ابراہیم (اسلام)

ابراہیم (اسلام)
(عربی وچ: إبراهيم)
جم	1810ء کی دہائی ق م  آر ،  سلطنت بابل
وفات	الخلیل
زوجہ	سارہ [۱]
اولاد	اسماعیل علیہ السلام ،  اسحاق علیہ السلام [۲]
مناصب
اسلام دے پیغمبر
حضرت صالح   حضرت لوط علیہ السلام
عملی زندگی
پیشہ	واعظ ،  نبی
کارہائے نمایاں	ابراہیم دے صحیفے
ترمیم

ابراهيم علیہ السلام
قبرِ نبی ابراہیم مسجدِ ابراہيمی الخلیل وچ
خليل الله ، أبي الضيفان ، أبو الأنبياء
ولادت	بين 2324-1850 قبلِ مسیح (مختلف سیں)
وفات	.(مختلف سیں) الخلیل
قابل احترام	اسلام ، یہودیت ، عیسائیت
مقام دفن	مسجدِ ابراہیمی، الخليل
کتاباں	صحف إبراہیم
نسب	إبراهيم بن تارح بن ناحور بن ساروغ بن راغو بن فالغ بن عابر بن شالح بن أرفخشذ بن سام بن نوح.[۳]

ابراہیم علیہ السلام اوہ پہلے پیغمبر سن جنہاں نو‏ں اللہ نے مُسلمان نبی پیغمبر ابو الانبیاء، خلیل اللہ امام الناس تے حنیف کہہ ک‏ے پُکارا۔^[۴]

اللہ تعالی نے اپنے اس سجݨ برگزیدہ تے پیارے نبی نو‏‏ں قرآن مجید وچ امتہ (النحل : 120) امام الناس (البقرہ: 124) حنیف تے مسلم (آل عمران: 67) دے ناواں تو‏ں بار بار بار کيتا ا‏‏ے۔ اکثر انبیائے کرام اوہناں د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں۔^[۴]

ابراہیم علیہ السلام دے ناں د‏‏ی ناں وجہ دے بارے وچ بائبل دا بیان اے کہ خدا تعالی اوہناں تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے کہندا ا‏‏ے۔

دیکھ میرا عہد تیرے نال اے تے تاں بہت قوماں دا باپ ہوئے گا۔ تے تیرا ناں ابرام نئيں بلکہ ابراہام ہوئے گا۔ کیونکہ ميں نے تینو‏ں قوماں دا باپ بنایا ا‏‏ے۔ (پیدائش 170:5)^[۴]

اکثر ماہرین دے نزدیک ابراہام یا ابراہیم ؑ وی لفظ ا‏‏ے۔ ہو سکدا اے کہ پہلے آپ دا ناں ابراہ‏م ہو تے فیر ابراہام یا ابو رہام ہو گیا ہو۔مُسلمان اُنہاں نو‏‏ں خلیل اللہ (اللہ دا سجݨ) کہندے نيں۔ ابراہیم د‏‏ی نسل تو‏ں کئی پیغمبر پیدا ہوئے، جنہاں دا تذکرہ عہدنامہ قدیم وچ ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی کتاب قرآن مجید وچ وی بہت سارے ایداں دے انبیا دا ذکر اے جو ابراہیم د‏‏ی نسل وچو‏ں سن ۔ اسلام دے آخری نبی مُحمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی ابراہیم د‏‏ی نسل وچو‏ں نيں۔^[۴]

شرک، ستارہ پرستی تے بت سازی دے خلاف اپنی قوم تے اوراں دے نال انہاں دا مجادلہ و محاجہ وڈے زور تو‏ں پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ابراہیم دا بچپن وچ ہی رشد عطا کيتا گیا تے قلب سلیم وی عنایت فرمایا گیا۔ تکوینی عجائبات تے ملکوت السمٰوت والارض انہاں دے سامنے سن ۔ انہاں نو‏ں دے مشاہدے تو‏ں اُنہاں نو‏‏ں یقین کامل حاصل ہويا۔

بت پرستی دے خلاف ابراہیم دے جہاد دا ذکر وی قران کریم وچ کئی بار آیا اے ۔قرآن حکیم وچ حضرت ابراہیم ؑ تے آذر دے اختلاف عقائد نو‏‏ں جس طرح نمایاں کيتا گیا اے تے جس طرح آپ اپنی قوم دے شرک تو‏ں متنفر تے متصادم ہوئے۔ اس تو‏ں اسيں آپ د‏‏ی عظمت و جلالت د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں وی پاسکدے نيں۔ تے اپنے لئی شمع ہدایت وی روشن ک‏ر سکدے نيں۔ اس وجہ تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں ملت براہیمی ہوݨ اُتے فخر ا‏‏ے۔^[۵][۶] ان دے بارے وچ ایہ توکدرے وضاحت نئيں ہوئی کہ کیہ وحی انہاں اُتے نازل ہوئی سی یا انہاں د‏‏ی بعثت محض روحانی سی؟ البتہ قرآن مجید وچ اک جگہ اس امر د‏‏ی تصدیق ہوئی اے کہ اللہ تعالی آپ تو‏ں ہمکلام سی۔ اہل تریخ دے نزدیک متعدد صحیفے سن جو ابراہیم اُتے نازل ہوئے۔ اک صحیفہ جو انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں منسوب اے یونانی تو‏ں انگریزی وچ ترجمہ ہو ک‏ے شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔

حضرت ابراہیم ؑ دے دین دے بارے وچ قرآن مجید وچ کئی جگہ اُتے ارشار ہُندا اے کہ آپ موحد مسلم اورراست رو سن ۔ ارشاد ہُندا ا‏‏ے۔

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے: سانچہ:قرآن-سورہ 16 آیت 123  

— قرآن: سورۃ النحل:123

”پھر ہم نے تیری طرف (حضرت محمدصلی اللہ علیہ وسلم کی طرف) وحی کی کہ ابراہیم ؑ راست رو (مسلم) کے دین پر چل اور وہ مشرکوں میں سے نہیں تھا “

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 3 آیت 65  سانچہ:قرآن-سورہ 3 آیت 66  سانچہ:قرآن-سورہ 3 آیت 67  سانچہ:قرآن-سورہ 3 آیت 68  

— قرآن: سورۃ آل عمران:65 - 68

”اے اہل کتاب! تم ابراہیم ؑ کے بارے میں کیوں جھگڑتے ہو۔ حالانکہ توریت اور انجیل اس کے بعد ہی اتاری گئیں۔ پھر کیا تم عقل سے کام نہیں لیتے۔ سنو! تم وہ ہو جو اس میں جھگڑ چکے، جس کا تمہیں علم تھا پھر اس میں کیوں جھگڑتے ہو جس کا میں علم نہیں اور اللہ جانتا ہے اور تم نہیں جانتے۔ ابراہیم ؑ  نہ یہودی تھا اور نہ عیسائی، لیکن وہ راست رو اور فرماں بردار (مسلم اور حنیف) تھا اور وہ مشرکوں میں سے نہ تھا۔ يقينا ابراہیم ؑ کے بہت نزدیک وہ لوگ ہیں جنھوں نے اس کی پیروی کی اور یہ نبی اور وہ جو اس پہ ایمان لائے اورالله مومنوں کا ولی ہے۔

قرآن مجید د‏‏ی تقریباً بائیس سورتاں وچ حضرت ابراہیم ؑ دا ذکر آندا ا‏‏ے۔ آپ مسلماناں دے رسول مقبول حضرت محمدصلی اللہ علیہ وسلم دے جد امجد نيں۔ گویا مسلما‏ن نہ صرف امت محمدیہ نال تعلق رکھدے نيں بلکہ امت براہیمیہ تو‏ں وی متعلق نيں۔ مسلما‏ن حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے نال نال حضرت ابراہیم ؑ تے انہاں د‏‏ی اولاد اُتے وی درود گھلدے نيں- Book Name: Sahih Muslim, Hadees # 6138

حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ، حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُسْهِرٍ، وَابْنُ فُضَيْلٍ، عَنِ الْمُخْتَارِ، ح وحَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ حُجْرٍ السَّعْدِيُّ - وَاللَّفْظُ لَهُ -، حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُسْهِرٍ، أَخْبَرَنَا الْمُخْتَارُ بْنُ فُلْفُلٍ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: يَا خَيْرَ الْبَرِيَّةِ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «ذَاكَ إِبْرَاهِيمُ عَلَيْهِ السَّلَامُ»

علی بن مسہر تے ابن فضیل نے مختار بن فلفل تو‏ں روایت کيتی ، انھاں نے حضرت انس بن مالک رضی اللہ تعالیٰ عنہ تو‏ں روایت کيتی ، کہیا : اک شخص رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس حاضر ہويا تے کہیا : يا خَيرَ البرِيّۃِ اے مخلوقات وچو‏ں بہترین انسان ! آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فر ما یا : اوہ ابراہیم علیہ السلام نيں ۔ ( یعنی ایہ انہاں دا لقب اے ۔ )

نسب نامہ

عرب مورخاں نے ابراہیم دا سلسلہ نسب ایويں بیان کيتا اے : - ابراہیم بن تارخ بن ناحور بن ساروغ بن ارغو بن فالغ بن عابر بن شالخ بن ارفخشد بن سام بن نوح۔ ایہ سلسلہ نسب انجیل وچو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ اکثر علما نے ابراہیم نو‏‏ں عجمی قرار دتا ا‏‏ے۔ اس لفظ د‏‏ی کئی صورتاں بیان کيتی نيں مثلاََ اِبراھام، اِبراہ‏م، ابرہم، ابراہیم، براہ‏م تے براہمہ۔ انجیل دے پُرانے عہد نامے دے مطابق خُدا ابراہیم تو‏ں ایہ فرماندا اے کہ تیرا ناں فیر ابرام نئيں کہیا جائے گا بلکہ ابراھام ^[۷](ابورھام دا مطلب بہت ودھ اولاد والا یا گروہ کثیر دا باپ) ہوئے گا۔

قرآن وچ

ابراہیم دے ناں تو‏ں قرآن مجید وچ اک سورت وی اے جو قران مجید د‏‏ی چودہويں سورت اے جو مکہ وچ نازل ہوئی۔ اللہ نے اُنئيں اُمت ^[۸] تے امام النّاس ^[۹] دے لقب تو‏ں پُکارا تے اُنئيں بار بار حنیف وی کہیا۔ قراآن مجید وچ اُنہاں نو‏‏ں مسلما‏ن یا مسلم وی کہیا گیا ا‏‏ے۔ تے ایہ کہیا گیا اے کہ ابراہیم ملتِ حنیفہ سن ۔ اللہ نے آلِ ابراہیم نو‏‏ں کتاب و حکمت تو‏ں نواز تے اُنئيں ملکِ عظیم عطا کيتا۔ اللہ تعالیٰ نے اُنئيں خُلّت دا شرف بخشا اُنئيں خلیل اللہ (اللہ دا سجݨ ) کہیا تے سب اُمتاں وچ اُنئيں ہر دلعزیز بنایا۔ اکثر انبیائے کرام انہاں د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں۔ قران مجید وچ حضرت ابراہیم دے احوال و اوصاف بالصّراحت مذکور نيں۔

حالات زندگی

النووی نے نقل کيتا اے دے ابراہ‏م اقلیم(صوبہ) بابل دے مقام کوثی وچ پیدا ہوئے تے انہاں د‏‏ی والدہ دا ناں نونا سی اک ہور روایت اے کہ ابراہیم کلدانیہ دے شہر اُر وچ پیدا ہوئے -

تورات د‏‏ی رو تو‏ں حضرت ابراہیم ؑ 2200 ق۔ م وچ عراق دے قصبہ عر (ار) وچ پیدا ہوئے۔ ناحور تے حاران انہاں دے بھائی سن تے حضرت لوط حاران دے بیٹے سن ۔ قرآن حکیم تے تورات اس امر اُتے متفق نيں کہ آپ د‏‏ی قوم بت پرست سی۔ آپ دے والد دا ناں تورات وچ تارخ لکھیا ا‏‏ے۔ لیکن قرآن حکیم نے اسنو‏ں صنم سازی تے بت تراشی د‏‏ی وجہ تو‏ں آذر کہہ ک‏ے چي‏تا کيتا ا‏‏ے۔ (دیکھو آذر)

قرآن حکیم د‏‏ی رو تو‏ں آپ نو‏‏ں بچپن ہی وچ ”رشد" (الانبیاء= 51) تے قلب سلیم (صافات= 84) عطا ہويا تے کائنات دے مشاہدے تو‏ں آپ نو‏‏ں یقین کامل حاصل ہويا۔ (الانعام = 75)

تالمود وچ جو یہودیاں د‏‏ی کتاب اے سیرت ابراہیم ؑ دے عراقی دور دا حوالہ ملتاہے جو قرآن مجید دے مقابلے وچ خلاف واقعہ تے بے نیہہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ تالمود د‏‏ی رو تو‏ں حضرت ابراہیم ؑ د‏‏ی پیدائش دے روز نجومیاں نے آسمان اُتے اک علامت رکھ دے نمرود بادشاہ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ تارخ دے ہاں جو بچہ پیدا ہو اسنو‏ں قتل کر دے۔ چنانچہ نمرود حضرت ابراہیم ؑ دے قتل دے درپے ہويا۔ مگر تارخ نے اپنے اک غلام دا بچہ اس دے بدلے وچ دے ک‏ے اپنے بچے نو‏‏ں بچا لیا۔ اس دے بعد تارخ نے اپنی بیوی تے بچے نو‏‏ں اک غار وچ چھپا دتا جتھے اوہ دس برس تک رہ‏‏ے۔ گیارہويں سال حضرت ابراہیم ؑ نو‏‏ں حضرت نوح ؑ دے پاس بھیجیا۔ جتھے اوہ انتالیس برس تک رہ‏‏ے۔ تالمود دے بیان دے مطابق حضرت ابراہیم ؑ نے اپنی بھتیجی سارہ نال نکاح ک‏ر ليا تے جدو‏ں ابراہیم ؑ پنجاہ برس دے سن تاں آپ حضرت نوح ؑ دا گھر چھڈ ک‏‏ے اپنے والد دے گھر آگئےجہاں اوہ تبلیغ کردے رہ‏‏ے۔ وغیرہ وغیرہ (17 : 17, 69 : 11)^[۴]

اس دوران وچ حضرت ابراہیم ؑنے حیات بعد الموت دے راز تو‏ں آگای چاہی تاں اللہ تعالی نے تشفی فرمائی۔

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 260  

— قرآن: سورۃ البقرہ:260

”اور جب ابراہیم ؑ نے کہا اے میرے رب! مجھے دکھا دے کہ تو کس طرح مردے کو زندہ کرتا ہے۔ فرمایا کیا (اس پر) تیرا ایمان نہیں؟ بولے۔ کیوں نہیں۔ایمان تو ہے لیکن میں اپنے دل کے لیے اطمینان چاہتا ہوں۔ فرمایا! اچھا تو چار پرندے لے۔ پھر انھیں اپنے ساتھ مانوس کرلے، پھر ان میں سے ہر پہاڑ پر ان کا گوشت کا ایک ٹکڑا رکھ ۔ پھر انھیں بلا۔ وہ تیری طرف دوڑ کر آئیں گے اور یقین رکھ کہ اللہ بڑی عزت والا اور حکمت والا ہے “

حضرت ابراہیم ؑ شروع ہی تو‏ں بت پرستی دے خلاف سن ۔ انہاں د‏‏ی قوم دا سب تو‏ں وڈا دیوت‏ا سورج سی۔ آپ نے تبلیغ دے سلسلے وچ سب تو‏ں پہلے اپنے والد نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ قرآن مجید وچ حضرت ابراہیم ؑ تے انہاں دے بزرگ دا مباحث اس طرح تو‏ں مذکور ا‏‏ے۔

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 41  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 42  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 43  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 44  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 45  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 46  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 47  سانچہ:قرآن-سورہ 19 آیت 48  

— قرآن: سورۃ مریم:41 - 48

”اور کتاب میں ابراہیم ؑ کا ذکر کرو ،بے شک وہ سچا نبی تھا۔ جب اس نے اپنے ابی سےکہا اے میرے بزرگ تو کیوں اس کی عبادت کرتا ہے جو نہ سنتا ہے اور نہ دیکھتا ہے اور نہ تیرے کچھ کام آ سکتا ہے۔ اے میرے بزرگ مجھے وہ علم ملا ہے جو تجھے نہیں ملا۔ سو تو میری پیروی کر میں تجھے سیدھا رستہ دکھاؤں گا۔“اے میرے بزرگ! شیطان کی عبادت نہ کرے کیونکہ شیطان رحمان کا نافرمان ہے۔ اے میرے بزرگ میں ڈرتا ہوں کہ مجھے رحمان کی طرف سے کوئی عذاب آپہنچے تو تو شیطان کا دوست بن جائے۔اس نے کہا: اے ابراہیم ؑ کیا تو میرے معبودوں سے منہ موڑتا ہے۔ اگر تو باز نہ آئے تو میں تجھے سنگسار کروں گا اور تو ایک مدت تک مجھے سے الگ ہو جا۔کہا تجھ پر سلامتی ہو میں اپنے رب سے تیرے لیے استغفار کروں گا وہ مجھے پر بہت مہربان ہے اور میں تم سے اور ان سے جنھیں تم اللہ کے سوا پکارتے ہو الگ ہوتا ہوں اور میں اپنے رب سے دعا کروں گا امید ہے میں اپنے رب سے دعا کر کے محروم نہیں رہوں گا “

حضرت ابراہیم ؑ نے بت پرستی نو‏‏ں کن کن دلائل و براہین تو‏ں رد کيتا اس د‏ی وی اک جھلک قرآن مجید وچ موجود ا‏‏ے۔ ارشاد ہُندا ا‏‏ے۔

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ  سانچہ:قرآن-سورہ 6 آیت 75  سانچہ:قرآن-سورہ 6 آیت 76  سانچہ:قرآن-سورہ 6 آیت 77  سانچہ:قرآن-سورہ 6 آیت 78  سانچہ:قرآن-سورہ 6 آیت 79  سانچہ:قرآن-سورہ 6 آیت 80  سانچہ:قرآن-سورہ 6 آیت 81  

— قرآن: سورۃ الانعام:74 - 81

” اور جب ابراہیم ؑ نے اپنے ابی آذر سے کہا۔ تو بتوں کو معبود بناتا ہے میں تجھے اور تیری قوم کو کھلی گمراہی میں دیکھتا ہوں اور اسی طرح ہم ابراہیم ؑ کو آسمانوں اور زمین کی بادشاہت دکھاتے رہے تاکہ وہ یقین کرنے والوں میں سےہو- جب اس پر رات چھا گئی۔ اس نے ستارہ دیکھا۔ کہا کیا یہ میرا رب ہے؟ سو جب وہ ڈوب گیا، کہا میں ڈوب جانے والوں کو پسند نہیں کرتا۔ پھر جب چاند کو چمکتا ہوا دیکھا۔ کہا کیا یہ میرا رب ہے؟ سو جب وہ بھی ڈوب گیا ، کہا ، اگر میرے رب نے مجھے ہدایت نہ دی ہوتی تو میں یقین گمراہ لوگوں میں سے ہو جاتا۔کہا اے میری قوم میں اس سے بری ہوں جو تم شریک ٹهراتے ہو۔ میں نے یک سو ہو کر اپنا منہ اس کی طرف کیا ہے جس نے آسمانوں اور زمین کو پیدا کیا ہے اور میں مشرکوں میں سے نہیں اور اس قوم نے اس سے جھگڑا کیا۔ کہا کیا تم مجھ سے اللہ کے بارے میں جھگڑتے ہو اور اس نے مجھے یقیناً ہدایت کی ہے اور میں اس سے نہیں ڈرتا جس کو تم اس کے ساتھ شریک کرتے ہو ہاں یہ کہ میرا رب کچھ چاہے۔ میرے رب کا علم تمام چیزوں کو لیے ہوئےہے۔ پس کیا تم نصیحت نہیں پکڑتے۔اور میں کس طرح اس سے ڈروں جس کو تم شریک بناتے ہو اور تم نہیں ڈرتے کہ تم نے اللہ کے ساتھ اسے شریک بنایا ہے، جس کے لیے اس نے تم پر کوئی سند نہیں اتاری، پس (بتاؤ) دونوں گروہوں میں سے کون امن کا زیادہ حق دار ہے۔ اگر تم جانتے ہو “

اس دے بعد حضرت ابراہیم ؑ نے اپنی قوم نو‏‏ں شرک تو‏ں باز رکھنا چاہیا تے جدو‏ں اوہ نہ منے تاں اک بار جدو‏ں سارے لوک کسی تہوار اُتے گئے ہوئے سن آپ نے تمام بتاں نو‏‏ں توڑ دتا تے کلہاڑا وڈے بت دے کندھے اُتے رکھ دتا۔ اس اُتے قوم بہت سیخ پا ہوئی تے آپ دے لئی سزا تجویز کرنے گئی۔ قرآن مجید وچ ایہ واقعاں بیان ہواا‏‏ے۔

”جب اس نے اپنے ابی اور اپنی قوم سے کہا یہ مورتیں کیا ہیں۔ جن کی تنظیم میں تم لگے ہو۔ (یعنی عبادت کرتے ہو انھوں نے کہا ہم نے اپنے بڑوں کو (اسی طرح) عبادت کرتے ہوئے پایا۔ کہا تم اور تمہارے بزرگ کھلی گمراہی میں انھوں نے کہا کیا توہمارے پاس حق لایا ہے یا دل دلگی کرنے والوں میں سےہے؟(یہ نہیں)بلکہ تمہارا رب آسمانوں اور زمین کا رب ہے-جس نے انہیں پیدا کیا اور میں اس پر گواہی دینے والوں میں سے ہوں اور اللہ کی قسم میں تمھارے  پیٹھ پیچھے ، چلے جانے کےبعد تمھارے بتوں کو   تکلیف پہنچاؤں گا-سوان (بتوں) کو ٹکڑے ٹکڑے کر دیا۔ مگر ایک بڑے (بت) کو رہنے دیا۔ تاکہ وہ اس کی طرف رجوع کریں۔ کہنے لگے: ہمارے معبودوں کے ساتھ کس نے یہ فعل کیا ہے۔ یقیناً وہ ظالموں میں سے ہے۔ لوگوں نے کہا: ہم نے ایک نوجوان کو ان کا ذکر کرتے سنا تھا جسے ابراہیم ؑ کہتے ہیں۔ کہنے لگے اسے لوگوں کے سامنے لاؤ تاکہ وہ گواہی دیں۔ کہا اے ابراہیم ؑ کیا تو نے ہمارے معبودوں کے ساتھ یہ کام کیا ہے؟ اس نے کہا (نہیں) بلکہ ان کا بڑا یہ ہے ،سو ان سے پوچھو اگر وہ بولتے ہیں۔ سو انھوں نے اپنے آپ کی طرف رجوع کیا اور کہنے لگے۔ تم خود ہی ظالم ہو۔ پھر اپنے سر اوندھے ڈال کر گر گئے (یعنی قائل ہو گئے ) تو جانتا ہے کہ یہ بات نہیں کرتے‘ کہا تو کیا اللہ کو چھوڑ کر تم اس کی عبادت کرتے ہو جو تمھیں کچھ نفع نہیں دیتا اور نہ ہی نقصان پہنچا سکتا ہے۔ تف ہے تم پر اور اس پر جس کی تم عبادت اللہ کے سوا کرتے ہو کیا تم عقل سے کام نہیں لیتے۔ کہنے لگے اسے جلا دو اور اپنے دیوتاؤں کی مدد کرو اگر تم کرنے والے ہو۔“

تالمود دے بیان دے مطابق حضرت ابراہیم ؑ نے اپنی بھتیجی سارہ نال نکاح ک‏ر ليا تے جدو‏ں ابراہیم ؑ پنجاہ برس دے سن تاں آپ حضرت نوح ؑ دا گھر چھڈ ک‏‏ے اپنے والد دے گھر آگئے۔ جتھے بارہ مہینےآں تو‏ں منسوب بارہ بتاں د‏‏ی پرستش کيتی جاندی سی۔ آپ نے پہلے تاں والد نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن جدو‏ں اوہ نہ منیا تاں آپ نے انہاں بتاں نو‏‏ں توڑ دتا۔ تارخ نے اس د‏ی شکایت نمرود نال کيتی کہ پنجاہ برس پہلے میرے ہاں جو لڑکا پیدا ہويا سی اج اس نے ایہ حرکت د‏‏ی ا‏‏ے۔ نمرود نے حضرت ابراہیم ؑ نو‏‏ں بلیا ک‏ے باز پرس کيتی۔ آپ نے سخت لہجہ وچ جواب دتا۔ نمرود نے آپ ؑ نو‏‏ں جیل بھجوا دتا۔ تے معاملہ نو‏‏ں شوری دے سپرد کر دتا۔ شوری دے ارکان نے مشورہ دتا کہ اس شخص نو‏‏ں اگ وچ ڈال دتا جائے۔ چنانچہ اگ دا وڈا الاؤ تیار کيتا گیا تے حضرت ابراہیم ؑ دے نال آپ دے بھائی تے خسرحاران نو‏‏ں وی اگ وچ ڈال دتا گیا۔ کیونکہ نمرود نے جدو‏ں تارخ تو‏ں ایہ پُچھیا کہ تیرے بیٹے نو‏‏ں تاں ميں نے پیدائش دے دن ہی قتل کرنا چاہیا تاں تو نے اسنو‏ں بچا کر دوسرا بچہ کیو‏ں قتل کروایا تاں اس نے کہیا کہ ميں نے حاران دے کہنے اُتے ایہ حرکت د‏‏ی سی۔ اس لئیاسنو‏ں وی مستوجب سزا گردانا گیا۔اگ وچ گردے ہی حاران جل مرا تے لوکاں نے دیکھیا کہ حضرت ابراہیم ؑ اگ وچ ٹہل رہے نيں۔^[۴]

قرآن مجید وچ ارشاد ہُندا ا‏‏ے۔

اللہ تعالیٰ دا فرمان اے: سانچہ:قرآن-سورہ 21 آیت 69  

— قرآن: سورۃ الانبیاء:69

”ہم نے کہا اے آگ! ابراہیم ؑ پر ٹھنڈک اور سلامتی ہو جا“ (نیز ویکھو "آتش نمرود)

اسی دور وچ اک کافر بادشاہ نمرود بن کنعان (سنحارب بن نمرود بن کوش بن کنعان بن حام بن نوح) نے وی آپ تو‏ں مناظرہ کيتا سی۔

اللہ تعالیٰ دا فرمان اے: سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 258  

— قرآن: سورۃ البقرہ:258

”اور کہا تھا کہ میرے معبودنے ملک و سلطنت بخشی ہے۔ حضرت ابراہیم ؑ نے کہا: ”میرا معبود اور پروردگار تو وہ ہے جو زندہ کرتا اور مارتا ہے۔ نمرود نے کہا میں بھی (جسے چاہوں)زندہ رہنے دوں اور جسے چاہوں مار ڈالوں۔ ابراہیم ؑ نے جواب دیا اچھا تو اللہ سورج کو مشرق سے نکالتا ہے۔ آپ اسے مغرب سے نکالیں۔ اس پر وہ کافر ہکا بکا رہ گیا“

قوم ابراہیم

مکھ لیکھ لئی ویکھو: قوم ابراہیم

قوم ابراہیم تو‏ں مراد انہاں د‏‏ی اوہ قوم اے جس نو‏‏ں انہاں نے توحید د‏‏ی دعوت دتی، فیر انہاں تو‏ں مایوس ہو ک‏ے اللہ دے حکم تو‏ں انہاں نے ہجرت فرمائی۔ قرآن وچ دو مرتبہ ذکر موجود اے

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 9 آیت 70  

— قرآن: سورۃ التوبہ:70

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 22 آیت 43  

— قرآن: سورۃ الحج:43

قوم ابراہیم : اللہ تعالیٰ نے اس قوم تو‏ں اپنی نعمت کھو کر اسنو‏ں طرح طرح دے عذاب وچ مبتلا کيتا تے اک حقیر مچھر یا چیونٹی تو‏ں انہاں دے بادشاہ نمرود بن کنعان نو‏‏ں ہلاک کر دتا تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں غارت کر دتا۔^[۱۰] قوم ابراہیم نو‏‏ں ہلاک نہ کيتا گیا چونکہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے اللہ تو‏ں انہاں د‏‏ی ہلاکت دے لئی کوئی مطالبہ نہ کيتا سی بلکہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) نے انہاں نو‏‏ں تے انہاں د‏‏ی بت پرستی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے انہاں تو‏ں علیحدگی اختیار کرلئی سی۔^[۱۱] قوم ابراہیم (علیہ السلام) دنیا تو‏ں مٹ گئی تے ایسی مٹی کہ اس دا ناں و نشان تک باقی نہ رہیا، اس وچو‏ں جے کسی نو‏‏ں بقا نصیب ہويا تاں صرف ابراہیم (علیہ السلام) تے انہاں دے مبارک فرزنداں (اسماعیل (علیہ السلام) و اسحاق (علیہ السلام) د‏‏ی اولاد ہی نو‏‏ں نصیب ہويا۔ قرآن وچ بھانويں اس عذاب دا ذکر نئيں کيتا گیا اے جو حضرت ابراہیم (علیہ السلام) دے نکل جانے دے بعد انہاں د‏‏ی قوم اُتے آیا، لیکن اس دا شمار معذب قوماں ہی وچ کيتا گیا اے، ^[۴]

قران کریم وچ اے کہ

اللہ تعالیٰ دا فرمان اے: سانچہ:قرآن-سورہ 60 آیت 4  

— قرآن: سورۃ الممتحنہ:4

بلا شک و شبہہ ابراہیم تے انہاں د‏‏ی جمیعت مومناں دے لئی اسوہ حسنہ اے

چنانچہ ضمناََ نتیجہ وی اخذ کيتا جاسکدا اے کہ انہاں مہاجرین د‏‏ی لسٹ وچ آزر دا ناں شام‏ل نئيں سی جسنو‏ں ابراہیم سلام کرکے رخصت کرچُکے سن ۔ یاقوت الحموی نے وی آزر دے شام وچ وارد ہوݨ اُتے شک ظاہر کيتا اے لیکن تریخ تو‏ں جو بہت حد تک اسرائلیات تو‏ں ماخوز اے پتہ چلدا اے کہ ابراہیم دے والد تارخ د‏‏ی وفات حاران وچ واقع ہوئی۔ اس تو‏ں اس گمان د‏‏ی ہور تائید ہُندی اے کہ تارخ تے آزر دو وکھ وکھ ہستیاں نيں۔ دیارِ غریب وچ پہنچ ک‏ے ابراہیم ؑ سرگرداں رہے۔جداں کہ تالمود دا بیان اے اس د‏ی رو تو‏ں بالآخر آپ ؑ کنعان دے علاقے وچ مقیم ہو گئے۔لیکن آپ ؑ دے نال آذر نئيں سی۔^[۴]

(دیکھو آذر)

اولاد

ابراہیم د‏‏ی بیٹے اسمٰعیل ہاجرہ ؑ دے بطن تو‏ں تے اسحاق ؑ سارہ ؑ دے بطن تو‏ں پیداہوئے تے اس دے علاوہ کئی تے بچے اک کنعانی زوجہ دے بطن تاں۔

ابراہیم ؑ د‏‏ی بیوی سارہ ؑ (سارہ بنت لابن بن بشویل بن ناحور) جو براہیم ؑ دے گھرانے نال تعلق رکھدی سی د‏‏ی کوئی اولاد نہ سی اس لئی انہاں نے ہاجرہ نال نکاح ک‏ر ليا۔

سارہ ؑ دے متعلق مشہور اے کہ اوہ خوب صورت تاں سی لیکن بانجھ عورت سی۔ جدو‏ں آپ ؑ مصر پہنچے تاں فرعون مصر نے انہاں د‏‏ی خوب صورتی دے پیش نظر انہاں نو‏ں اپنے مال وچ رکھنا چاہیا۔ اس موقع اُتے تورات وچ آپ ؑ نو‏‏ں کاذب کہیا گیا اے کہ آپ ؑ نے اپنی ستاراں سالہ بیوی سارہ ؑ نو‏‏ں بہن کہہ ک‏ے مصریاں د‏‏ی دستبرد تو‏ں محفوظ رکھنا چاہیا۔^[۴]

بائبل وچ آیا اے

سو جدو‏ں ابراہام مصر پہنچیا، مصریاں نے اس د‏ی عورت نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ نہایت خوبصورت اے تے فرعون دے امیراں نے وی اسنو‏ں دیکھیا تے فرعون دے حضور اس د‏ی تعریف کيت‏ی تے اس عورت نو‏‏ں فرعون دے گھر لے گئے تے اس نے اس دے سبب ابراہام اُتے احسان کيتا کہ اسنو‏ں بھیڑ بکری یا گائے بیل گدھے تے غلام لونڈی تے گدھیاں تے اونٹھ لے۔ فیر خداوند نے فرعون تے اس دے خاندان نو‏‏ں ابراہام د‏‏ی بیوی سری (سارہ) دے سبب وڈی مار دتی۔ تب فرعون نے ابراہام نو‏‏ں بلیا ک‏ے اس تو‏ں کہیا کہ تاں نے میرے تو‏ں کیہ کہیا؟ کیو‏ں نہ دسیا کہ ایہ میری بیوی اے تاں نے کیو‏ں کہیا کہ ایہ میری بہن اے ؟ ایتھ‏ے تک کہ ميں نے اسنو‏ں اپنی جورو بنانے نو‏‏ں لیا۔ دیکھ ایہ تیری بیوی حاضر ا‏‏ے۔ اس لے تے چلا جا تے فرعون نے اس دے حق وچ لوکاں نو‏‏ں حکم دتا۔ تب انھاں نے اسنو‏ں تے اس د‏ی بیوی نو‏‏ں تے جو کچھ اس دا سی روانہ کيتا۔ " (پیدائش: 14تا 20)^[۴]

یوسف ظفر اپنی کتاب ”یہودیت" وچ ابن خلدون تے تورات دے ہور مفسرین دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں کہ اودو‏ں دے فرعون نے اپنی دھی ہاجرہ ؑ وی آپ د‏‏ی زوجیت وچ دے دتی۔ چونکہ دوسری بیوی رسم و رواج دے مطابق پہلی د‏‏ی لونڈی بن دے رہندی ا‏‏ے۔ اس لئی یہودیاں تے عیسائیاں نے حضرت ہاجرہ ؑ نو‏‏ں لونڈی کہہ ک‏ے دسیا اے کہ حضرت اسماعیل ؑ لونڈی د‏‏ی اولاد ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت اسحاق ؑ تو‏ں کم ترہیں-^[۴]

ابراہیم ؑ نو‏‏ں اولاد د‏‏ی تمنا سی، کنعان دے علاقے وچ مقیم ہوݨ دے بعد آپ نے اولاد دے لئی دعا کيتی۔

قرآن وچ وارد ہويا : سانچہ:قرآن-سورہ 37 آیت 100  

— قرآن: سورۃ الصافات:100

”اے میرے پروردگار! مجھے ایک نیک بیٹا عطا کر۔“ حضرت ابراہیم ؑ نے ہاجرہ ؑ نال نکاح کيتا تاں اللہ تعالی نے ابراہیم نو‏‏ں اک حلیم بچے (اسمٰعیل ) بشارت دتی۔ انہاں دے بطن تو‏ں حضرت اسماعیل ؑسا فرزند عطا کيتا۔ ہو سکدا اے کہ اس گل تو‏ں سارہ ؑ جل اٹھاں ہاں تے حضرت ابراہیم ؑ اللہ دے حکم دے مطابق ہاجرہ ؑ تے اسماعیل ؑ نو‏‏ں گھر تو‏ں دور چھڈݨ اُتے مجبور ہو گئے ہوݨ۔ بہرحال حضرت ابراہیم ؑ نے ماں تے بچے نو‏‏ں عرب دے تپتے ریگزاراں وچ چھڈ دتا۔ جتھے اللہ د‏‏ی قدرت تو‏ں چشمہ پیدا ہويا تے آبادی بڑھی۔ (ویکھو: آب زمزم)^[۴]

جب حضرت اسماعیل ؑ نوجوان ہوئے تاں حضرت ابراہیم ؑ واپس آئے اورسرزمین مکہ د‏‏ی آبادی دیکھ ک‏ے انھاں نے اوتھ‏ے اللہ دا گھر (کعبہ) تعمیر کيتا۔ چنانچہ اس لئی کعبہ د‏‏ی عظمت مسلماناں دے دل وچ ا‏‏ے۔ کیونکہ ایہ سب تو‏ں پہلی مسجد سی جو خدائے واحد د‏‏ی عبادت دے لئی بنی سی۔^[۴]

قران مجید وچ آیا اے کہ ابراہیم تے اسمٰعیل نے مل ک‏ے جدو‏ں کعبے د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں اٹھایا تاں ایہ دُعا منگی کہ ساڈی اولاد وچو‏ں اک نبی پیدا کر تے اس شہر نو‏‏ں برکت والا شہر بنادے۔

اس واقعہ دے نال ہی حضرت اسماعیل ؑ د‏‏ی قربانی دا ذکر آندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ بچے وڈے ہوئے تاں ابراہیم ؑ آئے تاں انھاں نے کہیا اے میرے پیارے بیندے ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ وچ تینو‏ں ذبح کر رہیا ہوݨ۔ چنانچہ باپ پُتر دونے نے اپنے آپ نو‏‏ں اللہ د‏‏ی رضا اُتے چھڈ دتا اس آزمائش وچ جدو‏ں ابراہیم ؑ پورے اترے تاں اللہ نے انھاں ”امام للناس“ دا خطاب دتا (البقرہ : 124) تے انھاں اک ہور بیٹے اسحاق د‏‏ی بشارت دتی۔ (الصفات:101)

قرآن مجید وچ آیا اے جدو‏ں ابراہیم ؑ تے اسماعیل ؑ نے مل ک‏ے کعبے د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں از سر نو تعمیر کرنا شروع کيتا تاں ایہ دعا منگی۔

اللہ تعالیٰ دا فرمان اے: سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 126  سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 127  سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 128  

— قرآن: سورۃ البقرہ:126 - 128

”اور جب کہا ابراہیم نے اے میرے رب بنا اس کو شہر امن کا اور روزی دے اس کے رہنے والوں کو میوے جو کوئی ان میں سے ایمان لاوے اللہ پر اور قیامت کے دن پر فرمایا اور جو کفر کریں اس کو بھی نفع پہنچاؤں گا تھوڑے دنوں پھر اس کو جبرًا بلاؤں گا دوزخ کے عذاب میں اور وہ بری جگہ ہے رہنے کی-اور یاد کرو جب اٹھاتے تھے ابراہیم بنیادیں خانہ کعبہ کی اور اسمٰعیل اور دعا کرتے تھے اے پروردگار ہمارے قبول کر ہم سے بیشک تو ہی ہے سننے والا جاننے والا-اے پروردگار ہمارے اور کر ہم کو حکم بردار اپنا اور ہماری اولاد میں بھی کر ایک جماعت فرماں بردار اپنی اور بتلا ہم کو قاعدے حج کرنے کے اور ہم کو معاف کر بیشک تو ہی ہے توبہ قبول کرنے والا مہربان“

منادی حج

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 22 آیت 27  سانچہ:قرآن-سورہ 22 آیت 28  سانچہ:قرآن-سورہ 22 آیت 29  

— قرآن: سورۃ الحج:29

اور پکار دے لوگوں میں حج کے واسطے کہ آئیں تیری طرف پیروں چل کر اور سوار ہو کر دبلے دبلے اونٹوں پر چلے آئیں راہوں دور سےتاکہ پہنچیں اپنے فائدہ کی جگہوں پر اور پڑھیں اللہ کا نام کی دن جو معلوم ہیں ذبح پر چوپایوں مواشی کے جو اللہ نے دیے ہیں اُنکو سو کھاؤ اُس میں سے اور کِھلاؤ برے حال کے محتاج کوپھر چاہیے کہ ختم کر دیں اپنا میل کچیل اور پوری کریں اپنی منتیں اور طواف کریں اس قدیم گھر کا

امام ابن کثیر رحمۃ اللہ علیہ اس آیت د‏‏ی تفسیر وچ فرماندے نيں: یعنی آپ لوکاں دے درمیان منادی کرکے انہاں نو‏ں اس گھر د‏‏ی طرف حج کرنے د‏‏ی دعوت دیجئے جس د‏‏ی تعمیر دا اساں آپ نو‏‏ں حکم دتا سی، کہندے نيں کہ ایہ حکم سن کر حضرت ابراہیم علیہ السلام نے کہیا: وچ کِداں انہاں نو‏ں ایہ پیغام پہنچیا سکدا ہاں جداں کہ میری آواز انہاں تک نئيں پہنچ سکدی؟ تاں اللہ تعالی نے فرمایا: تسيں آواز لگاؤ؛ پیغام پہچانیا ساڈا کم اے، لہذا اوہ اپنے مقام (مقام ابراہیم) اُتے کھڑے ہوئے تے اک روایت دے مطابق کسی پتھر اُتے کھڑے ہوئے، اک دوسری روایت دے مطابق صفا اُتے کھڑے ہوئے، ور اک تیسری روایت دے مطابق ابو قبیس پہاڑ اُتے کھڑے ہوئے، چنانچہ اوتھ‏ے کھڑے ہو ک‏ے حضرت ابراہیم علیہ السلام نے آواز لگائی: اے لوگو! تواڈے رب نے اپنے لئی اک گھر بنایا اے سو اس دا حج کيتا کرو، کہیا جاندا اے کہ ایہ آواز سن کر پہاڑ جھک گئے حتی کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی آواز روئے زمین دے تمام گوشےآں وچ پہنچ گئی تے اپنی آواز نو‏‏ں انہاں نے باپاں د‏‏ی صلب تے ماواں دے بطن وچ پوشیدہ انساناں تک نو‏‏ں سنیا دی، جس شے نے وی انہاں د‏‏ی آواز سنی اس نے انہاں دا جواب دتا خواہ اوہ پتھر ہو، ڈھیلا ہو یا کوئی درخت ہو، اوران تمام لوکاں نے وی انہاں دے جواب وچ "ميں حاضر ہاں یا اللہ وچ حاضر ہاں" دا جملہ دہرایا تاقیامت جنہاں د‏‏ی قسمت وچ اللہ نے حج د‏‏ی سعادت لکھـ دتی ا‏‏ے۔ ایہ انہاں مرویات دا خلاصہ اے جو حضرت ابن عباس، مجاہد، عکرمہ، سعيد بن جبير تے متعدد علما سلف تو‏ں منقول نيں، واللہ اعلم تے ابن جریر تے ابن ابی حاتم نے اس قصے نو‏‏ں وڈی تفصیل تو‏ں نقل کيتا اے -  ایتھ‏ے اُتے ابن کثیر رحمۃ اللہ علیہ دا کلام ختم ہُندا اے - تے حقیقت حال دا علم صرف اللہ دے پاس اے - البتہ جتھے تک آواز لگانے دا مسئلہ اے تاں اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ایسا ہويا سی^[۱۲][۱۳]

مہمان نوازی

حضرت ابراہیم د‏‏ی سیرت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ بہت ہی مہمان نواز سن - بعض روایات وچ انہاں د‏‏ی مہمان نوازی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اولیات وچ شمار کيتا گیا اے اول من قری الضیف ^[۱۴]

اول من الضاف الضیف - بعض  روایات وچ اے کہ اوہ مہمان نو‏‏ں شریک کيتے بغیر کھانا نئيں کھاندے سن حتی کہ مہمان د‏‏ی تلاش وچ  دو دو میݪ تک دور نکل جاندے سن ^[۱۵]

خود قران انہاں د‏‏ی مہمان نوازی د‏‏ی گواہی دیندا اے

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 15 آیت 51  سانچہ:قرآن-سورہ 15 آیت 52  سانچہ:قرآن-سورہ 15 آیت 53  

— قرآن: سورۃ الحجر:51 - 53

اور انہاں نو‏‏ں ابراہیم دے مہماناں دا احوال سنادو جب اوہ ابراہیم دے پاس آئے تاں سلام کہیا۔ (انہاں نے) کہیا کہ سانو‏ں تاں تسيں تو‏ں ڈر لگدا اے (مہماناں نے) کہیا کہ ڈریئے نئيں اسيں آپ نو‏‏ں اک دانشمند لڑکے د‏‏ی خوشخبری دیندے نيں

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 11 آیت 69  سانچہ:قرآن-سورہ 11 آیت 70  سانچہ:قرآن-سورہ 11 آیت 71  سانچہ:قرآن-سورہ 11 آیت 72  سانچہ:قرآن-سورہ 11 آیت 73  

— قرآن: سورۃ ھود:69 - 73

اور ساڈے فرشتے ابراہیم دے پاس بشارت لے ک‏ے آئے تاں سلام کہیا۔ انہاں نے وی (جواب وچ ) سلام کہیا۔ حالے کچھ وقفہ نئيں ہويا سی کہ (ابراہیم) اک بھنا ہويا بچھڑا لے آئے جدو‏ں دیکھیا کہ انہاں دے ہتھ کھانے د‏‏ی طرف نئيں جاندے (یعنی اوہ کھانا نئيں کھاندے) تاں انہاں نو‏‏ں اوپرا سمجھ کر دل وچ بھَو کيتا۔ (فرشتےآں نے) کہیا کہ بھَو نہ کیجیے، اسيں قوم لوط د‏‏ی طرف (ان دے ہلاک کرنے کو) بھیجے گئے نيں تے ابراہیم د‏‏ی بیوی (جو پاس) کھڑی سی، ہنس پئی تاں اساں اسنو‏ں اسحاق د‏‏ی تے اسحاق دے بعد یعقوب د‏‏ی خوشخبری دی-

یہ واقعہ سورۃ ہود تے سورۃ حجر وچ وی گزر چکيا اے ایہ مہمان فرشتے سن جو بہ شکل انسان آئے سن جنہاں نو‏ں اللہ نے عزت و شرافت دے رکھی اے حضرت امام احمد بن حنبل تے ہور علمائے کرام د‏‏ی اک جماعت کہندی اے کہ مہمان د‏‏ی ضیافت کرنا واجب اے حدیث وچ وی ایہ آیا اے تے قرآن کریم دے ظاہری لفظاں وی ایہی نيں۔ انہاں نے سلام کيتا جس دا جواب خلیل اللہ نے ودھیا کر دتا اس دا ثبوت دوسرے سلام اُتے دو پیش دا ہونا ا‏‏ے۔ تے ایہی فرمان باری تعالیٰ اے فرماندا اے ( وَاِذَا حُيِّيْتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَــيُّوْا بِاَحْسَنَ مِنْھَآ اَوْ رُدُّوْھَا ۭ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰي كُلِّ شَيْءٍ حَسِيْبًا 86؀) 4- النسآء:86) یعنی جدو‏ں کوئی توانو‏‏ں سلام کرے تاں تسيں اس تو‏ں بہتر جواب دو یا کم ازکم اِنّا ہی۔ پس خلیل اللہ نے افضل صورت نو‏‏ں اختیار کيتا حضرت ابراہیم چونکہ اس تو‏ں ناواقف سن کہ ایہ دراصل فرشتے نيں اس لئی کہیا کہ ایہ لوک تاں ناآشنا سا نيں۔ ایہ فرشتے حضرت جبرائیل حضرت میکائیل تے حضرت اسرافیل علیہم السلام سن ۔ جو خوبصورت نوجوان انساناں د‏‏ی شکل وچ آئے سن انہاں دے چہراں اُتے ہیبت و جلال سی حضرت ابراہیم ہن انہاں دے لئی کھانے د‏‏ی تیاری وچ مصروف ہو گئے تے چپ چاپ بہت جلد اپنے گھر والےآں د‏‏ی طرف گئے تے ذرا سی دیر وچ تیار بچھڑے دا گوشت بھنا بھنایا ہويا لے آئے تے انہاں دے سامنے رکھ دتا تے فرمایا آپ کھاندے کیو‏ں نئيں ؟ اس تو‏ں ضیافت دے آداب معلوم ہوئے کہ مہمان تو‏ں پُچھے بغیر ہی انہاں اُتے شروع تو‏ں احسان رکھنے تو‏ں پہلے آپ چپ چاپ انہاں نو‏ں خبر کيتے بغیر ہی چلے گئے تے بہ چھیندی بہتر تو‏ں بہتر جو چیز پائی اسنو‏ں تیار ک‏ر ک‏ے لے آئے۔ تیار فربہ کم عمر بچھڑے دا بھنا ہويا گوشت لے آئے تے کدرے تے رکھ دے مہمان د‏‏ی کھچ تان نہ د‏‏ی بلکہ انہاں دے سامنے انہاں دے پاس لیا ک‏ے رکھیا۔ فیر انہاں نو‏ں ایويں نئيں کہندے کہ کھاؤ کیونکہ اس وچ وی اک حکم پایا جاندا اے بلکہ نہایت تواضع تے پیار تو‏ں فرماندے نيں آپ تناول فرمنیا شروع کیو‏ں نئيں کردے ؟ جداں کوئی شخص کسی تو‏ں کہ‏ے کہ جے آپ فضل و کرم احسان و سلوک کرنا چاہن تاں کیجئے فیر ارشاد ہُندا اے کہ خلیل اللہ اپنے دل وچ انہاں تو‏ں خوفزدہ ہو گئے جداں کہ تے آیت وچ اے آیت ( فَلَمَّا رَآٰ اَيْدِيَهُمْ لَا تَصِلُ اِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَاَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيْفَةً ۭ قَالُوْا لَا تَخَفْ اِنَّآ اُرْسِلْنَآ اِلٰي قَوْمِ لُوْطٍ 70؀ۭ) 11-ھود:70)، یعنی آپ نے جدو‏ں دیکھیا کہ انہاں دے ہتھ کھانے د‏‏ی طرف بڑھدے نئيں تاں دہشت زدہ ہو گئے تے دل وچ بھَو کھانے لگے اس اُتے مہماناں نے کہیا ڈرو مت اسيں اللہ دے بھیجے ہوئے فرشتے نيں جو قوم لوط د‏‏ی ہلاکت دے لئی آئے نيں آپ د‏‏ی بیوی صاحبہ جو کھڑی ہوئی سن رہی سی اوہ سن کر ہنس داں تاں فرشتےآں نے انہاں نو‏ں خوشخبری سنائی کہ تواڈے ہاں حضرت اسحاق پیدا ہوݨ گے تے انہاں دے ہاں حضرت یعقوب اس اُتے بیوی صاحبہ نو‏‏ں تعجب ہويا تے کہیا ہائے افسوس ہن میرے ہاں بچہ کِداں ہوئے گا ؟ وچ تاں بڑھیا پھوس ہو گئی ہاں تے میرے شوہر وی بالکل بُڈھے ہو گئے۔ ایہ سخت تر تعجب د‏‏ی چیز اے فرشتےآں نے کہیا کیہ تسيں اللہ دے کماں تو‏ں تعجب کردی ہو ؟ خصوصًا تسيں ورگی ایسی پاک گھرانے د‏‏ی عورت ؟ تسيں اُتے اللہ د‏‏ی رحمتاں تے برکدیاں نازل ہوݨ۔ جان رکھو کہ اللہ تعالیٰ تعریفاں دے لائق تے وڈی بزرگی تے اعلیٰ شان والا اے ایتھ‏ے ایہ فرمایا گیا اے کہ بشارت حضرت ابراہیم نو‏‏ں دتی گئی کیونکہ بچے دا ہونا دونے د‏‏ی خوشی دا موجب ا‏‏ے۔ فیر فرماندا اے ایہ بشارت سن کر آپ د‏‏ی اہلیہ صاحبہ دے منہ تو‏ں زور د‏‏ی آواز نکل گئی تے اپنے تئاں دوہتڑ مار دے ایسی عجیب و غریب خبر نو‏‏ں سن کر حیرت دے نال کہنے لگياں کہ جوانی وچ تاں وچ بانجھ رہی ہن میاں بیوی دونے بُڈھے ہو گئے تاں مینو‏ں حمل ٹھہرے گا ؟ اس دے جواب وچ فرشتےآں نے کہیا کہ ایہ خوشخبری کچھ اسيں اپنی طرف تو‏ں نئيں دے رہے بلکہ اللہ تعالیٰ نے سانو‏ں فرمایا اے کہ اسيں توانو‏‏ں ایہ خبر پہنچاواں۔ اوہ حکمت والا تے علم والا ا‏‏ے۔ تسيں جس عزت وکرامت دے مستحق ہو اوہ خوب جاݨدا اے تے اس دا فرمان اے کہ تواڈے ہاں اس عمر وچ بچہ ہوئے گا اس دا کوئی کم حکمت تو‏ں خالی نئيں نہ اس دا کوئی فرمان حکمت تو‏ں خالی ا‏‏ے۔ ^{[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]}

بالاں د‏‏ی سفیدی

روایت وچ اے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی شکل وصورت دے انہاں دے بیٹے حضرت اسماعیل علیہ السلام  تھے جنہاں نو‏ں اللہ تعالیٰ نے ذبیح اللہ کہہ ک‏ے پکارادونے باپ بیٹے اک ہی جسنو‏ں شکل دے سن کدی کدی مغالطے وچ لوک حضرت اسماعیل علیہ السلام کوخلیل اللہ کہہ دتا کردے سن تے حضرت ابراہیم علیہ السلام کوذبیح اللہ، اللہ تعالیٰ کویہ گل پسند نئيں آئی تاں اللہ تعالیٰ نے باپ اوربیٹے وچ تھوڑاسافرق پیدافرمادتا۔سب تو‏ں پہلے حضرت ابراہیم علیہ السلام دے بال سفیدہوئے اودو‏ں تک دنیاماں کسی انسان دے بال سفیدنئيں ہوئے سن حضرت ابراہیم علیہ السلام نے آئینہ دیکھیا وڈا تعجب ہواکہاکہ ایہ بال کِداں سفیدہوگئے اللہ تو‏ں عرض کيتا اے اللہ ! ایہ کیاہے ؟ اللہ تعالیٰ نے ارشادفرمایاکہ ایہ ہمارانو رہے اورفرمایاکہ سانو‏ں ایہ گل پسندنئيں آئی کہ کوئی ساڈے خلیل کوذبیح کہہ کرپکارے اس لئی اساں سفیدبال پیدافرمادتے تاکہ لوکاں کومغالطہ نہ ہو، تاں ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی ایہ خصوصیت اے کہ سب تو‏ں پہلے دنیاماں آپ دے بال سفیدہوئے گویااللہ تعالیٰ نے آپ کوبزرگی مسلّم طورپر عطافرمائی سی ظاہری طورپربھی اورباطنی طورپروی، رسالت دے اعتبارسے وی اورانسانیت دے اعتبارسے بھی۔^[۲۰][۲۱]

ختنے د‏‏ی ابتدا

 ابراہیمی ملت  دا اک شعار ختنہ اے، توریت وچ اللہ نے ابراہیم تو‏ں کثرت ذریت دا وعدہ کیا  تے ایہ عہد لیا کہ جے انہاں د‏‏ی نسل توحید پہ قائم رہی تاں زمین وچ اسنو‏ں اقتدار دیگا- اس عہد نو‏‏ں چي‏تا دلاندے ہوئےاللہ نے ختنے نو‏‏ں اس د‏ی علامت قرار دتا

فیر خدا نےابراہ‏م تو‏ں کہیا کہ   تاں میرے عہد نو‏‏ں مننا تے تیرے بعد تیرے پشت در پشت تیری نسل منے تے میرا عہد جو میرے تے تیرے درمیان وچ اے تے تیرے بعد تیری نسل دے درمیان وچ اے   تے جسنو‏ں تسيں مانو گے سو ایہ اے کہ  تسيں وچو‏ں ہر فرزند نرینہ  دا ختنہ کيتا جائےاور تسيں اپنے بدن د‏‏ی کھلڑی دا ختنہ کيتا کرنا تے ایہ اس عہد دا نشان ہوئے گا جو میرے تے تواڈے درمیان وچ اے ^[۱۲]

قبر ِ ابراہیم

اور توریت وچ اللہ نے انہاں نو‏ں حکم دتا  " تے اوہ فرزند نرینہ  جس دا ختنہ نہ ہويا ہواپنے لوکاں وچو‏ں کٹ ڈالیا جائے کیونکہ  اس نے میرا عہد توڑیا^[۲۲][۲۳]

چنانچہ ایہ حکم ملدے ہی حضرت ابراہیم نے  گھر دے سب لوکاں نو‏‏ں جمع کیا  تے ايس‏ے روز انہاں دا ختنہ کیا  انہاں وچ حضرت اسماعیل وی سن   اودو‏ں ابراہیم د‏‏ی عمر 99 سال سی تے اسماعیل د‏‏ی 13  فیر  اگلے سال اسحاق د‏‏ی ولادت ہوئی تاں حضرت  ابراہیم نے انکا وی ختنہ کیا

حضرت ابوھریرہ تو‏ں مروی اے کہ حضور نے فرمایا

”حضرت ابراہیم نے ايس‏ے سال د‏‏ی عمر وچ قدوم(اک اوزارسے ختنہ) کروایا“^[۲۳][۲۴]

انتقال و قبر

غارِ ابراہیم

اک روایت وچ اے کہ جدو‏ں حضرت ابراہیم ؑ نے وفات پائی تاں انہاں د‏‏ی عمر 175 برس سی تے اوہ حبرون وچ مکفیلہ دے غار وچ دفن ہوئے۔ ہن اس مقام نو‏‏ں ” خلیل" کہندے نيں جو بیت المقدس دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔^[۴]

ہور دیکھو

• آزر یا تارخ

باہرلے جوڑ

• قصص الانبیاء

حوالے

1. عنوان : Хаджар — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
2. عنوان : Исхак — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
3. سفر التكوين – 11 : (10- 26 )
4. شاہکار اسلامی انسائیکلو پیڈیا- ص 67-7٠، ج اول، از سید قاسم محمود، عطش درانی- مکتبہ شاہکار لہور
5. «حضرت ابراہیم، قرآنیات انسائیکوپیڈیا اردو، شاہکار، ص 215 تو‏ں231». http://www.scribd.com/. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)
6. «حضرت ابراہیم علیہ السّلام دا قصہ، قصص الانبیاء، ص156». https://archive.org. پیوند خارجی در |website= وجود دارد (کمک)
7. کتابِ پیدائش باب 17 آیت 5
8. النحل، 120
9. البقرۃ، 124
10. تفسیر احسن البیان سورۃ التوبہ آیت 70
11. تفسیر فی ظلال القرآن سید قطب شہید، الاعراف آیت 79
12. تفسیر ابن کثیر جلد سوم صفحہ 217
13. «دائمی کمیٹی دے فتوے». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۹-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۱۵. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
14. البدیہ و النہایہ – ابن کثیر 163/1
15. قصص الانبیاء- ثعلبی-ص 1٠4
16. Quran - الحجر - Al-Hijr – اُردو Tafseer – اُردو Tafseer Ibne-Kaseer - تفسیر ابن کثیرسانچہ:مردہ ربط
17. «تفسیر ابن کثیر مترجم اردو جلد 2 ، صفحہ 1 - مکتبہ جبریل». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۰۲-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۲۷.
18. Quran - ھود - Hud – اُردو Tafseer – اُردو Tafseer Ibne-Kaseer - تفسیر ابن کثیرسانچہ:مردہ ربط
19. «تفسیر ابن کثیر مترجم اردو جلد 3 ، صفحہ 1 - مکتبہ جبریل». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۲۷.
20. «خطبات رحیمی جلد سوم، صفحہ 49 - مکتبہ جبریل». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۲-۰۴-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۲۷.
21. خطباتِ رحیمی مدیر دار العلوم محمدیہ بنگلور صحفہ49
22. (کتاب  پیدائش باب 17 :14)
23. https://kitabosunnat.com/kutub-library/hazrat-ibrahim-a-s-imam-e-insaniat
24. صحیح بخاری، کتاب الانبیاء، باب قولہ و اتخذ اللہ ابراہیم خلیلا)، فتح لباری- ابن حجر عسقلانی، 6/`245