جنوب ایران تحریک

خوزستان وچ فارس ، دشتی ، دشتیستان تے بوشہر وچ تنگیستان تے بختیاری وچ قازرونی جنگجوواں دے ذریعہ جنوبی ایران د‏‏ی تحریک ، جنوبی ایران کی مرکزی مقبول جدوجہد ا‏‏ے۔

تریخ

عثمانی نقشے وچ فارسی خلیج 1729 y

ایران دے جنوب وچ تحریک دے آغاز نو‏‏ں سن 1622 دا سال سمجھیا جاسکدا اے جس وچ پرتگالیاں دے خلاف ہورموز دے عوام نے اٹھیا کھڑے ہوئے تے آخر کار ہورموز د‏‏ی فتح (1622) اپریل 22-30 ، 1622 وچ یہخلیج فارس دی تریخ ا وچ یک اہ‏م واقعہ اے

جنوب دے لوکاں د‏‏ی نقل و حرکت ، خاص طور اُتے تنجستان ، دشتی تے دشتیستان دے جنگجوواں دے ذریعہ ، قجر دے دور وچ ، خاص طور اُتے ناصرائٹ دور دے دوران ، حملہ آور برطانوی افواج دے خلاف تشکیل دتی گئی سی ، جس نے ہرات دے مسئلے نو‏‏ں متاثر کيتا سی۔ آئینی مدت دے دوران ، انہاں نے آئینی تے آزاد خیال دا کردار ادا کيتا ، تے رضا شاہ دے دور وچ ، اوہ مرکزی حکومت تے جنوبی پولیس دے خلاف جدوجہد وچ سرگرم رہ‏‏ے۔

ایران دے جنوب وچ ، خاص طور اُتے صوبہ بوشہر اُتے ، گذشتہ دو صدیاں د‏‏ی پیشرفت وچ 1837 ، 1856 ، 1909 تے 1915 وچ چار بار برطانوی فوج نے حملہ کيتا۔ اس تو‏ں پہلے ، پرتگالیاں نے 16 ويں صدی وچ رگ د‏‏ی بندرگاہ پر پہلے حملہ آور سن ، اپریل تو‏ں جولائ‏ی 1519 وچ ریاض وچ ۔ فیر ڈچ دے ذریعہ جزیرہ خارگ اُتے قبضہ 1753 عیسوی وچ ہويا ، جس وچو‏ں ہر اک مرحلے وچ جنوب د‏‏ی مقبول افواج د‏‏ی مزاحمت وی شام‏ل سی۔

رئیس علی دلواری دا مجسمہ

پہلی جنگ عظیم دے آغاز وچ ، ایران د‏‏ی مرکزی حکومت دے غیرجانبداری دے اعلان دے باوجود ، شمال تو‏ں روسی افواج تے جنوب تو‏ں برطانوی افواج نے ، 1333 ھ وچ 28 رمضان نو‏‏ں ایران تے برطانوی جنگی جہازاں اُتے حملہ کيتا۔ 8 اگست ، 1915/17 اگست 1294 دے برابر ، ھ ، بشریٰ تے اس دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی نیت تو‏ں اس دے سامنے لنگر انداز کيتا گیا۔ تے خارک ، بوشہر ، بوراجان ، اور۔ . . فوری طور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ايس‏ے دوران ، مرزا شیرازی دوم سمیت نجف تے کربلا وچ مقیم علمائے کرام تے مجتہدین نے برطانیہ دے خلاف وکھ وکھ فتوےآں وچ جہاد دا اعلان کيتا۔ تنگیستانی فورسز دے سربراہ چیف علی ڈیلوری نے دشتی فورسز دے سربراہ خالوحسین بردخونی دے ہمراہ ، حسین خان چاہ کوتاہی اورزایرخضرخان اهرمی نے قبضہ کاراں دے خلاف لڑائی کيتی۔ 13 اگست نو‏‏ں ، انگریزاں نے دلوار اُتے حملہ کرنے دے لئی اک آپریشن شروع کيتا۔ تنگستاانی تے دشتی فورسز نے گھات لگیا کر انگریزاں نو‏‏ں جانی نقصان پہنچایا۔ تے انھاں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کيتا۔ ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی، شب ۲۳ شوال ۱۳۳۳. ق (۳ ستمبر ۱۹۱۵) "تنگک صفر" دے علاقے وچ دشمن دے ٹھکانےآں (برطانوی) اُتے اک رات دے حملے وچ رئیس علی دلواری نو‏‏ں اک غدار اندرونی شخص نے پِچھے تو‏ں گولی مار دے ہلاک کردتا۔

بوشہر د‏‏ی آزادی دے لئی رئیس علی دیلوری دے قتل دے بعد ، بوشہر دے نیڑے واقع "کوہکازی" وچ جنگ جاری رہی۔زائر خضر خان ، حسین خان چاهکوتاهی تے خالو حسین دے مجاہدین د‏‏ی پہاڑی جنگ وچ ، انہاں نے وڈی ہمت تے بہادری دا مظاہرہ کيتا۔ اس جنگ وچ ، بھانويں پہلے اس دے نال ہی برطانوی حملہ آور فوج د‏‏ی پسپائی وی سی ، لیکن آخر کار مجاہدین پسپائی اُتے مجبور ہوگئے۔ عبد الحسین ولد حسین خان ماریا گیا سی تے خالو حسین جنگ دے دوران ران تے بازو وچ شدید زخمی ہوگیا سی۔ ايس‏ے دوران ، خلوص حسین د‏‏یاں گولیاں چل گئياں تے انہاں نو‏ں انگریزاں نے پھڑ لیا۔ کوہ کاظی د‏‏ی لڑائی دے فورا بعد ہی ، جنگ وچ خلوص حسین د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی افواہاں پورے جنوب وچ تے ایتھ‏ے تک کہ شیراز تے تہران دے اخبارات وچ وی پھیل گئياں۔سید ضیاءالدین طباطبائی دے زیرانتظام اخبار «رعد»نے گھریلو نیوز کالم وچ خالو د‏‏ی موت د‏‏ی خبر وی شائع کيتی ، جس وچ بورازان تو‏ں وزارت داخلہ نو‏‏ں موصول ہونے والے ٹیلیگرام دے حوالے تو‏ں دسیا گیا سی۔لیکن جلد ہی اس خبر د‏‏ی تردید کردتی گئی۔ خالو حسین دے مقدمے د‏‏ی سماعت دے بعد ، انگریز اسنو‏ں بوشہر لے گئے ، اک فوجی جہاز اُتے بٹھایا ، تے اسنو‏ں بصرہ شہر منتقل کردتا۔ ڈاکٹر لیسٹر مین د‏‏ی گرفتاری دے بعد ، بشیر وچ جرمنی دے قونصل ، تے احرار ، بوشہر تو‏ں 14 افراد د‏‏ی گرفتاری تے ملک بدری ، تے "اوریقان خان پیسان " د‏‏ی سربراہی وچ "فارسی ڈیموکریٹک پارٹی" دے مجاہدین ، خالو حسین د‏‏ی اسیرت دے بعد ، محرم 1334 ہجری دا دوسرا دن۔ (10 نومبر ، 1915) شیراز وچ بغاوت دا انعقاد کيتا گیا ، تے " فریڈرک او کونر " دے پہلے ایکٹ وچ ، فارس وچ برطانوی قونصل نو‏‏ں کئی برطانوی مرد تے سوانیاں دے ہمراہ گرفتار کرلیا گیا ، جنہاں نو‏ں شیخ حسین خان تے زایر خضرخان دے نال اہرم دے بھیجیا گیا سی۔ ۔ انگریز ایہ سن کر حیران رہ گئے تے انہاں نے اہرم اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کرلئی ، لیکن تھوڑی دیر دے بعد انگریزاں تے تنگستان دے رہنماواں دے درمیان آزادی دے لئی باضابطہ طور اُتے گل گل شروع ہوگئی۔

صلح نامہ

مذاکرات دے دوران ، 7 اگست 1915 کوبَسْت چُغادَک دے سربراہ ، بوشہر وچ برطانوی نائب قونصل میجر ٹریور ، اورزایرخضرخان تنگستانی (امیر اسلام) تے حسین خان چاہ کوٹاہی (سالار اسلام) دے دستخط اُتے اک معاہدہ ہويا۔ .

اس معاہدے د‏‏ی دفعات (امن خط):

1- جنگ وچ پکڑے گئے تنگیستانی تے دشتی قیدیاں د‏‏ی حوالگی ، جس وچ خلو حسین دشتی تے انگریزاں دے قبضے وچ کوئی تے وی شام‏ل سی۔

2- علی تنگیستانی ، کدخودائی تنگک تے اس دے شہریاں د‏‏ی حوالگی۔

3- جرمناں د‏‏ی رخصت جو خلیج فارس د‏‏ی بندرگاہاں وچ پکڑے گئے سن ، یعنی جرمن قونصل تے کاروباری شخص اپنی اہلیہ تے جرمن ڈاکٹر دے نال رگ د‏‏ی بندرگاہ وچ تے تن جرمن تاجر جو دوسری بندرگاہاں وچ پکڑے گئے سن ۔

4- بحرین وچ ضبط شدہ تنگیستن دے لوکاں د‏‏ی چائے ضبط کرنا۔

5- مسٹر حسین خان چاہ کوتاہی (سالار اسلام) دے دو ہزار ٹومین رقم جو اوہ بوشہر وچ لے گئے سن واپس کرنا۔

6- عام آبادی ، خاص طور اُتے تنگستان دے رہائشیاں ، تے شاہی سڑک اُتے تجاوزات نہ کرنے دے لئی بوشہر فری وے کھولنا۔

زائر خضر خان تے حسین خان نے وی تھلے لکھے شرائط نو‏‏ں پورا کیا:

1- اٹھ برطانوی قیدیاں د‏‏ی حوالگی ، جنہاں وچو‏ں دو بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں تے عالم انسانیت د‏‏ی تقاضاں دے مطابق رہیا ہوئے سن ۔

2- شاہی روڈ د‏‏ی حفاظت اپنے علاقے وچ کرنا ، تاکہ جے تجارتی املاک ضائع ہوجائے تاں ، اوہ اس د‏ی تلافی کرن گے۔

3- ٹیلی گراف لائن د‏‏ی مرمت دے بعد اسنو‏ں برقرار رکھنا۔ ^[1]

اغوا کاراں دا آخری تبادلہ (20 اگست ، 1916) ہويا۔ خالو حسین کمر میمند دے نال جہاز تو‏ں اتر کر خور خان وچ نکلے تے انہاں دا استقبال سِدھے سادھ رہنماواں ، مقامی علما تے لوکاں نے کيتا تے گھر واپس آئے۔ تے شوال 1334 وچ ، متفقہ معاملات اُتے امن معاہدہ کيتا گیا۔

تب انگریزاں نے جنوبی جنگجوواں نو‏‏ں دبانے دا سوچیا۔ مرکزی حکومت نے انگریزاں دے تعاون تو‏ں 1916 وچ برطانوی جنرل پرسی سائکس د‏‏ی سربراہی وچ جنوبی مزاحمت نو‏‏ں دبانے دے لئی جنوب نو‏‏ں غیر مسلح کرنے دے بہانے دے تحت جنوبی ایران د‏‏ی پولیس تشکیل دی۔ سائکس جنوبی ایران آئے تے 11،000 ہندوستانی ، ایرانی تے برطانوی افسراں د‏‏ی فوج دے نال جنگجوواں نو‏‏ں دبانے تے جنوب دے عوام د‏‏ی مزاحمت دا کم سونپیا گیا سی۔ اس نے اپنا صدر دفتر شیراز وچ قائم کيتا تے ، عبدالحسین فرمانفرما تے ہور بااثر برطانوی ہمدرداں د‏‏ی مدد تو‏ں جنوبی تحریک نو‏‏ں دبانے وچ رکھیا۔ ^[2]

سن 1336 وچ ، شیراز روڈ نو‏‏ں دوبارہ کھولنے تے اس خطے وچ ریلوے د‏‏ی تعمیر دے دوران ، حسین خان و زایر خضر تے محمد بورزجانی نے ، ریلوے د‏‏ی تعمیر دے برطانوی ارادےآں تو‏ں آگاہ کردے ہوئے ، ایران د‏‏ی آزادی نو‏‏ں خطرے وچ دیکھیا تے خط لکھیا۔ برطانوی قونصل خانہ اس تو‏ں جواب دینے دے لئی کہندا ا‏‏ے۔ چاہے ریلوے د‏‏ی تعمیر ایرانی حکومت دے نال معاہدے دے مطابق ہوئی سی یا نئيں ، تے کیو‏ں کہ انگریز نے جواب نئيں دتا ، مجاہدین انہاں تو‏ں لڑنے دے لئی چوگڑک وچ آباد ہوگئے ، لیکن کچھ دے نال غداری د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے ساتھیاں وچو‏ں ، اوہ پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہوگئے۔ چاغدک اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، انگریزاں نے وی چہکوٹہ اُتے قبضہ کرلیا تے چہکوٹہ وچ پناہ لینے والے حسین خان نو‏‏ں وی پسپا ہونے اُتے مجبور کردتا۔وہ بلاک دے علاقے وچ واقع فاریاب کیسل وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہويا۔ مختصر کنواں اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، انگریزاں نے اس دے افسر شیخ حسین دے بھائی ، شیخ عبد اللہ چاہ کوٹاہی دے حوالے کردتی۔

انگریزاں نے کئی مہینےآں تک شیخ حسین دا پِچھا کيتا تے طیارےآں تو‏ں انہاں دے ٹھکانےآں اُتے بمباری کيتی۔ اس وقت ، کچھ بندوق برداراں دے علاوہ ، کوئی وی اس دے نال نئيں سی۔ آخر کار ، شیخ حسین خان ، اس تمام لڑائی تے پرواز تو‏ں تنگ ہو ک‏ے ، شعبان 1338 وچ ، اپنے کچھ ساتھیاں دے نال ، اک ٹیلیگرام بھیجنے تے مرکز تو‏ں ہوم ورک حاصل کرنے دے لئی ، چہ کوٹہ دے نیڑے اک باغ وچ گئے ، جتھے برطانوی رائفل مین تے جنوبی پولیس نے اسنو‏ں تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا۔ شیخ حسین خان کچھ عرصے بعد مزاحمت تو‏ں محروم ہوگئے۔ جھڑپ وچ حسین دے تمام ساتھی ، جنہاں وچ اس دا بیٹا شیخ خضل وی شام‏ل سن ، ہلاک ہوگئے۔

یہ پالیسی پہلے پہلوی عہد (حکومت دا آغاز: 1304 ہجری (1343 ھ / 1925 ء) دے دوران جاری رہی۔ مرکزی حکومت کیت‏‏ی فوج نے حملہ کيتا۔ جنوبی تحریک د‏‏ی بہت ساری جماعتاں اس وسیلہ تو‏ں ہلاک یا بے دخل ہوگئياں۔ خلوصosین جو انہاں دے نال شام‏ل سی ، ايس‏ے بہانے تو‏ں گرفتار کيتا گیا تے شیراز جلاوطن کردتا گیا۔

جنوبی تحریک سالشمار

جنوبی تحریک دے واقعات دا تقویم: ^[3]

• 1285 ھ 1906 ء: ایرانی عوام د‏‏ی خونی جدوجہد دے بعد مظفرالدین شاہ آئین دے قیام اُتے راضی ہوگئے۔ آئین اُتے دستخط کرنے دے دس دن بعد انہاں دا انتقال ہوگیا تے محمد علی شاہ تخت اُتے آئے۔ احمد خان دریابیگی بندرگاہاں دا حکمران بنیا۔ بورازان وچ غضنفر السلطنہ د‏‏ی حکمرانی دا آغاز -
• 1286 ھ۔ 1907: اسنو‏ں برطانیہ نے جنوبی ایران دے اتحادیاں دے وچکار اک معاہدے دے تحت منسلک کيتا۔ روس تے برطانیہ د‏‏ی حکومتاں دے وچکار 1907 دے معاہدے اُتے دستخط کرنے دے بعد ، انگریزاں نے بوشہر وچ متعدد فوجیاں نو‏‏ں تعینات کيتا تے شیراز دے لئی روانہ ہوگئے۔ بوشہر دے کچھ رہائشی ، جنہاں دے اشتعال انگیز تے رہنما مرزا علی کازروونی سن ، نے ناصر دیوان کازروونی نو‏‏ں متعدد ٹیلیگرام بھیجے تے اس تو‏ں غیر ملکی فوج د‏‏ی منظوری نو‏‏ں روکنے دے لئی کہیا۔ تنگ-ترکان نامی اک جگہ اُتے ، ناصر الدیوان برطانوی فوج دے نال بندوق برداراں دے اک گروہ تو‏ں ٹکرا گیا ، جس نے انہاں اُتے مہلک ضرب لگائی تے انہاں نو‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کيتا۔
• 1287 ھ۔ 1908 ء: محمد علی شاہ دے معمولی ظلم دے دوران ، سید عبد الحسین لاری ، جو جنوب دے اک مشہور عالم تے مجتہد تے آئین تے جمہوریت د‏‏ی حکمرانی دے سخت حامی سن ، نے سید مرتضیٰ عالم الہودہ نو‏‏ں بشیر نو‏‏ں آزاد کرنے دا حکم دتا۔ محمد علی شاہ دے ظالم تے حامیاں تاں۔ سید مرتضیٰ مجتہد احرامی نے چیف علی دلاوری تے مرزا علی کازرونی د‏‏ی مدد تو‏ں بوشہر کسٹم تے ہور سرکاری محکمےآں اُتے قبضہ کيتا تے اس د‏ی تجارتی املاک ، جس د‏‏ی مالیت 20 لکھ تومان سی ، دے اک سو بندوق برداراں دے نال اس دے سپرد کردتی۔ بشیہر (تقریبا 9 ماہ) دے دوران ، چیف علی ڈیلوری نے اس شہر دے لوکاں دے نال اچھے سلوک دے نال ، ایسا سلوک کيتا کہ حیرت زدہ تے حیران دوستاں تے دشمناں نو‏‏ں یکساں کردتا۔
• 1288 ھ۔ ش / 1909 م (فروردین 1288 ہ) ایس): شیبر د‏‏ی زیرقیادت بوشہر دے عوام د‏‏ی نقل و حرکت دے بعد ، بندر لنکا دے عوام ، شیعہ تے سنی ، نے سرکاری دفاتر اُتے قبضہ کرلیا تے وائسرائے نو‏‏ں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کردتا۔
• 1288 ھ۔ 1909 ء: محمد علی شاہ قاچار نو‏‏ں تن سال د‏‏ی آمرانہ حکمرانی تے آزادی پسند جنگجوواں دے قتل دے بعد حکومت تو‏ں بے دخل کردتا گیا ، تے اس دا نوجوان بیٹا احمد شاہ اس دا جانشین مقرر ہويا۔
• 1289 ھ۔ 1910 ء - وسیمس جرمن قونصل د‏‏ی حیثیت تو‏ں بوشہر پہنچے۔
• 1294 ھ۔ اگست 1914 ء - پہلی جنگ عظیم اگست دے شروع وچ شروع ہوئی جس وچ جرمنی ، آسٹریا ، روس ، فرانس تے برطانیہ د‏‏ی لڑائی ہوئے گی۔ قومی اسمبلی د‏‏ی عدم موجودگی وچ ، مستوفی الملکاں دی حکومت نے ، ملک د‏‏ی نامور شخصیتاں دے اک گروپ د‏‏ی منظوری تو‏ں ، ملک نو‏‏ں جنگ دے دہانے تو‏ں روکنے دے لئی ، ایران نو‏‏ں باضابطہ غیر جانبدار قرار دینے دا فیصلہ کيتا۔
• 1294 ھ / 8 اگست 1915 ء: بوشہر اُتے انگریزاں دا قبضہ سی تے راح علی دلاوری د‏‏ی سربراہی وچ تننگسٹانی مزاحمت
  • 18 اکتوبر: احمد خان دریابیگی نو‏‏ں بندرگاہاں دا گورنر مقرر کيتا گیا۔
• 1915 ء - مصطفیٰ الملک نے وزیر اعظم دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے انہاں د‏‏ی جگہ مشیر الدولہ د‏‏ی جگہ لی گئی۔
• اگست 1915 دے وسط وچ : دیلوار اُتے انگریزاں دا حملہ تے تنصبان دے مجاہدین د‏‏ی مزاحمت ، رئیس علی تے دشتی د‏‏ی قیادت وچ خلوہ حسین بردخونی د‏‏ی زیرقیادت تے مجاہدین دے ذریعہ دشمن اُتے گھات لگائے۔
• ستمبر 1915: شیراز وچ برطانیہ دے خلاف مجاہدین دا وسیع پروپیگنڈا
• 3 ستمبر ، 1915: تانگک صفر وچ برطانوی کیمپ اُتے گھات لگائے ہوئے حملہ وچ رئیس علی دیلوری دا قتل
• ستمبر 1915: کوکزئی جنگ تے خلوہوسین د‏‏ی گرفتاری
• اکتوبر 1915 ء: فارس دے گورنر ، مخبر السلطنہ نو‏‏ں ہٹا دتا گیا ، تے انگریز دے حامی ، غوام الملک ، گورنر بن گئے۔
• 10 نومبر ، 1915: شیراز دے مجاہدین نے برطانوی قونصل خانے اُتے قبضہ کرلیا تے اسیراں نو‏‏ں بوشہر روانہ کردتا ، جتھے آخر کار مجاہدین دے اسیراں دا تبادلہ کيتا گیا۔
• جنوری 1916: جنوبی پولیس د‏‏ی تشکیل
• 17 مئی 1916: چغادک د‏‏ی لڑائی
• اگست 1295 / جولائ‏ی تے اگست 1916: مذاکرات تے اسیراں دا تبادلہ
• 17 دسمبر ، 1916: کازیرون وچ تعینات اک جنوبی پولیس یونٹ اُتے شیرف ، ناصر ال دیوان کازیرونی نے حملہ کيتا تے اسنو‏ں اسلحے دے بعد شہر تو‏ں کڈ دتا گیا۔ کازیرون دے حاکم ، جو انگریزی جھکاؤ رکھدے سن ، نو‏‏ں وی ناصر ال دیوان نے قید کردتا۔
• مئی 1917 ء: شارٹ ویل بغاوت ، تنجستان تے بوراجان دے رہنماواں دے خلاف فوج بھیجنے وچ برطانویاں نے احمد خان دریابیگی د‏‏ی حمایت کيتی۔
• 21 دسمبر ، 1916: برٹش اپوزیشن دے ذریعہ ارجن میدان وچ جنوبی پولیس اسٹیشن
• 25 مئی ، 1918: صولت الدولہ د‏‏ی کمان اُتے فارسی مجاہدین دا حملہ تے ناصر دیوان کازرونی دے تعاون تو‏ں انگریزاں دے خلاف تعاون
• 5 اگست ، 1918: صمصام السلطانہ نے استعفیٰ دے دتا تے ووسوف الدولہ د‏‏ی سربراہی وچ اک نويں کابینہ تشکیل دتی گئی۔
• ستمبر 1918: سردار احتشام د‏‏ی جنگ اپنے حریف صولت الدولہ دے نال
• ستمبر 21 ، 1918: مجاہدین د‏‏ی فوج چہکوٹہ وچ جمع ہوگئی تے چغدک وچ اپنی پوزیشن سنبھالی۔ برطانوی حملے تو‏ں ، اوہ اک ہفتہ بعد پِچھے ہٹ گئے۔
• 1297 اکتوبر: غضنفر السلطنہ تے اس دے تمام افراد نے جیسان پہاڑ دے آس پاس د‏ی بلندیاں وچ پناہ لی۔
• 1 ابان 1297/23 اکتوبر 1918: بوراجان دا قبضہ
• 17 دسمبر ، 1918: برطانوی افواج بحریہ د‏‏ی کمانڈ دے تحت فورسز د‏‏ی مدد دے لئی لیور اُتے چلی گئياں
• 1298 ھ۔ 1918 ء - وسیم نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جرمنی بھیج دتا گیا۔
• 1298 ھ۔ 1918 - حسین خان اپنے بیٹے دے ہمراہ چہکوٹہ اُتے اک حملے وچ ہلاک ہوگئے۔
• 1299 ھ۔ 1919 ء: غضنفر السلطانah ، جسنو‏ں انگریزاں نے شیراز جلاوطن کيتا سی ، نو‏‏ں موسادغ السلطنہ دے ذریعہ فارس دا گورنر منتخب کرکے دوبارہ بوراجان خطے دا گورنر مقرر کيتا گیا ، تے اس خطے دے امور نو‏‏ں سنبھال لیا۔ .
• 1301 ھ۔ 1291 ء: احمد شاہ قاجر بوشہر دے راستے ایران تو‏ں یورپ واپس آئے
• فروردین 1301 ہ۔ 1921 ء۔ زائر خضر خان تے اس دے بیٹے نو‏‏ں انگریزاں نے قتل کردتا۔
• 1308 ھ۔ 1927 ء - کئی سالاں تو‏ں نوآبادیات دے خلاف برسرپیکار غضنفر السلطانہ نو‏‏ں عبوری حکومت (رضا خان) د‏‏ی مدد تو‏ں اک سازش وچ قتل کيتا گیا۔

جنوبی تحریک دے کارکن تے جنگجو

• جنوب دے اسماعیل خان صولت الدولہ قشقائی سردار
• سید مرتضی مجتهداهرمی
• سید عبد اللہ بلادی بوشہری
• محمد جعفر محلات‏‏ی
• محمدحسین برازجانی
• رئیسالی دلواری
• حسین خان چاہکوتاہی
• زائر خضر خان اہرمی
• غضنفرالسلطنه برازجانی
• خالوحسین بردخونی
• باقر خان تنگستاانی
• احمد خان تنگیستانی
• ناصر دیوان کازرونی
• سید عبدالحسین مجتهد لاری
• رئیس غلامحسین رزمی
• احمد خان اخگر
• ولہیم واسموس
• خوانین دشتی

ہور ویکھو

• محمد نیرومند
• محمدعلی شاہ
• پہلی جنگ عظیم وچ ایران۔
• منطقہ دشتی
• واسموس
• جنگ جہاد
• مقیم خلیج فارس (خلیج فارس وچ برطانوی گھر)
• فتح ہرمز (1622)

حوالے

1. اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران: مرحله اول: ۱۳۳۳–۱۳۳۴ هجری قمری/۱۹۱۵–۱۹۱۶ میلادی، نوشته کاوه بیات، نشر همسایه مرکز بوشهر شناسی: بوشهر، چاپ اول ۱۳٧۶.
2. لوائح و سوانح (اسنادی از جنبش روحانیت جنوب ایران در جنگ جهانی اول)، سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری، بوشهر: مرکز بوشهر شناسی (۱۳٧۱)، ص۱۶۶.
3. فایل پی دتی اف «سال شمار وقایع جنوب ایران (از ۱۱۱۴ش/ ۱٧۳۵م تو‏ں ۱۳۰۸ش/ ۱۹۲٧م)» Archived 2013-07-30 at the وے بیک مشین پرتال جامع علوم انسانی

• دشت سماجی و سیاسی ترقی د‏‏ی تریخ ، حبیبہ اللہ سعیدینیہ ، اسلام دا وعدہ کردہ اشاعت ، بوشہر (2004) ، پی پی.
• خلوصین باردخونی ، سید غسیم یحسینی ، بوشہر ، اسلامی سبھیاچار تے صوبہ بوشہر دے رہنما ہدایت ، پہلی ایڈیشن ، 1993۔
• جنوبی ایران موومنٹ ، "جلد اول" ، احمد دشتی ، قم ، فارس خلیج ہفتہ وار ، پہلا ایڈیشن ، 2000۔
• مضامین دا سلسلہ: بوشہر د‏‏ی برطانوی روزنامہ "بلوز" دے مطابق ، بشیر د‏‏ی سیاسی و معاشی صورتحال دا ترجمہ ، ہفتہ ہفتہ حسن زنگانے ، ترجمہ کيتا۔

باہرلے جوڑ

• استعمار دے خلاف جدوجہد وچ دشتی پادریاں دا کردار ، محمد پھلدی نسیم جونوب
• تاریخی مضامین ، تنجستان یاد یار د‏‏ی ویب سائٹ (بہترین ایرانیاں د‏‏ی یادداشت)
• پی ڈی ایف فائل "جنوبی ایران وچ واقعات دا سال (1114/1735 تو‏ں لے ک‏ے 1308/1927 تک)" Archived 2013-07-30 at the وے بیک مشین انسانیت دا جامع پورٹل
• جنوبی ایران وچ واقعات دا سال (1) Archived 2012-11-30 at the وے بیک مشین راسخون
• جنوبی ایران وچ واقعات دا سال (2) Archived 2021-07-17 at the وے بیک مشین راسخون
• جنوبی ایران وچ واقعات دا سال (3) Archived 2021-07-16 at the وے بیک مشین راسخون
• جنوبی ایران وچ واقعات دا سال (4) Archived 2021-07-17 at the وے بیک مشین راسخون
• اسلامی دنیا دا تنجسٹن انسائیکلوپیڈیا
• اسلامی دنیا دا تنگیستانی انسائیکلوپیڈیا