بین الصوبائی دریائی پانی متنازعات ایکٹ

بین الصوبائی دریائی پانی متنازعات ایکٹ
انتظامی تقسیم
حصہ	قانون سازی
ترمیم

The Interstate River Water Disputes Act, 1956
An Act to provide for the adjudication of disputes relating to waters of inter-State rivers and river valleys.
سمن	Act No. 33 of 1956
نفاذ بذریعہ	Parliament of India
تاریخ رضامندی	28 August 1956

انٹرسٹیٹ رور واٹر ڈسپیوٹس ایکٹ، 1956 (آئیارڈبلیوڈی ایکٹ) بھارت دی پارلیمنٹ دا اکّ ایکٹ اے جو بھارت دے آئین دے دفعہ 262 دے تحت راجاں دے لسانی بنیاد 'تے مڑقیام دی مشرق سندھیا 'تے لاگوُ کیتا گیا اے تاں جو ورتوں وچ پیدا ہون والے پانی دے وواداں نوں حل کیتا جا سکے، اکّ انترراجی ندی^[1] جاں ندی گھاٹی دا کنٹرول اتے ونڈ۔^[2] بھارتی آئین دا دفعہ 262 راج/علاقائی سرکاراں وچکار پیدا ہون والے انترراجی ندیاں دے آلے-دوآلے دے ٹکراء دا فیصلہ کرن وچ مرکز سرکار دی کردار حاصل کردا اے۔^[3] اس ایکٹ وچ بعد وچ ہور سہولتں کیتیاں گئیاں اتے اسدی سبھ توں تازہ سودھ سال 2002 وچ ہوئی۔

دریائی پانیاں دی ورتوں/ورتوں راجاں دے اختیار علاقہ وچ شامل اے ( راج لسٹ دی اینٹری 17, بھارتی آئین دی انوسوچی 7)। حالانکہ، پارلیمنٹ دی منظوری نال مرکز سرکار انترراجی دریاواں اتے دریا دیاں گھاٹیاں دے نیم اتے ترقی بارے قانون بنا سکدی اے، جس حدّ تک اجیہے پانی سروت سدھے طور 'تے اس دے کنٹرول وچ ہن جدوں لوک ہتّ وچ بہتر ہووے ( سنگھ لسٹ دی اینٹری 56, بھارتی آئین دی انوسوچی 7) ). دامودر ویلی کارپوریشن، NHPC, رور بورڈز ایکٹ 1956, آدی مرکز سرکار دے کنٹرول ماتحت، یونین لسٹ دے اینٹری 56 لئی حوالہ دین یوگ ہن۔^[4] جدوں مرکز سرکار سنگھ لسٹ دے متعلق اینٹری 56 وچ راجاں توں قانون (جویں کہ آئین وچ حاصل کیتا گیا اے) ولوں اپنے کنٹرول ماتحت انترراجی ندی پروجیکٹ نوں اپنے ماتحت لینا چاہندی اے، تاں اس نوں اجیہا بلّ پاس کرن توں پہلاں رپیریئن راجاں دیاں ودھان سبھاواں دی پروانگی لینی پیندی اے۔ آئین دے آرٹیکل 252 دے مطابق پارلیمنٹ وچ۔ جدوں لوک مقصداں دی سیوا کیتی جاندی اے، تاں راشٹرپتی بھارت دے راجاں وچکار پیدا ہوئے اختلاف دی جانچ کرن اتے سفارش کرن لئی دھارا 263 دے مطابق اکّ انترراجی کونسل دا قیام وی کر سکدا اے۔

IRWD ایکٹ (سیکشن 2c2) کسے انترراجی ندی/ندی گھاٹی دے پانی دی ورتوں کرن لئی بیسن راجاں وچکار پچھلے سمجھوتیاں (جے کوئی اے) نوں مصدقہ کردا اے۔ ایہہ ایکٹ بھارت دے راجاں تک محدود اے اتے مرکز شاست پردیشاں 'تے لاگوُ نہیں ہندا۔ صرف متعلق راج سرکاراں ہی ٹربیونل دے فیصلے وچ حصہ لین دے حقدار ہن اتے غیر-سرکاری ادارےآں نوں اجازت نہیں اے۔

دوجے دیساں نال کیتی گئی کسے وی دریائی پانی دی ونڈ سندھی نوں دھارا 262 دے مطابق بھارتی رپیریئن راجاں دے حصے دا فیصلہ کرن توں بعد پارلیمینٹ ولوں دفعہ 253 ولوں مصدقہ کیتا جانا چاہیدا اے تاں جو سندھی نوں آئینی طور 'تے جائز جاں نیانپالکا ولوں لاگوُ کیتا جا سکے کیونکہ بھارت اس لئی دوندوادی اصول دی پالنا کردا اے۔ قومانتری سندھیاں/قنوناں نوں لاگوُ کرنا۔ بھارت سرکار نے پاکستان نال سندھو پانی سندھی، بنگلہ دیس نال گنگا پانی ونڈ سندھی آدی 'تے پارلیمنٹ دی پروانگی اتے دھارا 252 مطابق متعلق رپیریئن راجاں دی رضا مندی توں بناں دستخط کیتے ہن۔

بھارت وچ پرمکھ ندیاں دا نقشہ

پانی دے جھگڑے

IRWD ایکٹ صرف انترراجی ندیاں/ندی گھاٹیاں 'تے لاگوُ ہندا اے۔ اکّ راج دی کاروائی اکّ جاں اکّ توں ودھ دوجے راجاں دے مقصداں نوں متأثر کرنی چاہیدی اے۔ پھر صرف پانی دے اختلاف نوں IRWD ایکٹ (سیکشن 3) دے تحت پیدا ہویا منیا جاندا اے۔ IRWD ایکٹ دی تکنیکی-قانونی ورتوں نوں سمجھن لئی وضاحت دے مقصد لئی اسنوں دو آزاد حصیاں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔

اکّ ڈاؤنسٹریم راج دیاں کاروائیاں اکّ اپسٹریم راج دے مقصداں نوں متأثر کردیاں ہن

اکّ ڈاؤنسٹریم راج دی کاروائی صرف اکّ معاملے وچ اپسٹریم راج دے مقصداں نوں متأثر کر سکدی اے۔ مطلب جدوں اکّ ڈاؤنسٹریم راج اپنی راج سیما دے نیڑے اکّ ڈیم/بیراج بنا رہا اے اتے مستقل/غیرمستقل ادھار 'تے اکّ اپرلے راج دے علاقہ نوں ڈبّ رہا اے۔ اس کاروائی توں علاوہ، ہیٹھلے راج دی کوئی ہور کاروائی اپرلے راج دے مقصداں نوں متأثر نہیں کر سکدی اے جسدی ورتوں اوہ معاشی، ماحول اتے روحانی/مذہبی پہلوآں لئی کر رہے ہن۔ اس حوالہ وچ 'ہت' شبد دا مطلب چنتا/اہمیت/مہتو/مطابقت/پرچلت پانی دی ورتوں جاں مقصد نوں گواؤن دا نتیجہ اے۔

اکّ اپسٹریم راج دیاں کاروائیاں اکّ ڈاؤنسٹریم راج دے مقصداں نوں متأثر کردیاں ہن

جدوں کہ اکّ انترراجی ندی دے پانی دی ورتوں جاں کنٹرول جاں ونڈن لئی اکّ اپسٹریم راج دیاں ساریاں کاروائیاں اکّ جاں دوجے روپ وچ ہیٹھلے راجاں نوں متأثر کر سکدیاں ہن۔ ہیٹھاں کجھ اداہرناں ہن پر پوریاں نہیں ہن:

1. کسے وی لاہے وند ورتوں جویں کہ سنچائی، پین والے پانی، صنعتی، منورنجن، زیر زمین پانی دی ریچارجنگ، زیر زمین پانی دی ورتوں، ودھے ہوئے واشپیکرن نقصان، برساتی پانی دی ورتوں دی مہارت نوں ودھاؤنا، ندی دے غیر-ہڑھ دے وہاء نوں روکنا، دریا دے بیسن توں باہر پانی نوں ٹرانسفر کرن لئی دریائی پانی دی ورتوں کرنا۔، آدی (مطلب پانی نوں پانی واشپ وچ بدلن اتے واشپیکرن /واشپیکرن پرکریاواں ولوں وایومنڈل نوں گواؤن اتے دریا دے پانی نوں ندی بیسن توں باہر تبدیل کرن دی کوئی وی انسان ولوں بنائی/مدد حاصل کاروائی)۔ ایہہ عام طور 'تے پانی دے بھنڈارن بھنڈاراں دا اساری کرکے اتے بعد وچ اُتلے ادیشاں لئی پانی دی ورتوں کرکے کیتا جاندا اے۔
2. پانی دی ورتوں دی کاروائی وچ پانی دی گنوتا نوں وی گھٹایا/بدلیا/ریگولیٹ کیتا جا سکدا اے۔ ایہہ اسدی ورتوں توں بعد بچے ہوئے پانی وچ گھلن والے لون نوں اکٹھا کرن نال واپردا اے۔ پانی دے گھلن والے لون دی مقدار اس دے سیون کارن ودھدی اے اتے مانو-جنکو سرگرمی ولوں ہور لون جوڑن نال وی۔ اس توں علاوہ پانی نوں ودھیرے گاد نال بھریا/گندھلا کرنا انسان ولوں بنائی گئی پانی دی گنوتا وچ تبدیلی اے جو مائیننگ اتے جنگلاں دی کٹائی دیاں سرگرمیاں کارن ہو سکدی اے۔ اپرلے راجاں دی ورتوں لئی ہور ندی بیسناں توں پانی لیاؤنا وی ہیٹھلے راجاں وچ پانی دی گنوتا نوں متأثر کردا اے۔^[5]

عام طور 'تے، دریائی پانی نوں اس دے بھنڈارن (پانی بھنڈاراں) اتے ونڈ نیٹورک (نہراں، پائیپلائیناں، زمینی پانی چارجنگ، آدی) لئی بنیادی ڈھانچہ بناؤن توں بعد ورتوں لئی پانی دی گھاٹ والے کھیتراں وچ تبدیل کیتا جاندا اے۔ ). ایہہ سارے ایکٹ IRWD ایکٹ ماتحت دریائی پانی دی ونڈ اتے کنٹرول گٹھ دے ماتحت آؤندے ہن۔ اپرلے راج دیاں اُتلے ساریاں کاروائیاں ہیٹھلے راجاں لئی پانی دے اختلاف دے قانونی کارن ہن کیونکہ اوہناں دے موجودہ ہتّ ہیٹھاں دتے مطابق متأثر ہندے ہن:

• پانی دی اپلبدھتا وچ کمی: - جدوں اکّ اپرلا راج پانی دی ورتوں بارے وچار کردا اے، تاں ایہہ گھٹ لاگت والے بیراجاں دا اساری کرکے لین سیزن دے دریا دے وہاء نوں شروع وچ روک دیویگا اتے انت وچ وڈے پانی بھنڈاراں دا اساری کرکے سکھر دے ہڑھ دے پانی نوں سٹور کرن دی کوشش کردا اے۔ اس عمل وچ، ہڑھاں نوں چھڈّ کے زیادہ تر ویلے وچ ندی دے وہاء دی نظام وچ بھاری تبدیلی کیتی جاندی اے اتے اس نوں تھوڑھے ویلے وچ تھوڑھے ویلے وچ / خشک وچ بدل دتا جاندا اے۔^[5] ایہہ نیویں راجاں وچ واقع ندی دے ماحول نوں وی بدلدا اے جو اس دے دریائی بنسپتی اتے پانی-جنتوآں اتے جیو-جنتوآں نوں متأثر کردا اے۔ پہلاں ہی دریاواں دا ڈیلٹا علاقہ گھٹ رہا/سنگڑ رہا اے جدوں دریائی پانی سمندر تک نہیں پہنچ رہا اے۔ دریائی پانی دی ورتوں دی ایہہ عمل ہیٹھلے پدھر 'تے راج دے مقصداں نوں متأثر کردی اے کیونکہ اوہ جاری مہیا دریائی پانی توں وانجھے ہن جسدی ورتوں اوہ اپنے مقصداں لئی کردے رہے ہن۔ اختیاری طور 'تے، ہیٹھلے راج نوں موجودہ پانی دی ورتوں نوں پورا کرن لئی پانی بھنڈاراں وچ ودھیرے ہڑھ دے پانی نوں سٹور کرن دی لوڑ اے۔
• پانی دی گنوتا وچ وگاڑ: - جیکر پانی دی ورتوں دریا وچ کل مہیا پانی دا 75% اے، تاں دریا دے پانی وچ گھلن والے لون دی گاڑھاپن چار گنا ودھ جاندی اے۔^[6] ندی دے پانی دی گنوتا / کھاریتا / کھاریپن وچ تبدیلی روایتی طور 'تے کاشت کیتیاں فصلاں دے وادھے نوں متأثر کردی اے کیونکہ ایہہ ودھی ہوئی مٹی دی کھاریتا اتے جاں مٹی دی کھاریپن لئی سبھ توں مطابق نہیں ہن۔ اوہ جاں تاں گھٹ جھاڑ دیندے ہن جاں اسے جھاڑ لئی ودھیرے کھارے پانی دی ورتوں کردے ہن۔^[7] اس توں علاوہ پانی-جنتوآں اتے جیو-جنتوآں نوں ودھے ہوئے پانی دی کھاریپن اتے جاں کھاریتا نال بچاء دے خطرے / گھٹدے وادھے دا ساہمنا کرنا پویگا۔ جے زیادہ تر سالاں وچ ندی نوں ساگر تک پہنچن لئی روکیا جاندا اے (مطلب بیسن بند ہونا)، تاں آلے دوآلے دے سمندر/ندی دے مونہہ علاقہ دی ماحول/مچھی پالن وی متأثر ہندا اے۔ نال ہی دھرتی ہیٹھلے پانی نوں آلودہ کرن والے ندی دے مہاسیاں/ڈیلٹا وچ سمندر دے پانی دے داخلے دا خطرہ اے۔^[8]

اکّ اپسٹریم راج وچ دریائی پانی دی ورتوں جاں کنٹرول جاں ونڈ نوں ہیٹھاں ول راج وچ پرچلت ورتوں/مقصد توں انکار کیتا جاندا اے کیونکہ ایہہ ہیٹھلے راجاں وچ مقدار، گنوتا اتے اپلبدھتا دے ویلے دے تعلق وچ دریائی پانی دے قدرتی پرواہ نظام نوں بدل رہا اے۔ نال ہی اپرلے راجاں وچ ڈیم فیل ہون کارن اچانک ہڑھ آ سکدے ہن جاں ڈاؤنسٹریم راجاں وچ ہور ڈیم فیل ہو سکدے ہن جس نال بے مثال جائیداد دا نقصان اتے انسانی جاناں دا نقصان ہو سکدا اے۔^[9] آئیارڈبلیوڈی ایکٹ (سیکشن 3) واضع طور 'تے مقرر کردا اے کہ کسے رپیریئن راج دیاں کاروائیاں دی امید کرنا جو دوجے رپیریئن راج دے مقصداں نوں متأثر کر سکدا اے، انترراجی پانی اختلاف نوں ودھاؤن لئی کافی اے۔

ہیٹھلے راجاں دے مقصداں نوں متأثر کیتے بناں اکّ اپرلے راج دیاں سرگرمیاں پانی دی گنوتا نوں متأثر کیتے بناں ورتوں لئی 100% جاں ودھ گنجائش والے بھنڈارن بھنڈاراں وچ صرف ہڑھ دے پانیاں (بیس وہاء نوں نہیں) نوں دباؤن ولوں سکھر ہڑھ کنٹرول دے اپاء ہن اتے پن-بجلی پیداوار نوں متأثر کیتا گیا اے۔ اس دے علاقہ وچ اپّ.

ٹربیونل دا آئین

جدوں وی رپیریئن راج انترراجی دریائی پانیاں دی ونڈ نوں لے کے اپنے طور 'تے دوستانہ سمجھوتیاں 'تے پہنچن دے یوگ نہیں ہندے ہن، تاں IRWD ایکٹ دی دھارا 4 ٹربیونل دے روپ وچ اختلاف نپٹارا عمل حاصل کردی اے۔^[10] ایکٹ دی دھارا 5.2 دے مطابق، ٹربیونل نہ صرف نرنا کریگا، سگوں مرکز سرکار ولوں اس دے حوالے کیتے معاملیاں دی جانچ وی کریگا اتے اپنے فیصلیاں دے نال تتھاں نوں درساؤندی اکّ رپورٹ اگے بھیجیگا۔ اسدا مطلب ایہہ اے کہ ٹربیونل دی ذمہ واری متعلق راجاں ولوں اٹھائے گئے مدعیاں دے نرنے تک محدود نہیں اے اتے ہور پہلوآں دی جانچ وی اے جو عوامی علاقہ وچ ہن جویں کہ پانی دا آلودگی، لون دی برآمد دی ضرورت، پانی دی گنوتا وچ گراوٹ، ہڑھ کنٹرول، ندی دی استحکام۔ بیسن پیداواری صلاحیت اتے اسدی ماحول، ماحول پرواہ دیاں ضرورتاں، آب و ہوا تبدیلی اثر، آدی^[11] جدوں ٹربیونل دے کھرڑے دے فیصلے 'تے وچار-وٹاندرے دی بنیاد 'تے جاری کیتے گئے آخری فیصلے نوں مرکز سرکار ولوں قبول کر لیا جاندا اے اتے سرکاری گزٹ وچ نوٹیپھائی کیتا جاندا اے، تاں ایہہ فیصلہ قانون بن جاندا اے اتے لاگوُ کرن لئی راجاں اتے مرکز سرکار 'تے پابند ہندا اے۔ جیکر ٹربیونل اوارڈ ولوں راجاں دے آئینی حقاں 'تے کسے وی طریقے نال حملہ کیتا جاندا اے، تاں مرکز سرکار سرکاری گزٹ وچ ٹربیونل پرسکاراں نوں شائع کرن توں پہلاں آئین دی دھارا 252 دے تحت پارلیمنٹ اتے سارے رپیریئن راجاں دی رضا مندی لین لئی پابند اے۔^[12] جدوں IRWD ایکٹ اتے بھارتی آئین دے دائرے وچ سنایا جاندا اے، سرکاری گزٹ وچ شائع ہون توں بعد ٹربیونل دا فیصلہ IRWD ایکٹ دی دھارا 6 دے مطابق سپریم کورٹ دے فیصلے دے برابر ہندا اے۔

سودھ 2002

ایہہ سودھ (ایکٹ دی دھارا 4 (1) دا دوجا پیرا) خاص طور 'تے سال 2002 توں پہلاں جاری ٹربیونل دے فیصلیاں (مطلب سال 2002 توں بعد جاری ٹربیونل اوارڈاں نوں نہیں) نوں بدلن دی اجازت نہیں دندا اے۔^[2] اس طرحاں ایہہ سودھ ٹربیونل نوں نویں ٹربیونل دے تشکیل لئی کوئی سماں معیاد/موزونیت دین 'تے روک لگاؤندی اے۔ ایہہ تازے پانی دے وواداں نوں سلجھاؤن لئی پربندھ رکھن لئی اے جیہناں نوں پہلاں ٹربیونلاں/سمجھوتیاں ولوں سنبودھت نہیں کیتا گیا سی اتے جدوں اوہ ساہمنے آؤندے ہن۔

سودھ بلّ

اکّ مستقل پانی اختلاف ٹربیونل، جس وچ سپریم کورٹ جاں ہائی کورٹاں دے موجودہ/ریٹائرڈ ججاں (چیئرمین اتے وائس چیئرمین سمیت ودھ توں ودھ پنج) اتے تکنیکی ماہر (ودھ توں ودھ تن) دے ممبر شامل ہن، انترراجی دریائی پانی دے وواداں دی ودھ رہی گنتی نوں تیزی نال حل کرن لئی پیش اے۔^[13][14] ٹربیونل بینچ وچ مستقل پانی اختلاف ٹربیونل دے میمبراں وچوں اکّ تکنیکی ماہر ممبر اتے چیئرمین جاں اپ چیئرمین دے نال اکّ نیانئک ممبر ہووےگا۔

سودھے ہوئے ایکٹ دے سیکشن 5 (2اے) نے لازمی کیتا اے کہ ٹربیونل دی رپورٹ دریائی پانی دی اپلبدھتا وچ کمی دے کارن پیدا ہون والیاں دکھدائی حالات دوران راجاں وچ پانی دی ونڈ لئی وی مقرر کریگی۔

مرکز سرکار رور بورڈز ایکٹ، 1956 دی تھاں 'تے نواں ایکٹ لیاؤن 'تے وچار کر رہی اے جو موجودہ ویلے وچ مرکز سرکار دی اک صلاح کار ادارہ اے۔ "رور بیسن پربندھن بلّ" ناں دی نواں بلّ دو-پدھری ڈھانچے دے نال ہریک انترراجی ندی بیسن لئی رور بیسن سنگٹھناں دا تشکیل کریگا۔ ندی بیسن دے ہیٹھلے پدھر دے 'ایگزیکٹیو بورڈ' دی نمائندگی مرکز سرکار سمیت ہریک رپیریئن راج دیاں وکھ-وکھ متعلق پھیکلٹیز ولوں کیتی جاندی اے۔ اکّ ندی بیسن دی 'گورننگ کونسل' کہے جان والے سکھرلے پدھر وچ رپیریئن راجاں دے سارے وزیر اعلیٰ سربسمتی نال فیصلے لین لئی اس دے ممبر ہون گے۔ سربسمتی نال فیصلہ نہ ہون دی صورت وچ، اختلاف نوں انترراجی ندی پانی اختلاف ایکٹ، 1956 دے تحت بنائے گئے ٹربیونل کول بھیجیا جاوے گا۔^[15]

انتر-راجی ندی پانی اختلاف سودھ بلّ، 2019 : انتر-راجی ندی پانی اختلاف سودھ بلّ 25 جولائی، 2019 نوں لوک سبھا وچ پانی طاقت وزیر، شری گجیندر سنگھ شیخاوت ولوں پیش کیتا گیا سی۔ ایہہ انتر-راجی ندی پانی اختلاف ایکٹ، 1956 وچ سودھ کردا اے۔ ایہہ ایکٹ انتر-راجی دریاواں اتے ندیاں دیاں گھاٹیاں دے پانیاں نال متعلق وواداں دے نپٹارے دی انتظام کردا اے۔

• ایکٹ دے تحت، اکّ راج سرکار مرکز سرکار نوں انتر-راجی ندی اختلاف نوں فیصلے لئی ٹربیونل کول بھیجن دی بینتی کر سکدی اے۔ جیکر مرکز سرکار دا وچار اے کہ اختلاف دا نپٹارا گل بات راہیں نہیں کیتا جا سکدا اے، تاں اجیہی شکایت حاصل ہون دے اکّ سال دے اندر اختلاف دے نپٹارے لئی اکّ پانی اختلاف ٹربیونل قائم کرن دی لوڑ ہندی اے۔ بلّ اس ودھی نوں بدلن دی کوشش کردا اے۔
• اختلاف نپٹارا کمیٹی: بلّ دے تحت، جدوں کوئی راج کسے پانی دے اختلاف بارے بینتی کردا اے، تاں مرکز سرکار اختلاف نوں سلجھاؤن لئی اکّ اختلاف نپٹارا کمیٹی (ڈیارسی) دا قیام کریگی۔ ڈیارسی وچ اکّ چیئرپرسن، اتے متعلق کھیتراں وچ گھٹو-گھٹ 15 سالاں دے تجربے والے ماہر شامل ہون گے، جو مرکز سرکار ولوں نامزد کیتے جانگے۔ اس وچ ہریک راج (متحدہ سیکٹری پدھر 'تے) توں اکّ ممبر وی شامل ہووےگا، جو اختلاف دا پکھ اے، متعلق راج سرکار ولوں نامزد کیتا جاوے گا۔
• ڈیارسی اکّ سال دے اندر (چھ مہینیاں تک ودھاؤن یوگ) گل بات راہیں اختلاف نوں حل کرن دی کوشش کریگی اتے اپنی رپورٹ مرکز سرکار نوں سونپیگی۔ جیکر ڈیارسی ولوں کسے اختلاف دا نپٹارا نہیں کیتا جا سکدا اے، تاں مرکز سرکار اسنوں انتر-راجی ندی پانی اختلاف ٹربیونل کول بھیج دیویگی۔ اجیہا ریپھرل DRC توں رپورٹ حاصل ہون توں تن مہینیاں دے اندر کیتا جانا چاہیدا اے۔
• ٹربیونل: مرکز سرکار پانی دے جھگڑیاں دے نپٹارے لئی انتر-راجی ندی پانی اختلاف ٹربیونل دا قیام کریگی۔ اس ٹربیونل دے کئی بینچ ہو سکدے ہن۔ سارے موجودہ ٹربیونل نوں بھنگ کر دتا جاوے گا، اتے اجیہے موجودہ ٹربیونلاں دے ساہمنے وچار ماتحت پانی دے اختلاف نویں ٹربیونل نوں تبدیل کر دتے جانگے۔
• ٹربیونل دی رچنا: ٹربیونل وچ اکّ چیئرپرسن، وائس-چیئرپرسن، تن نیانئک ممبر اتے تن ماہر ممبر ہون گے۔ اوہناں دی تعیناتی مرکز سرکار ولوں چون کمیٹی دی سفارش 'تے کیتی جاوے گی۔ ہریک ٹربیونل بینچ وچ اکّ چیئرپرسن جاں وائس-چیئرپرسن، اکّ نیانئک ممبر، اتے اکّ ماہر ممبر شامل ہون گے۔ مرکز سرکار اپنی کاروائی وچ بینچ نوں صلاح دین لئی ملانکنکرتا وجوں مرکزی پانی انجینیئرنگ سیوا وچ سیوا کر رہے دو ماہراں نوں وی نامزد کر سکدی اے۔ ملانکنکرتا اس راج توں نہیں ہونا چاہیدا جو اختلاف وچ اکّ دھر اے۔
• سماں سیما: ایکٹ دے تحت، ٹربیونل نوں اپنا فیصلہ تن سالاں دے اندر دینا چاہیدا اے، جس نوں دو سال تک ودھایا جا سکدا اے۔ بلّ دے تحت پیش ٹربیونل نوں دو سالاں دے اندر اختلاف 'تے اپنا فیصلہ دینا ہووےگا، جس نوں اک سال ہور ودھایا جا سکدا اے۔ ایکٹ دے تحت، جیکر کسے راج ولوں معاملے نوں ہور وچار لئی ٹربیونل نوں دوبارہ بھیجیا جاندا اے، تاں ٹربیونل نوں اکّ سال دی معیاد دے اندر اپنی رپورٹ مرکز سرکار نوں سونپنی چاہیدی اے۔ اس معیاد نوں مرکز سرکار ودھا سکدی اے۔ بلّ اس نوں درساؤن لئی اس وچ سودھ کردا اے کہ اجیہا وستار ودھ توں ودھ چھ مہینیاں تک ہو سکدا اے۔

ڈیم سرکھیا ایکٹ، 2021

پارلیمنٹ نے بھارت دیاں ساریاں ندیاں 'تے واقع پرانے ڈیماں دی سرکھیا دی نگرانی کرن لئی آرٹیکل 256 دے تحت ڈیم سیفٹی ایکٹ، 2021 پاس کیتا۔^[16] کیونکہ ایہہ انترراجی دریاواں دی بجائے بھارت دیاں ساریاں ندیاں نوں کور کر رہا اے، اس لئی اس دی آئینی موزونیت نوں چیلنج دین والے اجیہے ایکٹ دے خلاف ہائی کورٹ وچ اکّ پٹیشن دائر کیتی گئی سی۔^[17]

ٹربیونل انعام

ہن تک بھارت سرکار ولوں سرکاری گزٹ وچ تن ٹربیونل پرسکاراں نوں ادھسوچت کیتا گیا اے۔^[18] ایہہ پانی اختلاف ٹربیونل ہن جو رپیریئن راجاں ولوں کرشنا (ٹربیونل 1),^[19] گوداوری^[19] اتے نرمدا^[19] دریاواں لئی دریائی پانی دی ورتوں مقرر کردے ہن۔ ایہہ سارے ٹربیونل ایوارڈ سال 2002 توں پہلاں جاری کیتے گئے سن جیہناں نوں نویں ٹربیونل ولوں بدلیا نہیں جا سکدا۔ راوی اتے بیاس دریاواں، کاویری/ کاویری ندی،^[20] وامسادھارا ندی،^[21] مہادائی/ منڈووی ندی ^[22] اتے کرشنا ندی ( ٹربیونل 2 ) دے پانی دی ونڈ 'تے بنے ٹربیونل (ٹربیونل 2) نے جاں تاں اجے فیصلہ سناؤنا اے جاں جاری کیتا اے۔ فیصلے بھارت سرکار ولوں قبول کیتے جانے ہن۔

کاویری پانی اختلاف ٹربیونل دے حکم نوں بھارت سرکار ولوں 20 فروری 2013 نوں سوچت کیتا گیا سی اتے بعد وچ سپریم کورٹ نے ٹربیونل دے حکم وچ سودھ کیتی سی۔^[23]

وامسادھارا ٹربیونل نے ستمبر 2017 وچ اپنا آخری فیصلہ سنایا اتے ایپی راج نوں کٹراگیڈا اتے نیردی بیراج وچ سائیڈ وائر بناؤن دی اجازت دتی۔^[24]

مارچ 2018 وچ، مہاندی پانی اختلاف ٹربیونل دا تشکیل اوڈیشا اتے چھتیسگڑھ راجاں وچکار پانی دی ونڈ اختلاف دا فیصلہ کرن لئی سپریم کورٹ دے نردیشاں ہیٹھ کیتا گیا سی۔^[25]

مہادائی واٹر ٹربیونل نے اگست 2018 وچ اپنا آخری فیصلہ سنایا اتے کرناٹک راج نوں پین والے پانی دی ورتوں لئی بیسن توں باہر پانی دی ورتوں کرن دی اجازت دتی۔^[26] ٹربیونل نے کرناٹک دے کماں نوں چلاؤن 'تے سٹےء آرڈر ادوں تک نہیں چھڈیا جدوں تک سنگھ ولوں گزٹ آرڈر ولوں فیصلہ نہیں سنایا جاندا۔

ٹربیونل دے فیصلے نوں لاگوُ کرن لئی اتھارٹیاں دا قیام

اس ایکٹ دے سیکشن 6اے دے تحت، مرکز سرکار ٹربیونل دے فیصلے نوں لاگوُ کرن لئی کوئی سکیم جاں سکیم بنا سکدی اے۔ ہریک سکیم وچ ٹربیونل دے فیصلے نوں لاگوُ کرن لئی اکّ اتھارٹی قائم کرن دا پربندھ اے۔ حالانکہ، ہر سکیم اتے اس دے سارے اصولاں نوں پارلیمنٹ ولوں منظوری دتی جاوے گی۔ جدوں ٹربیونل دا فیصلہ، مرکز سرکار ولوں رسمی طور 'تے گزٹڈ ہون توں بعد، فیصلے نوں لاگوُ کرن لئی اتھارٹی/بورڈ دا قیام کرن لئی مقرر کردا اے، تاں مرکز سرکار ولوں اس دی پالنا کیتی جاوے گی کیونکہ ٹربیونل دا فیصلہ سپریم کورٹ دے فیصلے دے برابر اے۔ آئین دے دفعہ 53 اتے 142 دے مطابق، راشٹرپتی دا ایہہ فرض اے کہ اوہ ٹربیونل/سپریم کورٹ دے حکم/فیصلے نوں بناں دیری دے ادوں تک لاگوُ کرے جدوں تک پارلیمنٹ، اس ایکٹ دی دھارا 6اے دے تحت، پہلاں توں قائم کیتے گئے قنوناں دے خلاف فیصلہ نہیں لیندی جاں اس وچ سودھ نہیں کردی۔ لاگوکرن بورڈ/اتھارٹی۔^[27]

کاویری ندی بیسن دے معاملے وچ، SC نے بھارت سرکار نوں کاویری پربندھن بورڈ دے تشکیل تک ٹربیونل دے حکم نوں لاگوُ کرن لئی اکّ غیرمستقل سپروائیزری کمیٹی دا تشکیل کرن دا نردیش دتا۔ بھارت سرکار نے 22 مئی 2013 نوں اکت غیرمستقل سپروائیزری کمیٹی دا قیام کیتا۔ ببلی بیراج اختلاف دے معاملے وچ، SC نے مدھ گوداوری اپ-بیسن وچ مہاراشٹر اتے آندھرا پردیش وچکار پانی دی ونڈ سمجھوتے نوں لاگوُ کرن لئی خود سپروائیزری کمیٹی دا تشکیل کیتا سی۔^[28]

لگبھگ 7 سالاں بعد، کیارئیمبی اتے گوداوری رور مینیجمینٹ بورڈ نوں مرکز سرکار ولوں خودمختیار ادارےآں وجوں سوچت کیتا گیا اے اتے اوہناں دے پروجیکٹ-وار کماں نوں لاگوُ کرن لئی مقرر کیتا گیا اے۔^[29]

ڈاٹا بینک اتے اطلاع نظام

اس ایکٹ دے سیکشن 9اے دے تحت، مرکز سرکار ہریک ندی بیسن لئی قومی پدھر 'تے اکّ ڈاٹا بینک اتے اطلاع نظام بنائی رکھیگی۔ راج سرکاراں مرکز سرکار ولوں بینتی کیتے مطابق پانی سروتاں، زمین، کھیتی باڑی اتے اس نال متعلق معاملیاں بارے سارا ڈاٹا حاصل کرنگیاں۔ مرکز سرکار نوں راج سرکاراں ولوں حاصل کیتے گئے ڈیٹا دی تأئید کرن دیاں طاقتاں وی ہن۔ حالانکہ، بہت ساریاں راج سرکاراں، جویں کہ، مہاراشٹر، چھتیشگڑھ، آدی اپنے راجاں وچ زمین ورتوں دے انکڑے پیش نہیں کر رہیاں ہن (ایکیکرت ہائیڈرولوجیکل ڈیٹا بکّ، 2012 دے ٹیبل 14 توں 16) اتے مرکزی پانی کمیشن اس معاملے دی گمبھیرتا نال پیروی نہیں کر رہا اے۔ پانی دے سروتاں دی منصوبہ بندی وچ اہم ڈیٹا حاصل کرو۔^[30]

ایہہ وی ویکھو

 

• Helsinki Rules
• Krishna Water Disputes Tribunal
• Godavari Water Disputes Tribunal
• Narmada Water Disputes Tribunal
• Kaveri River water dispute
• Water right
• Water law
• Environment of India
• Kalpasar Project
• List of rivers by dissolved load
• Ground water in India
• Indian Rivers Inter-link
• Irrigation in India
• List of drainage basins by area
• List of rivers of India by discharge
• List of rivers by discharge
• List of dams and reservoirs in India
• Pollution of the Ganges
• National Water Policy
• Saemangeum Seawall
• Water scarcity in India
• Water supply and sanitation in India
• Water pollution in India

باہری لنک

• پانی: بارہویں سکیم وچ پیراڈائیم شفٹ ول، مہر شاہ ولوں سکیم کمیشن Archived 2013-11-11 at the وے بیک مشین
• IWMI کھوج رپورٹ نمبر # 1, 3, 14, 56, 72, 83, 107, 111, 121, 123, 125 آدی۔
• ہڑپا دور توں بھارتی آب و ہوا تبدیلی۔

حوالے

1. «River basins of India». دریافت‌شده در ۲۱ اکتوبر ۲۰۱۲.
2. «Interstate River Water Disputes Act, 1956 - As modified up to 6th August 2002» (PDF). Government of India. دریافت‌شده در ۱۷ جولائی ۲۰۲۱.
3. «The Constitution of India». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اپریل ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۱ مارچ ۲۰۱۲.
4. «Water and federalism: Working with states for water security» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳ جنوری ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۳ جنوری ۲۰۲۲.
5. Keller، Jack؛ Keller، Andrew؛ Davids، Grant (جنوری ۱۹۹۸). «River basin development phases and implications of closure». دریافت‌شده در ۲۵ ستمبر ۲۰۲۰.
6. «Water Quality Database of Indian rivers, MoEF». بایگانی‌شده از اصلی در 27 اپریل 2020. دریافت‌شده در 15 September 2016. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
7. David Seckler (۱۹۹۶). «The new era of water resources management - From 'dry' to 'wet' water savings» (PDF). دریافت‌شده در ۷ جنوری ۲۰۱۲.
8. Andrew Keller؛ Jack Keller؛ David Seckler. «Integrated Water Resource Systems: Theory and Policy Implications» (PDF). دریافت‌شده در ۵ جنوری ۲۰۱۴.
9. «Agony of Floods: Flood Induced Water Conflicts in lndia [sic]» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳ جولائی ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۸ فروری ۲۰۱۶.
10. Daniel SELIGMAN (June 2011). «RESOLVING INTERSTATE WATER CONFLICTS:  A Comparison of the Way India and the United States Address Disputes on Interstate Rivers» (PDF). صص. 28. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 29 اکتوبر 2013. دریافت‌شده در 21 March 2012. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
11. "River basin management, UNESCO- IHE, Parts 1 & 2" (, )
12. «Chapter 1, Draft National Water Framework Act, 2016» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 28 دسمبر 2021. دریافت‌شده در 21 October 2016. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
13. «Inter-State River Water Disputes (Amendment) Bill 2019» (PDF). دریافت‌شده در ۳۱ جولائی ۲۰۱۹.
14. «Clause 12.2 of National Water Policy (2012)» (PDF). Govt. of India, Ministry of Water Resources. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 2 جولائی 2014. دریافت‌شده در 17 July 2014. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
15. «Draft River Basin Management Bill, 2018» (PDF). Govt. of India, Ministry of Water Resources. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 26 اکتوبر 2018. دریافت‌شده در 26 October 2018. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
16. «Dam Safety Act, 20218» (PDF). Govt. of India, Ministry of Water Resources. دریافت‌شده در ۱۳ جنوری ۲۰۲۲.
17. «Madras HC seeks govt's reply to DMK's Dam Safety Act plea». دریافت‌شده در ۱۳ جنوری ۲۰۲۲.
18. «A Background Paper on Article 262 and Inter-State Disputes Relating to Water». Ministry of Law and Justice. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اپریل ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۳ مئی ۲۰۱۳.
19. «Krishna, Narmada & Godavari Water Disputes Tribunal final reports» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۲ جنوری ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۱ مارچ ۲۰۱۴.
20. «The Cauvery water disputes tribunal report, Volume V». ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰ اکتوبر ۲۰۱۲.
21. «Vamsadhara project okayed with conditions». ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰ اپریل ۲۰۱۴.
22. «Ensure Mhadei water is not diverted: Tribunal». 2014. بایگانی‌شده از اصلی در 21 اپریل 2014. دریافت‌شده در 20 April 2014. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
23. «Supreme Court verdict dated 16 February 2018» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ اپریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۷ فروری ۲۰۱۸.
24. «Vamsadhara Water Disputes Tribunal interim and final awards» (PDF). 2017. صص. 121, 138. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 15 نومبر 2017. دریافت‌شده در 20 February 2017. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
25. «Justice Khanwilkar To Head Mahanadi Water Disputes Tribunal». دریافت‌شده در ۱۳ مارچ ۲۰۱۸.
26. «Mahadayi water dispute tribunal report (pages 2693 to 2706, Volume XII)». دریافت‌شده در ۱۷ اگست ۲۰۱۸.
27. «Page 26, Clause II of Scheme B, Further report of Krishna Water Disputes Tribunal, 1976» (PDF). دریافت‌شده در ۱۵ جولائی ۲۰۲۱.
28. «Supreme Court verdict on Babhali project dispute». فروری ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۱ مارچ ۲۰۱۳.
29. «Functions of Krishna River Management and Godavari River Management Boards» (PDF). دریافت‌شده در ۱۶ جولائی ۲۰۲۱.
30. «Integrated Hydrological Data Book, 2012 of Non-classified river basins in India» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰ مئی ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۱ مئی ۲۰۱۴.