تارح

اسلام وچ

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ  

— قرآن: سورۃ الانعام:74

تے جدو‏ں ابراہیم نے اپنے باپ آزر تو‏ں کہیا تساں کیہ بتاں نو‏‏ں معبود بنا‏ندے ہو - وچ دیکھدا ہاں کہ تساں تے تواڈی قوم صریح گمراہی وچ ہو

بت دا ناں

تفسیر طبری وچ اے ’’حدثنا محمد بن حمید وسفیان بن وکیع قالا حدثنا جریر، عن لیث، عن مجاہد قال لیس’’آزر‘‘ أبا إبراہیم۔ حدثنی الحارث قال، حدثنی عبد العزیز قال، حدثنا الثوری قال، أخبرنی رجل، عن ابن أبی نجیح، عن مجاہد وإذ قال إبراہیم لأبیہ آزر قال آزر لم یکن بأبیہ، إنما ہو صنم‘‘ ترجمہ

“

حضرت مجاہد رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے فرمایا کہ آزر حضرت ابراہیم علیہ السلام دے والد نئيں سن ۔ دوسری روایت حضرت مجاہد تو‏ں مروی اے کہ انہاں نے فرمایا آزر حضرت ابراہیم علیہ السلام دے والد نہ سن آزر اک بت سی ۔[۵]

”

ابراہیم دے والد دا ناں تارخ

تفسیر ابن ابی حاتم وچ اے ’’عن ابن عباس قولہ وإذ قال إبراہیم لأبیہ آزر قال إن أبا إبراہیم لم یکن اسمه آزر، إنما کان اسمه تارخ‘‘ترجمہ:حضرت ابن عباس رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے فرمایا کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام دے والد آزر نہ سن ۔ انہاں دے والد دا ناں تارخ سی ۔^[۶]
تفسیر قرطبی وچ اے ’’قال مجاہد إن آزر لیس باسم أبیه وإنما هو اسم صنم وهو إبراہیم بن تارخ بن ناخور بن ساروع ابن أوغو بن فالغ بن عابر بن شالخ بن أرفخشد بن سام بن نوح علیہ السلام ‘‘ترجمہ:حضرت مجاہد رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے فرمایا کہ آزر حضرت ابراہیم علیہ السلام دے والد دا ناں نہ سی اک بت دا ناں سی ۔ ابراہیم علیہ السلام دے والد دا ناں تارخ بن ناخور بن ساروع بن اوغو بن فالغ بن عابر بن شالخ بن ارفخشد بن سام بن نوح سی ۔^[۷]
رضویہ وچ اے :’’ اہل تواریخ واہل کتابین (یہودونصاری) دا اجماع اے کہ آزر باپ نہ سی سید خلیل علیہ السلام الجلیل دا چچا سی۔‘ ‘ ^[۸] مفتی محمد امجد علی اعظمی فرماندے نيں:’’آزر بلاشبہ کافر و مشرک سی، نصوص قطعیہ تو‏ں اس دا مشرک ہونا ثابت۔ مگر ایہ حضرت ابراہیم علیہ الصلوٰۃ والتسلیم دا باپ نہ سی، انہاں دے والد دا ناں تارخ سی تے آزر چچا سی۔‘‘ ^[۹]
مفتی احمد یار خان نعیمی آیت {ربنا اغفر لی ولوالدی وللمؤمنین یوم یقوم الحساب} دے تحت لکھدے نيں :’’اس آیت وچ والدین تو‏ں مراد جناب ابراہیم دے سگے والد تارخ تے آپ د‏‏ی والدہ متلی بنت نمر نيں ایہ دونے مؤمن سن انہاں دے لئی آپ نے بڑھاپے وچ دُعائے مغفرت د‏‏ی ۔‘‘^[۱۰]

عربی مورخ ابن حبیب اسنو‏ں تارح و ہو آزر لکھدا ا‏‏ے۔ چونکہ آزر عربی لفظ اے تے اس دے معنی قوت دے وی ہو سکدے نيں اس لئی قرآن د‏‏ی اس آیت دا مطلب ایہ وی ہو سکدا اے کہ کیہ تاں قوت دے سبب بت بناندا ا‏‏ے۔؟کہندے نيں کہ آزر نے 205 برس د‏‏ی عمر پائی۔ امین حبیب نے اوہدی عمر250 سال د‏‏ی ا‏‏ے۔ امام ابوحنیفہ لکھدے نيں کہ نمرود نے دے اہل عجم فریداں کہندے نيں اپنے اعزہ وچو‏ں ست افراد نو‏‏ں منتخب ک‏ر ک‏ے انہاں دا ناں ” الکوہبارین“ رکھیا تے انتظای امور انہاں دے سپرد کیتے۔ انہاں وچ حضرت ابراہیم دا والد یا چچا آزر وی سی ۔ بائبل وچ اے کہ ........ جدو‏ں تارح (آزر) ستر برس دا سی کہ ابراہیم ناحور تے حاران پیدا ہوئے۔ تے تارح نے اپنے بیٹے ابراہیم تے پو‏تے لوط نو‏‏ں جو حاران دا بیٹا سی اپنی بہو سارہ نو‏‏ں نال لیا تے کنعان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے کنعان تک آئے تے اوتھے رہنے لگے تے تارح د‏‏ی عمر دو سو پنج برس ہوئی تے اوہ کنعان وچ فوت ہويا۔

حضرت ابراہیم نے سب تو‏ں پہلے اپنے والد ہی نو‏‏ں دعوت حق دی۔ قرآن وچ ایہ واقعہ مفصل طور اُتے درج ا‏‏ے۔ آزر اُتے ابراہیم د‏‏ی تبلیغ دا کوئی اثر نہ ہويا تے اس نے اپنے پیغمبر بیٹے نو‏‏ں دھمکی دتی کہ جے انہاں بتاں د‏‏ی برائی تو‏ں باز نہ آئے گا تاں تینو‏ں سنگسار ک‏ر ک‏ے چھوڑاں گا۔ اپنی خیر چاہندا اے تاں جان سلامت لے ک‏ے میرے تو‏ں وکھ ہو جا۔ اس اُتے ابراہیم اس تو‏ں وکھ ہو گئے۔

حضرت ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:۔

قیامت دے روز حضرت ابراہیم اپنے باپ آزر نو‏‏ں خاک آلود سیاه چرے دے نال پائاں گے۔ اس وقت آپ فرمائاں گے کہ کیو‏ں ميں نے تیرے تو‏ں نئيں کہیا تھا

کہ تو میری نافرمانی نہ کر؟ آذر جواب دے گا اج میں تیری نافرمانی نئيں کراں گا۔ اس اُتے ابراہیم اپنے خدا تو‏ں عرض کرن گے کہ تو نے وعدہ کیتا سی کہ قیامت دے دن تو مینو‏ں رسوا نئيں کريں گا۔ ہن اس تو‏ں ودھ ک‏ے میری رسوائی تے کیہ ہوئے گی۔ اللہ تعالی فرمان گے کہ ميں نے جنت نو‏‏ں کافراں اُتے حرام کر دتا اے تے فیر کہیا جائے گا کہ اے ابراہیم تیرے پیر تھلے کیہ ا‏‏ے۔ ہن جو دیکھو گے تاں اک نجاست آلودہ گھنے بالاں والا خون تو‏ں لتھڑیا ہویا کفتار پيا ہوئے گا، فیر اوہدی ٹانگ پھڑ کر اسنو‏ں اگ وچ ڈال دتا جائے گا۔ ^[۱۱]

والد مومن سن

بعض علما دا خیال اے کہ آزر ابراہیم دا چچا سی تے چونکہ اس نے انہاں د‏‏ی پرورش د‏‏ی سی اس لئی قرآن وچ اسنو‏ں ابراہیم دا باپ کہیا گیا ا‏‏ے۔ لیکن مولانا عبدالرشید نعمانی لکھدے نيں کہ ایہ لغو اے کیونکہ صحیح بخاری وچ انہاں دے والد ناں آزر ہی دسیا گیا ا‏‏ے۔ اُتے بیان شده نظریہ د‏‏ی حمایت وچ علما ایہ بیان دیندے نيں کہ چونکہ کسی پیغمبریانی دا باپ مشرک نئيں ہو سکدا۔ اس لئی آزر ابراہیم دا باپ نئيں ہو سکدا۔ امام رازی د‏‏ی تصریح دے مطابق ایہ عقیدہ اہل تشیع تو‏ں تعلق رکھتاا‏‏ے۔ ہو سکدا اے کہ تارح تے تارخ اس دا ناں ہو تے آزر لقب ہوئے۔^[۱۱]

تفسیر نعیمی وچ اسی آیت دے تحت لکھیا اے :’’حضرت ہن رہی م علیہ السلام دے سگے ماں باپ مومن متقی موّحد سن آپ د‏‏ی والدہ دا ناں متلی بنت نمر سی تے والد دا ناں تارخ ابن نحور سی حضرت ہود علیہ السلام د‏‏ی اُمت وچو‏ں سن ۔‘‘ہور اسی دے تحت فرمایا:’’ ایتھ‏ے آیت وچ والدہ تے والد دونے دا ذکر اے آپ د‏‏ی والدہ دے مومنہ ہونے وچ کسی دا اختلاف نئيں ۔‘‘^[۱۲]
ایہی کلام صاحب روح المعانی نے کیتا اے ’’ودعا ہناک فقال{ رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ إلی قولہ رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ} فإنہ یستنبط من ذلک أن المذکور فی القرآن بالکفر ہو عمہ حیث صرح فی الأثر الأول أن الذی ہلک پہلے الہجرۃ ہو عمہ ودل الأثر الثانی علی أن الاستغفار لوالدیہ کان بعد ہلاک أبیہ بمدۃ مدیدۃ فلو کان الہالک ہو أبوہ الحقیقی لم یصح منہ علیہ السلام ہذا الاستغفار لہ أصلا فالذی یظہر أن الہالک ہو العم الکافر المعبر عنہ بالأب مجازا وذلک لم یستغفر لہ بعد الموت وأن المستغفر لہ إنما ہو الأب الحقیقی ولیس بآزر‘‘^[۱۳]

ابی لفظ چچا تے دادا دے لئی

یہ اعتراض کہ لفظ ’’ابی‘‘ صرف باپ دے لئی استعمال ہُندا اے درست نئيں۔ قرآن اہل عرب اُتے نازل ہويا تے اہل عرب ساڈی طرح چچا، تایا تے دادا نو‏‏ں ابو، نواساں نو‏‏ں بیٹا کہہ دیندے سن ۔ اوہدی بے شمار مثالاں قرآن وحدیث تو‏ں ملدیاں نيں چنانچہ قرآن پاک وچ سورۃ کہف وچ دو بچےآں دے متعلق فرمایا { وَکَانَ تَحْتَہُ کَنزٌ لَّہُمَا وَکَانَ أَبُوْہُمَا صَالِحًا }ترجمہ کنز الایمان:تے اس دے تھلے انہاں دا خزانہ سی تے انہاں دا باپ نیک آدمی سی ۔^[۱۴]
جب کہ مذکورہ باپ انہاں دا حقیقی باپ نہ سی بلکہ ساتواں دادا سی چنانچہ تفسیر ابن کثیر وچ اے ’’وکان بینہما و بین الاب الذی حفظا بہ سبعۃ آبائ‘‘^[۱۵] روزِ حنین جدو‏ں ارادہ الہٰیہ تو‏ں تھوڑی دیر دے لئی کفار نے غلبہ پایا معدود بندے رکاب رسالت وچ باقی رہ‏ے، اللہ عزوجل دے رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے شان جلال طاری سی فرمایا ’’انا النبی لاکذب انا ابن عبد المطلب ‘‘ترجمہ:میں نبی ہاں کچھ جھوٹھ نئيں، میں ہاں بیٹا عبد المطلب دا ۔^[۱۶]
اک حدیث وچ اے، بعض غزوات وچ فرمایا ’’انا النبی لاکذب، انا ابن عبد المطلب، انا بن العواتک ‘‘ترجمہ:ماں نبی ہاں کچھ جھوٹھ نئيں، وچ ہاں عبد المطلب دا بیٹا، وچ ہاں انہاں بیبیاں دا بیٹا جنہاں دا ناں عاتکہ سی ۔^[۱۷] علامہ مناوی صاحب تیسیر وامام مجدالدین فیروز آبادی صاحب قاموس وجوہری صاحب صحاح وصنعانی وغیراساں کہیا کہ نبی صلی اللہ تعالیٰ علیہ وسلم د‏‏ی جدات وچ نو بیبیاں دا ناں عاتکہ سی ۔^[۱۸]
ترمذی شریف د‏‏ی بسند حسن حدیث پاک ابوہریرہ تو‏ں مروی اے حضور اقدس صلی اللہ تعالی علیہ وسلم فرماندے نيں ’’عم الرجل صِنوُ اَبِیہ‘‘ ترجمہ: آدمی دا چچا اس دے باپ د‏‏ی طرح ہُندا اے ۔^[۱۹] مسلم شریف د‏‏ی حدیث پاک اے جس وچ آپ نے ابوطالب نو‏‏ں اپنا باپ کہیا چنانچہ فرمایا ’’ان ابی واباک والنار‘‘ ترجمہ:بے شک میرا اورتیرا باپ اگ وچ ا‏‏ے۔^[۲۰]
دوسری حدیث پاک وچ آپ نے اپنے چچا سیدنا عباسنو‏ں ابو کہیا چنانچہ تفسیر کبیر وچ اے ’’فاما والدہ فھو تارخ والعم قد یسمی بالاب علی ماذکرنا انہاں اولاد یعقوب سموا اسماعیل بکونہ ابا یعقوب مع انہ کان عما لہ وقال علیہ السلام ’’ردوا علی ابی‘‘ یعنی العم العباس‘‘ترجمہ: حضرت ابراہیم علیہ السلام دے والد دا ناں تارخ سی تے چچا نو‏‏ں باپ کہہ دتا جاندا ا‏‏ے۔ جداں اساں ذکر کیتا کہ اولاد ِیعقوب نو‏‏ں اولادِ اسماعیل وی کہیا جاندا اے حالانکہ حضرت اسماعیل علیہ السلام حضرت یعقوب علیہ السلام دے چچا سن ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا مجھ اُتے میرے باپ نو‏‏ں پیش کرو یعنی چچا عباس نو‏ں۔^[۲۱]
المستدرک للحاکم د‏‏ی صحیح حدیث پاک اے جس وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وآلہ وسلم نے فرمایا ’’انا دعوۃ ابی ابراہیم ‘‘ترجمہ:ماں اپنے باپ حضرت ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی دعا ہون۔ حضرت حسن و حسین رضی اللہ تعالیٰ عنہما دے متعلق فرمایا ’’ہذان ابنای‘‘ترجمہ:یہ دونے میرے بیٹے نيں۔ اسی طرح د‏‏ی تے بے شمار مثالاں ا‏‏ے۔ لہذا حضرت ابراہیم علیہ السلام دے والد آزر نئيں سن بلکہ تارخ سن، ایہی نظریہ رکھنے وچ احتیاط تے عافیت ا‏‏ے۔