ابوالفرج اصفہانی

ابوالفرج اصفہانی
(عربی وچ: علي بن الحُسين بن مُحمَّد بن أحمد بن الهيثم المرواني الأُموي)
جم	سنہ 897 [1][2][3][4]  اصفهان
وفات	20 نومبر 967 (69–70 سال)[5][6][7][8]  بغداد
شہریت	خلافت عباسیہ
عملی زندگی
تلمیذ خاص	علی بن عمر دارقطنی
پیشہ	شاعر ،  مورخ ،  ادیب ،  موسیقار ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	عربی [5]
کارہائے نمایاں	کتاب الاغانی
ترمیم

ابوالفرج اصفہانی

کوائف
وجہ شہرت:	شیعہ ادیب تے مورخ
مقام پیدائش	اصفہان
مذہب:	اسلام، زیدیہ
قلمی آثار:	مقاتل الطالبین، الأغانی و …

ابوالفرج اصفہانی شاعر و ادیب (پیدائش: 897ءـ وفات: 20 نومبر 967ء)۔ نام علی بن الحسین۔ ابوالفرج کنیت۔ اصفہان وچ پیدا ہويا۔ بغداد وچ تعلیم پائی۔ سیف الدولہ دے دربار دا پروردہ سی ۔ اوہدی تالیف کتاب الاغانی عربی ادب دا لافانی شاہکار ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1868ء وچ مصر تو‏ں ویہہ جلداں وچ شائع ہوئی۔ بعد وچ یورپ دے اک کتب خانے نے اک ہور جلد دستیاب ہوئی۔ کتاب الاغانی شعر و نغمہ دی انہاں مجلساں دا تذکرہ اے جو عباسی خلفاء خصوصا ہارون الرشید دے محل وچ منعقد ہُندی سن۔

اَبوالفَرَجِ اِصفَہانی (284-356ھ) تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری دے شیعہ علماء وچو‏ں نيں۔ کتاب مقاتل الطالبیین آپ دی مشہور لکھتاں وچو‏ں اے جو پیغمبر اکرمؐ دے دور تو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری دے درمیان تک ابوطالب دی نسل تو‏ں متعلق لکھی گئی ا‏‏ے۔ آپ دی اک تے مشہور کتاب الأغانی اے جو موسیقی تے تہذیب دی سب تو‏ں وڈی دائرۃ المعارف تے زمانہ جاہلیت تے صدر اسلام دے عربی آداب و رسوم تے نظم و نثر دا مجموعہ ا‏‏ے۔

شیعہ سنی علم رجال دے ماہرین دے مطابق ابوالفرج اصفہانی دا تعلق شیعہ فرقہ زیدیہ تو‏ں اے، لیکن بعض مورخین مروانیاں دے نال اس دے روابط دی وجہ تو‏ں انہاں دے شیعہ ہونے وچ تردید دا اظہار کردے ہوئے کہندے نيں کہ انہاں دی طرف تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں شیعہ ظاہر کرنا شیعہ حاکماں دے نال روابط پیدا کرنے دی خاطر سجمھتے نيں۔

زندگی‌ نامہ

نسب

علي بن الحسين بن محمد بن أحمد بن الهيثم بن عبد الرحمن بن مروان بن عبد الله بن الخليفة الأُموي مروان بن محمد بن الخليفة الأُموي ُ مروان بن الحكم بن أبي العاص بن أمية بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصي بن كلاب بن مرة بن كعب بن لؤي بن غالب بن فهر بن مالك بن قریش بن كنانة.

علی بن حسین بن محمد بن احمد بن ہیثم مروانی اموی قرشی جو ابوالفرج اصفہانی دے نام تو‏ں مشہور نيں بنی امیہ دے آخری حکمران مروان بن محمد دی نسل تو‏ں نيں۔^[9] آپ اپنے دور دے مختلف علوم و فنون من جملہ ادب، فقہ، تاریخ، سیرہ، لغت، مغازی تے انساب‌ شناسی وچ معروف سن ۔^[10] آپ 284ھ^[11] نو‏‏ں بنی عباس دے آخری حکمران معتضد دے دور حکومت وچ اصفہان وچ پیدا ہوئے؛^[12] البتہ اصفہان وچ آپ دی ولادت تے اس شہر تو‏ں آپ دے انتساب وچ اختلاف وی پایا جاندا ا‏‏ے۔^[13]

ابوالفرج اصفہانی نے بچپن تے نوجوانی وچ بغداد وچ مختلف علوم حاصل کيتے^[14] تے عالم جوانی وچ موسیقی، تاریخ، احادیث تے اشعار دی طرف راغب ہوئے۔ بہت سارے مورخین من جملہ یاقوت حموی، ابن خلکان، ثعالبی تے ابن ندیم نے مختلف علوم وچ انہاں دی منزلت تو‏ں متعلق گفتگو کيتیاں نيں۔^[15] تنوخی نے جنہاں علوم وچ آپ مہارت رکھدے سن دا ذکر کرنے دے بعد تصریح کيتیاں نيں کہ تمام علماء دا تسلط تے شعراء دی ظرافت انہاں وچ جمع سن۔^[16]

عزالدولہ دیلمی دے وزیر مہلبی نے انہاں نو‏ں بغداد طلب کرکے اپنا مشتے تے خاص خدمت گزاراں وچو‏ں قرار دتا۔^[17] چنانچہ ابوحیان توحیدی لکھدے نيں کہ ابوالفرج رکن الدولہ دا کاتب وی سی ۔^[18]

آپ 4 ذی‌الحجہ 356ھ^[19] یا 357ھ نو‏‏ں بغداد وچ وفات پائے تے اوتھے اُتے سپرد خاک گئے گئے۔^[20]

مذہب

علم رجال دے اکثر شیعہ علماء من جملہ شیخ طوسی تے سید ابوالقاسم خویی اس گل دے معتقد نيں کہ ابوالفرج اصفہانی شیعہ سن ۔^[21] بعض اہل سنت علماء من جملہ ذہبی تے ابن جوزی وی انہاں دے شیعہ ہونے دے قائل نيں۔^[22] لیکن بعض دوسرے علماء مانند ذہبی نے مروانیاں دے نال انہاں دی نسبت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اس گل نو‏‏ں عجیب قرار دیئے نيں^[23] اسی طرح ابن حجر عسقلانی نے اپنی کتاب لسان المیزان وچ مروانیاں دے نال اس دے منسوب ہونے نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں دے شیعہ ہونے نو‏‏ں نوادر وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔^[24] خطیب بغدادی نے انہاں دے شیعہ ہونے دی طرف اشارہ کردے ہوئے انہاں نو‏‏ں لوگاں وچ سب تو‏ں جھوٹے آدمی دے عنوان تو‏ں یاد کیتا ا‏‏ے۔^[25]

شیخ طوسی تے علامہ حلی نے ابوالفرج اصفہانی نو‏‏ں اپنی تألیفات وچ کيتے گئے اظہار نظر نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں نو‏ں شیعہ فرقہ زیدیہ تو‏ں قرار دیندے نيں^[26] لیکن محمد باقر خوانساری (1226-1313ھ) نے اپنی کتاب روضات الجنات وچ انہاں نو‏ں شیعہ قرار دیئے نيں۔^[27] کتاب روضات الجنات دے مترجم محمد باقر ساعدی خراسانی ابوالفرج اصفہانی نو‏‏ں اہل تظاہر بہ تشیع دے عنوان تو‏ں یاد کردے نيں تے انہاں دی زبانی ائمہ معصومین دی تعریف اپنے زمانے دے شیعہ حکم تو‏ں نزدیک ہونے دی بنا اُتے قرار دیندے نيں۔^[28]

اساتذہ تے شاگرد

ابوالفرج اصفہانی اپنے اسيں عصر بوہت سارے علماء دے درس وچ شرکت کر چکے نيں۔ خطیب بغدادی تے یاقوت حموی نے انہاں دے کئی اساتید دی طرف اشارہ کیتے نيں؛^[29] جنہاں وچ ابوبکر بن درید دا نام انہاں دے اساتید وچ خصوصیت تو‏ں لئے گئے نيں۔^[30] انہاں دے ہور اساتید وچ محمد بن جریر بن یزید طبری، جعفر بن قدامہ، ابوبکر ابن انباری، فضل بن حجاب جمحی، علی بن سلیمان اخفش، نفطویہ، محمد بن عبداللہ حضرمی، محمد بن جعفر قتات، حسین بن عمر ابن ابی احوص ثقفی، علی بن عباس مقانعی، علی بن اسحاق بن زاطیا، ابو خبیب برتی، تے محمد بن عباس یزید دا نام لیا جا سکدا ا‏‏ے۔^[31]

بعض علماء جداں ابو زکریا یحیی، ابوالحسین بن دینار، علی بن ابراہیم دہکی، دارقطنی، ابو اسحاق طبری، ابراہیم بن مخلد و محمد بن ابی الفوارس، تے تنوخی وغیرہ نو‏‏ں انہاں دے شاگرداں وچ شمار کیتا گیا ا‏‏ے۔^[32]

قلمی آثار

متعدد قلمی آثار نو‏‏ں ابوالفرج اصفہانی تو‏ں منسوب کیتا جاندا ا‏‏ے۔^[33] وی آثار بسیاری، بہ‌ویژہ در شعر و نسب‌شناسی، تألیف کردہ است؛ بہ گونہ‌ای کہ برخی کتاب‌شناسان، نزدیک بہ ۳۰ اثر بہ او منسوب دانستہ‌اند۔^[34] انہاں دی مشہور قلمی آثار وچ مقاتل الطالبیین تے الاغانی نيں۔^[35] انہاں دی ہور تالیفات وچ نسب بنی عبدشمس، ایام العرب و جمہرۃ النسب، آداب الغربا، الأخبار و النوادر تے نسب بنی شیبان وغیرہ دا نام لیا جا سکدا ا‏‏ے۔^[36]

شیخ طوسی نے کتاب فہرست وچ انہاں دی دو تے کتاباں دا نام لیا اے انہاں وچو‏ں اک "ما نزل من القرآن فی أمیر المؤمنینؑ و أہل بیتہؑ" تے دوسری "فیہ کلام فاطمۃ(ع) فی فدک" ا‏‏ے۔^[37] مختلف موضوعات وچ متعدد اشعار انہاں دی طرف نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ کتاب الأغانی دے مقدمے وچ انہاں وچو‏ں بعض اشعار نقل ہوئیاں نيں۔^[38]

فائل:کتاب مقاتل الطالبیین.jpg

ابولفرج اصفہانی دی کتاب مقاتل الطالبیین

مقاتل الطالبیین

اصل مضمون: مقاتل الطالبیین

کتاب مقاتل الطالبیین عربی بولی وچ 19 ابواب تے 216 حصےآں اُتے مشتمل اے جس وچ امام علیؑ دے والد گرامی حضرت ابوطالبؑ دی نسل دا تذکرہ کیتا گیا ا‏‏ے۔^[39] جعفر بن ابیطالب، امام علیؑ، امام حسنؑ، امام حسینؑ، صاحب فخ، امام کاظمؑ تے امام رضاؑ دی شہادت دی تفصیلات کتاب مقاتل الطالبیین دے عمدہ حصےآں وچ شمار کیتا جاندا ا‏‏ے۔^[40] ایہ کتاب حدیثی انداز وچ تدوین ہوئی اے تے ابوالفرج اصفہانی نے اسنو‏ں تقریبا 30 سال دی عمر یعنی 313ھ وچ لکھی نيں۔^[41] شیخ مفید اپنی کتاب الإرشاد وچ مقاتل الطالبیین دی بہت ساری احادیث نو‏‏ں نقل کردے نيں۔^[42] رسول جعفریان دے مطابق ابوالفرج اصفہانی نے اس کتاب دے احادیث نو‏‏ں عموما احمد بن عبیداللہ ثقفی دی کتاب "المبیضۃ فی أخبار آل ابی طالب" تے مقاتل الطالبیین نامی اک تے کتاب تو‏ں نقل کيتے نيں جسنو‏ں محمد بن علی بن حمزہ علوی نے تحریر کيتی نيں۔^[43]

الأغانی

اصل مضمون: الاغانی

کتاب الأغانی نو‏‏ں ابوالفرج اصفہانی نے 50 سال دے عرصے وچ جمع کيتے نيں^[44] تے اسلامی تہذیب وچ کئی صدیاں تک موسیقی، ادبیات، تاریخ تے ہنر دے اہ‏م منابع دے عنوان تو‏ں قابل استفادہ رہی ا‏‏ے۔^[45] ایہ کتاب موسیقی تے تہذیب دی سب تو‏ں وڈے دائرۃ المعارف ہور صدر اسلام تے زمانہ جاہلیت دے نظم ، نثر تے اعراب دے آداب و رسوم دا مجموعہ اے ^[46] جس وچ موسیقی تو‏ں متعلق اس دور دے ماہرین دا تذکرہ کیتا گیا ا‏‏ے۔^[47] ایہ کتاب 20 جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔^[48] زرکلی اپی کتاب الاعلام وچ ادعا کیتا اے کہ ابوالفرج اصفہانی اپنی کتاب الأغانی نو‏‏ں اندلس دے اموی حکمران دے لئی بھیجیا تے اس تو‏ں انعام وصول کیتا۔^[49]

حوالے

1. مصنف: Griffithes Wheeler Thatcher — عنوان : Abulfaraj — شائع شدہ از: Encyclopædia Britannica 11th edition
2. full work available at URL: http://feb-web.ru/feb/kle/ — عنوان : Краткая литературная энциклопедия — ناشر: The Great Russian Encyclopedia
3. full work available at URL: http://feb-web.ru/feb/kle/ — عنوان : Абуль-Фараджъ-эль-Исфагани — شائع شدہ از: Encyclopedic Lexicon. Volume I, 1835
4. full work available at URL: http://feb-web.ru/feb/kle/ — عنوان : Абуль-Фарадж Алий Испаханский — شائع شدہ از: Great Soviet Encyclopedia. Volume 1, 1926
5. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb12015948b — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
6. SNAC ARK ID: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w60s1cvw — subject named as: Abu al-Faraj al-Isfahani — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
7. Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Abu-al-Faraj-al-Isbahani — subject named as: Abu al-Faraj al-Isbahani — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Encyclopædia Britannica
8. Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/abu-l-faradj-al-isfahani — subject named as: Abu l-Faradj al-Isfahani — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
9. آقابزرگ تہرانی، الذریعۃ، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۴۹؛ امین، أعیان الشیعۃ، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۱۹۸؛ امین، مستدرکات اعیان الشیعۃ، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶؛ ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۱۴۔
10. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۷؛ ابن العماد الحنبلی، شذرات الذہب، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۲۹۲؛ صفدی، صرف العین، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۷؛ امین، أعیان الشیعۃ، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۲۰۰؛ آقابزرگ تہرانی، الذریعۃ، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۴۹؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲ق، ج۱۱، ص۳۶۸۔
11. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۸؛ امین، أعیان الشیعہ، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۱۹۸۔
12. ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۱۴۔
13. امین، مستدرکات اعیان الشیعۃ، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶۔
14. امین، أعیان الشیعہ، ۱۴۰۶، ج۸، ص۱۹۸۔
15. ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۱۵-۱۶۔
16. تنوخی، نشوار المحاضرۃ و أخبار المذاکرۃ، ۱۳۹۱ق، ج۴، ص۱۰۔
17. ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۳۰۸؛ ذہبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۲۶، ص۱۴۴؛ یاقوت حموی، معجم الادبا، ۱۹۹۳م، ج۱۳، ص۱۰۰۔
18. ابوحیان توحیدی، أخلاق الوزیرین، ۱۹۹۲م، ص۴۲۱۔
19. ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۳۰۸؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۸؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰، ج۲۱، ص۱۶؛ صفدی، صرف العین، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۷؛ امین، أعیان الشیعہ، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۱۹۸۔
20. آقابزرگ تہرانی، الذریعۃ، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۳۷۶۔
21. شیخ طوسی، فہرست، ۱۴۲۰ق، ص۵۴۴؛ ح لی، خلاصۃ الاقوال، ۱۳۸۱ش، ص۴۶۵؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲ق، ج۱۱، ص۳۶۷۔
22. ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۱۸۵؛ ذہبی، سیر اعلام النبلا، ۱۴۱۴ق، ج۱۶، ص۲۰۲؛ ذہبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۳، ص۱۲۳؛ ابن العماد الحنبلی، شذرات الذہب، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۲۹۲؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۳۰۸؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۹۔
23. ذہبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۲۶، ص۱۴۴؛ ابن العماد الحنبلی، شذرات الذہب، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۲۹۲۔
24. ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۱۸۵۔
25. ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۸۔
26. شیخ طوسی، فہرست، ۱۴۲۰ق، ص۵۴۴؛ حلی، خلاصہ الاقوال، ۱۳۸۱ش، ص۴۶۵۔
27. خوانساری اصفہانی، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۶، ص۱۳۵-۱۳۶۔
28. خوانساری اصفہانی، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۶، ص۱۳۵-۱۳۶۔
29. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۷؛ یاقوت حموی، معجم الادبا، ۱۹۹۳م، ج۱۳، ص۹۵؛ ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۱۴۔
30. ابن درید، الاشتقاق، ۱۳۷۸ق، مقدمہ، ص۷۔
31. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۷؛ یاقوت حموی، معجم الادبا، ۱۹۹۳م، ج۱۳، ص۹۵؛ ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۱۴۔
32. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۸؛ ذہبی، سیر اعلام النبلا، ۱۴۱۴ق، ج۱۶، ص۲۰۲۔
33. ابن العماد الحنبلی، شذرات الذہب، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۲۹۲۔
34. ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۲۴۔
35. قائمی، «ابوالفرج اصفہانی»، ص۵۰-۵۱۔
36. ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۳۰۸؛ ابن ندیم، فہرست ابن ندیم، بیروت، ص۱۲۸؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۹۷؛ شیخ طوسی، فہرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۱؛ ذہبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۲۶، ص۱۴۴؛ آقابزرگ تہرانی، الذریعۃ، ۱۴۰۸ق، ج۲ ص۲۴۹؛ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۴، ص۲۷۸۔
37. شیخ طوسی، فہرست، ۱۴۲۰ق، ص۵۴۴؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲ق، ص۳۶۸۔
38. ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۱۸-۲۳۔
39. عادل، «ابوالفرج اصفہانی و ترجمہ مقاتل الطالبیین»، ص۴۸۔
40. عادل، «ابوالفرج اصفہانی و ترجمہ مقاتل الطالبیین»، ص۴۸۔
41. ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۵؛ عادل، «ابوالفرج اصفہانی و ترجمہ مقاتل الطالبیین»، ص۴۸۔
42. خانجانی، «منابع شیخ مفید در گزارش‌ہای تاریخی»، ص۲۷-۳۰۔
43. جعفریان، «علی بن محمد نوفلی و کتاب الأخبار او»، ص۳۵۹۔
44. زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۴، ص۲۷۸؛ ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۲۵۔
45. گلسرخی، «کتاب الآغانی»، ص۱۱۱-۱۱۲۔
46. گلسرخی، «کتاب الأغانی»، ۱۳۷۰ش، ص۱۱۱-۱۱۲۔
47. گلسرخی، «کتاب الأغانی»، ۱۳۷۰ش، ص۱۱۱-۱۱۲۔
48. گلسرخی، «کتاب الأغانی»، ۱۳۷۰ش، ص۱۱۱-۱۱۲؛ ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، ۱۹۹۴م، ج۱، ص۲۵۔
49. زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۴، ص۲۷۸۔

مآخذ

• آقابزرگ تہرانی، محمدمحسن، الذریعۃ إلی لکھتاں الشیعۃ، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق۔
• ابن العماد الحنبلی، عبد الحی بن احمد، شذرات الذہب فی اخبار من ذہب، تحقیق الأرناؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق۔
• ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفیٰ عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۱۲ق۔
• ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش۔
• ابن درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، تحقیق عبد السلام محمد ہارون، قاہرہ، مکتبۃ الخانجی، ۱۳۷۸ق۔
• ابن ندیم، محمد بن اسحاق، فہرست ابن ندیم، بیروت، دار المعرفۃ، بی‌تا۔
• ابوالفرج اصفہانی، علی بن الحسین، الأغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۹۴م۔
• ابوالفرج اصفہانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، شرح و تحقیق سید احمد صقر، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م۔
• ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، أخلاق الوزیرین، تحقیق محمد بن تاویت الطنجی، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۲م۔
• امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق۔
• امین، سید محسن، أعیان الشیعۃ، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق۔
• تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضرۃ و أخبار المذاکرۃ، تحقیق عبود الشالجی، بیروت، ۱۳۹۱ق۔
• جعفریان، رسول، «علی بن محمد نوفلی و کتاب الاخبار او»، در مجلہ علوم حدیث، پاییز و زمستان۱۳۸۷، ش۴۹ و ۵۰۔
• حلی، حسن بن یوسف، خلاصۃ الاقوال فی معرفۃ الرجال، مشہد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱ش۔
• خانجانی، قاسم، «منابع شیخ مفید در گزارشہای تاریخی»، در مجلہ تاریخ اسلام در آینہ پژوہش، شمارہ ۱۹، پاییز ۱۳۸۷۔
• خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۱۷ق۔
• خوانساری اصفہانی، میر سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ترجمہ محمدباقر ساعدی خراسانی، تہران، کتابفروشی اسلامیہ، ۱۳۶۰ق۔
• خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، دار الثقافۃ الاسلامیۃ، ۱۳۷۲ق۔
• ذہبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاہیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق۔
• ذہبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، بیروت، مؤسسۃ الرسالۃ، ۱۴۱۴ق۔
• ذہبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار المعرفۃ للطباعۃ والنشر، ۱۳۸۲ق۔
• زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ ہشتم، ۱۹۸۹ق۔
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، فہرست کتب الشیعۃ و أصولہم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، قم، مکتبۃ المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ق۔
• صفدی، خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارناووط و مصطفیٰ ترکی، بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۲۰ق۔
• صفدی، خلیل بن أیبک، صرف العین، قاہرہ،دار الافاق العربیۃ، ۱۴۲۵ق۔
• عادل، پرویز، «ابوالفرج اصفہانی و ترجمہ مقاتل الطالبیین»، در مجلہ کتاب ماہ تاریخ و جغرافیا، شمارہ ۲۶، آذر ۱۳۷۸ش۔
• قائمی، محمد، «ابوالفرج اصفہانی»، در مجلہ فرہنگ اصفہان، ش۳۱، سال ۱۳۳۹ش۔
• گلسرخی، ایرج، «کتاب الأغانی»، در مجلہ فرہنگ، شمارہ ۸، بہار ۱۳۷۰۔
• یاقوت حموی، یاقوت بن عبداللہ، معجم الادبا، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م۔

باہرلے لنک

* مقالہ ابوالفرج اصفہانی، دائرہ المعارف بزرگ اسلامی

سانچہ:شیعہ مورخین