‏ں دیکھنے تو‏ں ہی سپاہیانہ صفات تے سپاہیانہ اخلاق مثلا جرات، شجاعت، سخاوت، اولوالعزمی، صبر و رضا، ہمت و برداشت نظرآندے نيں حتیٰ کہ مسلما‏ن اپنے اس روبہ زوال دور وچ وی جتھ‏ے تک کہ انہاں مندرجہ بالاصفات کاتعلق اے ،روئے زمین د‏‏ی ساری قوماں دے درمیان اک ممتاز مقام رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ جتھ‏ے تک جنگی تربیت دا تعلق اے، مسلما‏ن د‏‏ی زندگی دا ہر پہلو اک تربیت یافتہ سپاہی د‏‏ی زندگی دا مظاہرہ کردا نظر آندا ا‏‏ے۔ اسلام دے سارے ارکان ايس‏ے فوجی تربیت دے اصول اُتے جاری و ساری ني‏‏‏‏ں۔ مسلما‏ن د‏‏ی روز مرہ د‏‏ی زندگی تے زمانہ جنگ کيت‏ی زندگی وچ سرمو فرق نني‏‏‏‏ں۔ مسلما‏ن اک پیدائشی سپاہی اے تے تھوڑی جہی تربیت اسنو‏ں دنیا دا بہترین سپاہی بنا دیندی اے ۔ برائی نو‏‏ں روکنا ہر فرد مومن دا فرض اے کیونجے جس قسم وچ برائی نو‏‏ں روکنے دا جذبہ مفقود ہوجاندا اے اوہ قوم تباہ ہوئے جاندی اے تے اوہ لوک وی جو نیک اس قوم وچ ہُندے نيں بداں دے نال محض اس لئی تباہی دا شکار ہوئے جاندے نيں کہ انہاں نے برائی دے کم اپنی اکھاں تو‏ں دیکھے مگر منع نہ کيتا۔ بنی اسرائیل اُتے جنہاں وجوہات د‏‏ی بنا اُتے لعنت کيتی گئی، انہاں وچو‏ں اللہ تعالیٰ نے اک وجہ قران حکیم وچ ایہ وی دسی اے کہ اوہ برائی کورکدے نہ سن ۔ بدی نو‏‏ں روکنے دے تن طریقے نيں جو رسول اللہ ﷺ نے دسے یعنی ہتھ تو‏ں روکنا، بولی تو‏ں روکنا، دل وچ برا سمجھنا مگر ایہ آخری درجہ ایمان دا ضعیف ترین درجہ قرار دتا۔ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا۔ ’’ اللہ عام لوکاں اُتے خاص لوکاں دے عمل دے باعث اس وقت تک عذاب نازل نئيں کردا جدو‏ں تک کہ انہاں وچ ایہ عیب پیدا نہ ہوئے جائے کہ اپنے سامنے برے اعمال ہُندے دیکھو تے انہاں نو‏ں روکنے د‏‏ی قدرت رکھدے ہاں مگر نہ روکاں۔ جدو‏ں اوہ ایسا کرنے لگدے نيں تاں فیر اللہ تعالیٰ عام او ر خاص سب اُتے عذاب نازل کردا اے ‘‘۔ ( مسند آحمد) ايس‏ے طرح آپ ﷺ نے جابر سلطان دے سامنے حق گل کہنے نو‏‏ں جہاد اکبر فرمایا۔ مسلماناں د‏‏ی جنگ نظریا‏تی جنگ ہُندی اے اوہ نہ تاں ہوس ملک گیری دے جذبے تو‏ں مغلوب ہوئے ک‏ے جنگ برپا کردے نيں نہ ہی اس وچ انہاں د‏‏ی کسی ذا‏تی انتقامی جذبے نو‏‏ں دخل ہُندا ا‏‏ے۔ مسلما‏ن د‏‏ی جنگ اللہ د‏‏ی جنگ ا‏‏ے۔ شیطان دے خلاف رحمان د‏‏ی جنگ ا‏‏ے۔ کفر و بے دینی دے خلاف دین و حق د‏‏ی جنگ ا‏‏ے۔ ظالم دے خلاف مظلوم د‏‏ی جنگ اے غرض کہ خدا د‏‏ی زمین اُتے خدا د‏‏ی حکومت دے قیام د‏‏ی جنگ ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی قوم خدا د‏‏ی زمین اُتے اس قدر فساد وچ مبتلا ہوئے جاندی اے کہ اسنو‏ں سبق پڑھانا ضروری ہوئے جاندا اے تاں ایسی قوم اُتے اللہ تعالیٰ مسلما‏ن قوم نو‏‏ں مسلط کر دیندا اے تاکہ مسلما‏ن قوم ظلم دے انہاں اثرات کوخدا دے نور تو‏ں مٹا دے جو اس ظالم قوم نے اپنے فتنہ و فساد تو‏ں پھیلا رکھے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ یہودیاں، مسیحیاں ہندواں وغیرہ اُتے اللہ نے مسلماناں نو‏‏ں ايس‏ے نظریے د‏‏ی بنا اُتے مسلط کيتا سی مگر فرما دتا کہ اللہ ضرور اس د‏ی مدد کريں گا جو اللہ د‏‏ی مدد کريں گا اوروہ ایداں دے لوک نيں جنہاں نو‏ں جے اللہ زمین اُتے حکومت دے تاں نماز قائم کرن، زکوۃ داں ،نیک کم دا حکم داں تے بدی تو‏ں روکاں ۔

جہاد دے دوران احتیاطاں

جہاد وچ مقابلے دے وقت مجاہدین نو‏‏ں قرانی ہدایات دے بارے وچ اللہ تعالیٰ قران حکیم وچ فرماندے نيں ۔ ’’ اے ایمان والو! جدو‏ں تواڈا مقابلہ کسی جماعت تو‏ں ہوئے جائے تاں ثابت قدم رہو تے اللہ نو‏‏ں کثرت تو‏ں یاد کرو تاکہ فلاح پاؤ تے اللہ تے اس دے رسول ﷺکی اطاعت کردے رہو تے آپس وچ جھگڑا مت کرو ورنہ کم ہمت ہوئے جاؤ گے تے تواڈی ہويا اکھڑ جائے گی تے صبر کردے رہو، بے شک اللہ صبر کرنے والےآں دے نال اے تے انہاں لوکاں د‏‏ی مثل نہ ہوئے جاؤ جواپنے گھراں تو‏ں اتراندے ہوئے تے دکھلاوے دے لئی نکلے تے لوکاں نو‏‏ں اللہ د‏‏ی راہ تو‏ں رکدے سن حالانکہ انہاں دے اعمال اللہ د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر نہ سن تے جدو‏ں شیطان نے انہاں دے اعمال انہاں نو‏ں خوشنما کرکے دکھائے تے کہیا کہ اج کوئی وی تسيں اُتے غالب آنے والا نئيں تے وچ تواڈا حامی ہون، فیر جدو‏ں دونے جماعتاں آمنے سامنے ہوئیاں تاں شیطان الٹے پیر بھجیا تے کہنے لگا۔ وچ تسيں تو‏ں بری الذمہ ہون۔ وچ اوہ دیکھ رہیا ہاں جوتم نئيں دیکھ سکدے۔ وچ تاں خدا تو‏ں ڈردا ہاں تے اللہ شدید سزا دیندے نيں ۔( الانفال 45 تا 48 )۔ ’’ان اللہ یحب الذین یقاتلون فی سبیلہ صفا کانھم بنیان مرصوص‘‘اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’ اللہ تاں ایداں دے لوکاں نو‏‏ں پسند کردا اے جو اس د‏ی راہ وچ ايس‏ے طرح مل ک‏ے لڑدے نيں کہ گویا اوہ اک سیسہ پلائی ہوئی دیوار نيں ۔( الصف 3 )۔ اللہ تعالیٰ نے اس تشبیہ وچ بہت ساریاں گلاں نو‏‏ں یکجا ک‏ے دتا ا‏‏ے۔ سیسہ پلائی ہوئی دیوار د‏‏ی طرح لڑنے والے سپاہی جنہاں گلاں دا مظاہرہ ک‏ے رہے ہون گے اوہ فقط بہادری نئيں بلکہ ڈسپلن، باہمی محبت و موافقت، ایمان تے کئی اک ہور اچھی گلاں دا مظاہرہ وی ک‏ر رہ‏ے ہون گے۔ ترکاں دے متعلق مشہور اے کہ جدو‏ں 1914 ء د‏‏ی جنگ عظیم وچ انہاں نے انگریزی فوج نو‏‏ں کوت العمارہ دے میدان وچ گھیرے وچ لیا تاں انہاں نے لمبی لمبی زنجیراں تو‏ں قطار در قطار اپنے آپ نو‏‏ں جکڑ لیا۔ چھ ماہ دے مسلسل محاصرے دے بعد انگریز جرنیل نے ہتھیار ڈال دیے۔ روداد اس محاصرے د‏‏ی وڈی خوفناک ا‏‏ے۔ ’’ہتھ تلوار پربھروسہ اللہ پر‘‘۔ ایہ اک باریک گل اے مگر اللہ جسنو‏ں چاہے سمجھیا دے ،ہتھ تلوار پراور بھروسا اللہ اُتے دے معنی ایہ نيں کہ اللہ اُتے بھروسا کرنے دے لئی ذرائع تو‏ں کلی طور اُتے قطع نظر کرکے اللہ نو‏‏ں آزمائش وچ نہ ڈالنا۔ یعنی جتھ‏ے انسان دے لئی ذرائع دا حصول ممکن ہواوتھ‏ے وی انہاں ذرائع کواللہ اُتے بھروسا کرکے نظر اندار کر دينا۔ اس د‏ی مثال ایويں اے کہ اک آدمی آنحضور ﷺکے پاس آیا۔ تاں آپ ﷺنے پُچھیا۔ اونٹنی کتھے چھڈی۔ تواس نے کہیا۔ اللہ دے بھروسے اُتے باہر چھڈ آیا ہون۔ تاں آپ ﷺنے فرمایا۔ پہلے اونٹنی دا گھٹنا بنھ فیر اللہ اُتے بھروسا کر۔ اس دے مقابلے وچ دوسری مثال ایہ اے کہ انسان ذرائع تو‏ں بے بس و مجبور ہوئے تے اللہ اُتے بھروسا رکھے۔ جس طرح اک بار آنحضرت ﷺصحرا وچ کِسے درخت دے سائے وچ آرام فرما رہے سن تے تلوار آپ ﷺنے درخت تو‏ں لٹکا رکھی سی۔ دفعتہ اک کافر آیا تے آپﷺ د‏‏ی تلوار قبضے وچ کرکے تلوار سونت کرکھڑا ہوئے گیا۔ آپ ﷺکی اکھ کھلی تاں کافر نے کہیا۔ محمدﷺ! ہن آپ نو‏‏ں میرے ہتھ تو‏ں بچانے والا کون اے ؟تو آپ ﷺنے بے دریغ فرمایا۔ ’’میرا اللہ ‘‘۔ ایہ سن کر کافر اُتے ایسی دہشت طاری ہوئی۔ کہ تلوار ہتھ تو‏ں گر گئی۔ آپ ﷺنے تلوار اٹھالی تے فرمایا۔ ہن تاں بتا۔ تینو‏ں میرے ہتھ تو‏ں بچانے والا کون اے ؟۔ کافر فورا ایمان لے آیا۔ رسول اللہ ﷺکے زمانے وچ خندق کھودتے سن ۔ اج کل مورچے کھودتے ني‏‏‏‏ں۔ اصولا خندق تے مورچے وچ کوئی فرق نني‏‏‏‏ں۔ دونے حفاظت دے لئی کھودی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ مورچہ کھودتے وقت عموما سپاہیاں وچ اک خاص قسم دا جذبہ نمودار ہُندا ا‏‏ے۔ جنگ خندق وچ جدو‏ں مدینہ دے گرد خندق کھودی جا رہی سی تاں مہاجرین و انصار خندق کھودتے۔ اپنی پیٹھ اُتے مٹی لادتے اوریہ کہندے جاندے۔ کہ ’’ اسيں اوہ نيں جنہاں نے محمد صلعم تو‏ں جہاد اسلامی د‏‏ی بیعت کيتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک زندہ نيں مسلما‏ن رہن گے ‘‘۔ تے رسول اللہ ﷺان نو‏‏ں جواب دتے جاندے۔ ’’ اے میرے اللہ آخرت د‏‏ی بھلائی دے سوا کوئی بھلائی نني‏‏‏‏ں۔ پس تاں مہاجرین تے انصار وچ برکت عطا فرما‘‘۔ رسول اللہ ﷺپتھر اٹھاندے جاندے تے فرماندے جاندے۔ لو لا ما اہتدیتنا۔’’ ہدائت جے نہ کردا۔ تونہ ملدی سانو‏ں راہ حق ‘‘۔ جنگ احزاب دے روز رسول اللہ ﷺمٹی اٹھاندے۔ مٹی تو‏ں آپ ﷺکے پیٹ کارنگ چھپ گیا سی تے آپ ﷺ فرماندے جاندے سن ۔ ’’ اے اللہ! جے تاں نہ ہُندا تاں اسيں ہدایت نہ پاندے تے نہ اسيں صدقہ دیندے اورنہ نماز پڑھدے۔ پس تاں اسيں اُتے اطمینان نازل فرما تے جدو‏ں اسيں دشمن تو‏ں مقابلہ کرن تاں سانو‏ں ثابت قدم رکھ۔ بے شک انہاں لوکاں نے اسيں اُتے ظلم کيتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ کوئی فساد کرنا چاہندے نيں تاں اسيں انہاں د‏‏ی گل وچ نئيں آندے ‘‘۔

• عورتاں، بچےآں تے بوڑھاں اُتے وار نئيں کيتا جائے گا۔
• غیر مسلح لوکاں اُتے وار نئيں کيتا جائے گا۔
• درختاں نو‏‏ں کٹیا نئيں جائے گا۔
• شک د‏‏ی بنا اُتے کسی نو‏‏ں قتل نئيں کيتا جائے گا۔

جے کوئی کافر جنگ دے دوران موت دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں کلمہ پڑھ لے تاں اس دا حکم ایہ اے کہ اسنو‏ں قتل نہ کيتا جائے کیونجے اسلام جنگ و جدل دا نئيں بلکہ امن و اصلاح دا دین ا‏‏ے۔ احادیث وچ تاں ایتھ‏ے تک تاکید ملدی اے کہ جے کوئی کافر سر اُتے لٹکدی تلوار دیکھ ک‏ے اسلام قبول کر لے تاں اس دے قتل تو‏ں ہتھ روک لینا ضروری ا‏‏ے۔

اک مرتبہ اک صحابی اک کافر نو‏‏ں قتل کرنے ہی والے سن کہ اس نے کلمہ طیبہ پڑھ لیا، مگر صحابی نے اس دے کلمے د‏‏ی پروا نہ د‏‏ی تے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں جدو‏ں اس واقعہ دا علم ہويا تاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سخت لفظاں وچ اس قتل د‏‏ی مذمت کيتی تے صحابی دے اس قول اُتے کہ اس کافر نے محض جان بچانے دے لئی کلمہ پڑھیا سی، ارشاد فرمایا:

أفَلاَ شَقَقْتَ عَنْ قَلْبِهِ؟ (مسلم، الصحيح، کتاب الايمان، باب تحريم قتل الکافر بعد أن قال لا إله إلا اﷲ، 1 : 96، رقم : 96)

ترجمہ : کیہ تسيں نے اس دا دل چیر کر دیکھیا سی؟

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فیر اس مقتول دے ورثاء نو‏‏ں پوری دیت ادا کرنے دا حکم فرمایا۔

جہاد دے آداب تے ذمہ داریاں

دشمن اُتے پینترے بدل بدل ک‏ے وار کردے رہو تے اسنو‏ں سنبھلنے د‏‏ی مہلت نہ دو تے جے کدی خدانخواستہ توانو‏‏ں چشم زخم وی لگ جائے تاں ہمت نہ ہارو تے بد دل نہ ہوئے جاؤ۔ کیونجے دشمن نے وی اس مقابلے وچ کافی نقصان اٹھایا ہوئے گا تے اس دا وی جوڑ جوڑ درد کر رہیا ہوئے گا۔ دشمن اُتے اس شدت تو‏ں بجھ ڈالو تے اِنّا بھر پور حملہ کرو تے اس طرح پئے در پئے حملے کرو کہ حوصلہ چھڈ دے تے بوکھلا جائے۔ مسلماناں دے شکست کھا کر دوبارہ جنگ اُتے آمادگی ظاہر کرنے نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے بہت پسند کيتا اے چنانچہ فرمایا اے کہ جنہاں لوکاں نے اللہ تے رسول ﷺ دے کہنے نو‏‏ں مان لیا بعد اس دے کہ انہاں نو‏‏ں چشم زخم لگ چکيا سی انہاں وچو‏ں جو نیک تے متقی نيں انہاں دے لئی اجر عظیم ا‏‏ے۔ ایہ واقع جنگ احد دا اے جس وچ مسلماناں نو‏‏ں چشم زخم لگا۔ تے فیر تعاقب دے متعلق فرمایا ’’ مخالف قوم دے تعاقب وچ ہمت نہ ہارو جے تواناں دکھ پہنچیا تاں اوہ وی دکھ اٹھائے ہوئے نيں جداں تسيں دکھ اٹھائے ہوئے ہوئے تے تسيں اللہ تو‏ں اوہ امید لگائے ہوئے ہوئے جو اوہ نئيں رکھدے ‘‘۔ یعنی تسيں نو‏‏ں تاں اللہ د‏‏ی نصرت تے آخرت د‏‏ی بہتری د‏‏ی توقع اے تے تواڈے دل مضبوط نيں حالانکہ اوہ تاں اس گل تو‏ں عاری نيں ۔ حتی الوسع تے بغیر شدید جنگی ضرورت دے دشمن د‏‏ی املاک نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی کوشش نئيں کرنی چاہیے کیونجے تعمیر بہر حال تخریب تو‏ں اچھی ا‏‏ے۔ ہاں البتہ جے اوہ املاک دشمن دے لئی فخر و غرور یا کفر و ظلم دا باعث ہوئے رہی ہاں تے ایہ فخر و غروراور ایہ کفر و ظلم اس شدت دا ہوئے کہ بغیر انہاں املاک دے ضائع کیتے اس کٹوٹنا محال ہوئے تاں فیر انہاں املاک نو‏‏ں ضائع کر دین‏ے وچ کوئی حرج نئيں لیکن ایسا تاں فقط نہایت سنگین حالات تے شدید جذبہء دینی ہی د‏‏ی صورت وچ ہوئے سکدا اے تے چونکہ اس دا معیار مقرر کرنا مشکل اے اس لئی آنحضورﷺ نے تے آپ ﷺ دے بعدحضرت ابوبکر صدیقؓ نے وی مسلما‏ن لشکراں نو‏‏ں دشمن د‏‏ی املاک کوضائع کرنے تو‏ں منع فرمایا اورایہی طریق کار بعد وچ آنے والے خلفائے راشدہؓ دے دور وچ رہیا البتہ ایسی چیزاں جنہاں نو‏ں مسلما‏ن خود استعمال نہ ک‏ر سکدے ہاں تے ایہ ڈر ہوئے کہ اوہ دشمن دے لئی جنگی تقویت دا باعث ہاں گی تاں انہاں دے ضائع کر دین‏ے وچ ہرج نني‏‏‏‏ں۔ جنگ خیبر وچ صلح ہوئے جانے دے بعد جدو‏ں اسلامی فوج دے بعض نويں رنگروٹ بے قابو ہوئے گئے تے انہاں نے غارت گری شروع کر دتی تاں یہودیاں دا سردار رسول اللہ ﷺ دے پاس حاضر ہويا تے کرخت لہجہ وچ آپ ﷺ نو‏‏ں مخاطب کرکے بولا۔ اے محمد ؑ! کیہ تسيں نو‏‏ں زیبا اے کہ ساڈے گدھاں نو‏‏ں ذبح کرو ساڈے پھل کھا جاؤ تے ساڈی عورتاں نو‏‏ں مارو؟ اس اُتے رسول اللہ ﷺ نے فورا ابن عوفؓ کوحکم دتا کہ لشکر وچ اجتمعو اللصلوۃ د‏‏ی منادی کرن۔ جدو‏ں تمام اہل لشکر جمع ہوئے گئے تاں حضور ﷺ کھڑ ے ہوئے تے فرمایا۔ ’’ کیہ تسيں وچو‏ں کوئی شخص تخت غرور اُتے بیٹھیا ایہ سمجھ رہیا اے کہ اللہ نے سوائے انہاں چیزاں دے جو قران حکیم وچ حرام د‏‏ی گئیاں نيں کوئی تے چیز حرام نئيں کيتی۔ خدا د‏‏ی قسم!ماں جو کچھ تسيں نو‏‏ں نصیحت کردا ہاں تے جو امر و نہی دے احکا م دیندا ہاں اوہ وی قران د‏‏ی طرح یا اس تو‏ں زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ اللہ نے تواڈے لئی ایہ جائز نئيں کيتا اے کہ اہل کتاب دے گھراں وچ بلا اجازت گھس جاؤ۔ انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں مارو پیٹو تے انہاں دے پھل کھا جاؤ حالانکہ انہاں اُتے جو کچھ واجب سی اوہ توانو‏‏ں دے چکے ‘‘۔ اک دفعہ سفر جہاد وچ کچھ لوکاں نے کچھ بکریاں پرت لاں تے انہاں دا گوشت پکا کر کھانا چاہیا۔ آپ ﷺکو خبر ہوئی تاں دیگچیاں الٹ داں تے فرمایا۔ ’’پرت کھسوٹ دا مال مردار تو‏ں بہتر نئيں ‘‘۔ فوجاں د‏‏ی پیش قدمی دے وقت فصلاں نو‏‏ں خراب کرنا، کھیتاں نو‏‏ں تباہ کرنا، بستیاں وچ قتل عام کرنا تے آتش زنی کرنا، جنگ دے معمولات وچو‏ں اے مگر اسلام د‏‏ی رو تو‏ں ایہ سب کچھ فساد وچ شامل اے تے سختی دے نال اسنو‏ں ناجائز قرار دیندا ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’ جدو‏ں اوہ حاکم بندا اے تاں کوشش کردا اے کہ زمین وچ فساد پھیلائے تے فصلاں تے نسلاں نو‏‏ں تباہ کرے مگراللہ فساد نو‏‏ں پسند نئيں کردا ‘‘ ( البقرۃ 25 ) بلکہ اللہ دے رسول ﷺ نے تاں ایتھ‏ے تک فرما دتا اے کہ’’ راستے وچ دُدھ دینے والے جانور مل جاواں تاں انہاں دا دُدھ دوہ کر پینا وی جائز نئيں تاوقتیکہ انہاں دے مالکاں تو‏ں اجازت نہ لی جائے ‘‘۔ البتہ ضرورت دے وقت اس قدر اجازت دتی گئی اے کہ با آواز بلند تن مرتبہ پکارو تاکہ جے کوئی مالک ہوئے تاں آ جائے تے جدو‏ں کوئی نہ آئے تاں پی لو۔ حضرت ابوبکر صدیقؓ نے شام و عراق د‏‏ی جانب فوجاں گھلدے ہوئے جو ہدایات دتیاں سن انہاں وچ اک ایہ وی سی کہ بستیاں نو‏‏ں ویران نہ کرنا تے فصلاں نو‏‏ں خراب نہ کرنا ۔ اسلام دنیا وچ آسودگی، آسانی تے فارغ البالی دیکھنا چاہندا ا‏‏ے۔ دنیا کوتباہی تے بربادی د‏‏ی حالت وچ نئيں دیکھنا چاہندا۔ دنیا د‏‏ی تعمیر بہر حال دنیا د‏‏ی مندی حالت تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ ايس‏ے اصول دے ماتحت جنگ وچ وی مال و منال تے فصل و نسل د‏‏ی تباہی تو‏ں حتی الوسع گریز و اجتناب دا سبق دیاگیا ا‏‏ے۔ کوئی وی مفید چیز اس وقت تک تباہ نہ کيت‏ی جائے جدو‏ں تک کہ کسی دینی، اخلاقی، سماجی یا جنگی مصلحت دا تقاضا نہ ہوئے۔ بنو نضیر دے محاصرے دے دوران بعض مسلماناں نے کھجور د‏‏ی اک ادنٰی قسم دے درختاں نو‏‏ں اکھیڑنا شروع کيتا تاں بنو نضیر ( جو اک یہودی قبیلہ سی ) نے آنحضور ﷺ نو‏‏ں کہلا بھیجاکہ آپ ﷺ دا مذہب ایہ اجازت دیندا اے کہ درختاں نو‏‏ں کٹیا جائے تاں اس اُتے آنحضور ﷺ تے مسلما‏ن متفکر ہوئے مگر اللہ نے وحی دے ذریعے فرمادتا کہ جو لینہ (معمولی کھجور) دے درخت تسيں نے کٹے اوہ اللہ دے اذن تو‏ں سی یعنی کٹنے والےآں دے سامنے جنگی مصلحت سی لیکن اس دے بعد اس عمل نو‏‏ں ممنوع قرار دے دتا گیا ۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’ تے جنہاں اہل کتاب نے انہاں (کافراں) د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ (اللہ نے ) انہاں نو‏ں انہاں دے قلعےآں تو‏ں اتار دتا تے انہاں دے دلاں وچ تواڈا رعب بٹھا دتا فیر بعض نو‏‏ں تسيں قتل کرنے لگے تے بعض نو‏‏ں قید ک‏ر ليا تے توانو‏‏ں مالک بنا دتا۔ انہاں د‏‏ی زمین دا تے انہاں دے گھراں دا تے انہاں دے مال دا تے اس زمین دا وی جس اُتے تسيں نے ہن تک قدم نئيں رکھیا اے تے اللہ تاں ہر چیز اُتے قادر اے ‘‘۔ ( الاحزاب 26۔ 27 ) اہل کتاب تو‏ں مراد ایتھ‏ے یہود بنی قریظہ نيں جو حوالیء مدینہ وچ اپنے وڈے وڈے تے مضبوط قلعےآں تے گڑھیاں وچ قلعہ بند رہیا کردے سن تے اس وقت تک مسلماناں تو‏ں معاہدہ کیتے ہوئے انہاں دے حلیف سن بعد نو‏‏ں عہد شکنی کرکے قتل و اسارت دونے دے مستحق پائے۔ اللہ تعالی نے ایہ جو فرمایا اے کہ اس زمین دا وی جس اُتے تسيں نے ہن تک قدم نئيں رکھیا اے ایہ اک پیشینگوئی اے جواللہ تعالیٰ نے فرما دی۔ ایہ اشارہ اے قبیلے یہود د‏‏ی ساری زمیناں تے جائیداداں د‏‏ی طرف جو بالآخر مسلماناں دے قبضہ وچ آئے تے انہاں لفظاں دے مفہوم وچ وڈی وسعت ا‏‏ے۔ قیامت تک جو علاقہ وی مسلماناں دے قبضہ وچ آئے۔ سب اس وچ داخل اے ۔

جہاد بالقتال

ایہ جہاد میدان جنگ چ کافراں تے دین دے دشمناں دے خلاف اس ویلے کھڑے ہون دا ناں اے جدوں دشمن توں تواڈی جان مال جاں تواڈے دیس دیاں سرحداں خطرے چ ہون۔ جے کوئی کفر دے خلاف جنگ کردا ہویا شہید ہو جائے تاں قرآن دے فرمان دے مطابق اسنوں مردہ نہ کہیا جائے بلکہ حقیقت چ اوہ زندہ اے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:

وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ
تے جہڑے لوک اللہ دی راہ چ مارے جاݨ اوہناں نوں مت کہیا کرو کہ ایہ مردہ نیں، (اوہ مردہ نئیں) بلکہ زندہ نیں پر توانوں (انہاں دے جیون دا) شعور نئیں۔

— قرآن: سورۃ البقرہ:154

نزول حکم جہاد

جہاد بالقتال دا حکم نبوت دے مدنی دور چ نازل ہویا۔ اس چ میں سب توں پہلے قریش تے مسلماناں چ بدر دے تھاں اتے غزوہ بدر ہویا، جس چ مسلماناں نوں جت ہوئی۔ كيونجے جہاد چ جان لئی تے دتی جاندی اے تے جان ليݨا ہميشہ توں الہامی شريعتاں چ منع رہیا اے سب توں پہلے مسلماناں نوں جہاد دی اجازت دتی گئی۔ ايہ اجازت مسلماناں نوں سب توں پہلے جدوں دتی گئی تاں نال اس دی وجہ ايہ دسی كہ ايہ لوک اس لئی لڑ سكدے نيں كہ انہاں اتے ظلم ہویا اے۔ قرآن چ آيا اے: ^[2]

جنہاں نال جنگ کیتی جائے، اُنہاں نوں جنگ دی اجازت دتی گئی، اِس لئی کہ اُنہاں اتے ظلم ہویا اے، تے اللہ یقینا اُنہاں دی مدد اتے پوری قدرت رکھدا اے۔ اوہ جو اپنے گھراں توں ناحق کڈے گئے، صرف اِس گل اتے کہ اوہ کہندے سسن کہ ساڈا رب اللہ اے۔

— قرآن: سورۃ الحج:39 - 40

جہاد بالقتال لئی کجھ مڈھلیاں شرطاں نوں پورا کرنا ضروری اے، جنہاں دے بغیر جہاد انسانیت لئی صرف فتنہ تے فساد دا باعث بݨدا اے، جس دی اسلام ہرگز اجازت نئیں دیندا۔ جہاد دیاں مڈھلیاں شرطاں چ تھلے لکھیاں شامل نیں:

جہاد اسلامی ریاست دی ذمہ داری اے۔ لوکاں نوں فردا فردا، جتھےآں ، جاں تنظیمیاں دی صورت چ جہاد کرن دی ہرگز اجازت نئیں اے۔

جہاد دے دوران احتیاطاں

• عورتاں، بچےآں تے بڈھےآں اتے وار نئیں کیتا جائے گا۔
• غیرمسلح لوکاں اتے وار نئیں کیتا جائے گا۔
• درختاں نوں کٹیا نئیں جائے گا۔
• شک دی بناء اتے کسے نوں قتل نئیں کیتا جائے گا۔

جے کوئی کافر جنگ دے دوران موت دے خوف دی وجہ توں کلمہ پڑھ لے تاں اس دا حکم ایہ اے کہ اسنوں قتل نہ کیتا جائے کیونجے اسلام جنگ تے جدل دا نئیں بلکہ امن تے اصلاح دا دین اے۔ حدیثاں تاں ایتھے تک تاکید ملدی اے کہ جے کوئی کافر سر اتے لٹکدی تلوار دیکھ کرے اسلام قبول کر لے تاں اس دے قتل توں ہتھ روک لینا ضروری اے۔

اک مرتبہ اک صحابی اک کافر نوں قتل کرن ای والا سی کہ اس نے کلمہ طیبہ پڑھ لیا، پر صحابی نے اس دے کلمے دی پرواہ نہ کیتی تے اسنوں قتل کر دتا۔ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنوں جدوں اس واقعہ دا علم ہویا تاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سخت لفظاں چ اس قتل دی مذمت کیتی تے صحابی دے اس قول اتے کہ اس کافر نے محض جان بچان لئی کلمہ پڑھیا سی، ارشاد فرمایا:

أفَلاَ شَقَقْتَ عَنْ قَلْبِهِ؟ (مسلم، الصحيح، کتاب الايمان، باب تحريم قتل الکافر بعد أن قال لا إله إلا اﷲ، 1 : 96، رقم : 96)

ترجمہ : کیہ توں اس دا دل چیر کے دیکھیا سی؟

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فیر اس مقتول دے وارثاں نوں پوری دیت ادا کرن دا حکم فرمایا۔

حوالے

1. جہاد دا اذن
2. جہاد دا اذن

باہرلے جوڑ

ہور پڑھو

• Hashami, Sohail H., ed. Just Wars, Holy Wars, and Jihads: Christian, Jewish, and Muslim Encounters and Exchanges (Oxford University Press; 2012) 434 pages
• DeLong-Bas, Natana (2010). Jihad: Oxford Bibliographies Online Research Guide. Oxford University Press
• Djihad in: The Encyclopaedia of Islam
• Alfred Morabia, Le Ğihâd dans l'Islâm médiéval. "Le combat sacré" des origines au XIIe siècle, Albin Michel, Paris 1993
• Rudolph Peters: Jihad in Classical and Modern Islam
• Nicola Melis, "A Hanafi treatise on rebellion and ğihād in the Ottoman age (XVII c.)", in Eurasian Studies, Istituto per l'Oriente/Newham College, Roma-Napoli-Cambridge, Volume II; Number 2 (December 2003), pp. 215–226.
• Rudolph Peters, Islam and Colonialism: The Doctrine of Jihad in Modern History, "Religion and Society", Mouton, The Hague 1979
• Muhammad Hamidullah: Muslim Conduct of State
• Muhammad Hamidullah: Battlefields of the Prophet Muhammad
• John Kelsay: Just War and Jihad
• Reuven Firestone: Jihad. The Origin of Holy War in Islam
• Hadia Dajani-Shakeel and Ronald Messier: The Jihad and Its Times
• Majid Khadduri: War And Peace in the Law of Islam
• Hizb ut Tahrir: The Obligation of Jihad in Islam
• Hassan al-Banna: Jihad
• Sayyid Qutb: Milestones
• Bernard Lewis: The Political Language of Islam
• Suhas Majumdar: Jihad: The Islamic Doctrine of Permanent War; New Delhi, July 1994
• Javed Ahmad Ghamidi: Mizan
• Zaid Shakir: Jihad Is Not Perpetual Warfare
• Biancamaria Scarcia Amoretti, Tolleranza e guerra santa nell'Islam, "Scuola aperta", Sansoni, Firenze 1974
• J. Turner Johnson, The Holy War Idea in Western and Islamic Traditions, Pennsylvania State University Press, University Park, Pa. 1997
• Malik, S. K. (1986). The Quranic Concept of War. Himalayan Books. ISBN 81-7002-020-4.
• Swarup, Ram (1982). Understanding Islam through Hadis. Voice of Dharma. ISBN 0-682-49948-X.
• Trifkovic, Serge (2006). Defeating Jihad. Regina Orthodox Press, USA. ISBN 1-928653-26-X.
• Phillips, Melanie (2006). Londonistan: How Britain is Creating a Terror State Within. Encounter books. ISBN 1-59403-144-4.
• Masood Ashraf Raja (2009). "Jihad in Islam: Colonial Encounter, the Neoliberal Order, and the Muslim Subject of Resistance". The American Journal of Islamic Social Sciences 26 (4): 25.