Parlà dla Galia

Parlà dla Galia Parlà an: Galia Estinsion d'ës parlé-sì: dapress al secol che a fa VI dGC Famija lenghìstica: Indo-Europengh  Séltich   Séltich continental       Scritura: alfabet ëd Lugan, alfabet grech e alfabet latin Còdes dla lenga ISO 639-1: gnun ISO 639-2: cel ISO/DIS 639-3: —   La Parlà dla Galia a l'é la lenga dij Selt che as parlava an Galia d'nans che 'l Latin volgar ëd j'ùltim temp dl'Imperi Roman a l'avnisèissa a esse dominant ant la Galia Roman-a. La lenga i la conossoma da vàire sent iscrission ant sij ròch, ant sla siràmica e vàire d'àutre ròbe dël dovré comun, e ansima a dij sòld. Pì ëd rèir ansima a dël piomb, e mach na vira ansima a dlë zinch). A son stàite trovà daspërtut për la Galia Roman-a, visadì dzortut ant lòn che al dì d'ancheuj as ciama Fransa, ma ëdcò an vàire part dla Svìssera, dl'Italia, dla Gërmania e dël Belgi. (Meid 1994). La parlà dla Galia a l'é gropà an manera parafilètica con le lenghe selt-ibèriche, ël Lepontin e la Lenga Galata con ël nòm ëd Séltich continental. Stòria Le pì veje iscrission an séltich continental, che a fan data bele che a 6 secoj aGC, a son an Lepontin (che chèich vira a diso dialet dla parlà dla Galia). A son stàite trovà ant la Galia Cisalpin-a e a dòvro na forma ëd Vej Alfabet Itàlich. Iscrission ant l'Alfabet Grech dël III secol aGC a son stàite trovà anviron a le boche dël Ròno, nopà che cole iscrission che a fan data a l'época dla Galia Roman-a a resto dzortut an Alfabet Latin. Gregòri ëd Tours a scrivìa ant ël VI sécol dGC, che dla gent ëd le soe bande a parlava ancó a la manera dla Galia. La lenga Fonologìa vocaj: curte: a, e, i, o u longhe ā, ē, ī, (ō), ū semivocaj: w, y oclusive: mute: p, t, k vosà: b, d, g arsonante nasaj: m, n lìquide r, l sibilante: s africà: ts [χ] a l'é n'alòfon ëd /k/ anans ëd /t/. Legi sonòre Ant la parlà dla Galia le labiovelar nen vosà dla parlà Proto-IndoEuropenga kw a son passà a p (e për lolì as dis Séltich ëd la P). Sòn as sent ëdcò ant le lenghe Britòniche (coma pura an Grech e an vàire lenghe Itàliche), dëmentrè che n'àutra branca dël séltich, ël 'Séltic ëd la Q', a l'ha tenusse la labiovelar. Parèj a-i càpita che la paròla dla Galia për "fieul" a fussa mapos (Delmarre 2003: 216-217), an contrast con ël maqi ëd la parlà Irlandèisa Primitiva, che peui a l'é avnuit mac ant l'irlandèis modern. Ant la midema manera la paròla dla Galia për "caval" a l'era epos dëmentrè che la Veja Lenga Irlandèisa a l'ha ech; tùit e doi derivà dal pròto-indoeuropengh *ekuos (Delmarre 2003: 163-164) La labiovelar vosà gw a l'é avnùita w, pr'esempi gwediūmi > uediiumi "I pregh" (vardé ëdcò la paròla dël Vej Irlandèis guidiu "I pregh" e dël galèis gweddi "preghé"). Ël son proto-europengh tst a l'é avnùit /ts/, scrit ð, pr'esempi *nedz-tamo > neððamon (vardé ëdcò la paròla dël Vej Irlandèis nessam "pì davzin", e dël galèis nesaf "tacà"). Ël son proto-europengh ew a l'é avnùit ow, e peui ō, pr'esempi *teutā > touta > tōta "tribù" (vardé la paròla dël Vej Irlandèis tuath "clan", e dël galèis tud "gent"). Ortografìa RIG G-172 iscrission ϹΕΓΟΜΑΡΟϹ ΟΥΙΛΛΟΝΕΟϹ ΤΟΟΥΤΙΟΥϹ ΝΑΜΑΥϹΑΤΙϹ ΕΙωΡΟΥ ΒΗΛΗ ϹΑΜΙ ϹΟϹΙΝ ΝΕΜΗΤΟΝ "Segomaros, fieul d'Uillo, toutious (cap tribù) ëd Namausos, a-j dédica 's santuari-sì a Belesama" Alfabet ëd Lugan L'alfabet ëd Lugan, dovrà an Galia Cisalpin-a për ël Lepontin: AEIKLMNOPRSTΘUVXZ L'alfabet ëd Lugan a ten pa separà vosà e oclusive mute, pr'esempi P a val tant për /b/ che për /p/, T as dòvra tant par /t/ che për /d/, K për /g/ ò pura /k/. Z a l'r belfé che a sia për /ts/. U /u/ e V /w/ a son distinte antra lor mach ant j'iscrission pì veje. Θ a l'é belfé che a vala /t/ e che X a la sia /g/ (Lejeune 1971, Solinas 1985). Alfabet grech oriental L'alfabet dël Grech oriental, dovrà ant ël mesdì dla Galia Transalpin-a: αβγδεζηθικλμνξοπρστυχω χ a val [χ], θ a val /ts/, ου a sta për /u/, /ū/, /w/, η e ω a valo tant për le vocaj corte che për le longhe /e/, /ē/ e /o/, /ō/, dëmentrè che ι a l'é na /i/ curta e ει a sta për /ī/. Noté che la Sigma ant ël Grech Oriental a jë smija a na C (as dis che a l'é na sigma lunà). Tute le litre greche as dovravo, gavà phi e psi. Alfabet latin dla Galia Alfabet latin (monumental e corsiv) dovrà ant la Galia Roman-a: ABCDÐEFGHIKLMNOPQRSTUVXZ abcdðefghiklmnopqrstuvxz G e K a son dle vire dovrà an manera che a smija a sio equivalent antra lor (dzortut dapress a na R). Ð/ð, ds e s a peulo rapresenté /ts/. X, x a stan për [χ] ò pura /ks/. Q as dòvra mach da rèir (pr'esempi Sequanni, Equos) e a peul esse che a sia n'arcaism (na *kw resta lì). Ð e ð a son dovrà ambelessì për rapresenté la litra Tau Gallicum (la dental africativa dla Galia), che a l'é ancó nen stàita giontà ant l'unicode. Ant ël sìmbol vèir la barëtta sentral a tira longh për tut ël glif. Gramàtica Për vàire rason (vardé ëdcò Italo-Séltich) as peul disse che la gramàtica latin-a e cola dla Galia a së smijèisso antra lor. Lë stòrich fransèis A. Lot a dis che cost a peul esse stàit un dij fator che a l'han giutà a spantié ël latin an tuta la Galia Roman-a. Ij cas Ant la parlà dla Galia a-i son 6 cas (Lambert 2003 pp.51-67). An comun con ël latin a l'ha nominativ, acusativ, vocativ, genitiv e cas dativ. Andoa ël Latin a l'ha sò ablativ, ant la parlà dla Galia a-i é në strumental e a podrìa 'cò ess-ie stàit un locativ. Ël material trovà an lassa studié dzortut ij cas pì comun (nominativ e acusativ) e le rèis pì spantià (an -o- e -a-). Motobin pì malfé a l'é studié ij cas nen tant dovrà ant j'iscrission, ò le rèis pì rèire, coma -i-, -n- e cole con n'oclusiva. La tàola ambelessì sota a smon ij cas dont i soma pì sigur. Un veujd a veul dì che la forma a l'é mai stàita trovà da gnun-e part.   Singolar Plural Cas rèis -a rèis -o rèis -a rèis -o Nominativ Epona Maponos Eponias Maponi Vocativ Epona Mapone     Acusativ Eponin Maponon Eponas Maponus Genitiv Eponias Maponi Eponanon Maponon Dativ Eponai Maponu Eponabo Maponobo Strumental Eponia Maponu   Maponus Locativ   Mapone     Vàire vire a-i é n'evolussion stòrica che i l'oma podù vëdde, pr'esempi ël dativ singolar ëd na rèìs -a- a l'é -ai ant j'iscrission pì veje, peui a ven -e e donca -i. Notaman anteressant a l'é la corispondensa antra genitiv singolar e nominativ plural, che a podrìa esse na forma ëd partitiv nominalisà. Ij numeraj Numeraj ordinaj da le gravure ëd La Graufesenque con un rafront al latin d'antlora e a dj'àutre lenghe séltiche posission parlà dla Gaja latin galèis breton vej irlandèis irlandèis modern seltibérich 1 cintus primus cyntaf kentañ cétna céad   2 allos secundus/alter ail eil aile     3 tritios tertius trydydd trede treide     4 pentuarios quartus pedwerydd pevare cethramad     5 pinpetos quintus pumed pempet cóiced     6 suexos (suextos?) sextus chweched c'hwec'hved seissed     7 sextametos septimus seithfed seizhved sechtmad     8 oxtumetos octavus wythfed eizhved ochtmad     9 nametos nonus nawfed naved nómad     10 decametos/decometos decimus degfed degvet dechmad   dekametam La veja parlà dla Galia a jë smijava al latin motobin dë pì che nen lòn che le lenghe séltiche moderne a jë smijo a le lenghe romanse. Còrpus Ël Còrpus dla parlà dla Galia a l'é publicà ant ël Receuil des Inscriptions Gauloises (R.I.G.), an quatr volum: Vol. 1: Iscrission ant l'alfabet grech, soagnà da Michel Lejeune (element G-1 –G-281) Vol. 2.1: Iscrission ant l'alfabet etrusch (Lepontin, element E-1 – E-6), e iscrission ant sla pera ant l'alfabet latin (element l. 1 – l. 16), soagnà da Michel Lejeune Vol. 2.2: Iscrission ant l'alfabet latin ansima dj'utiss (ceràmica, piomb, véder e v.f.), soagnà da Pierre-Yves Lambert (element l. 18 – l. 139) Vol. 3: Ij calendari ëd Coligny (73 frament) e Villards d'Heria (8 frament), soagnà da Paul-Marie Duval e Georges Pinault Vol. 4: iscrission ant sij sòld, soagnà da Jean-Baptiste Colbert de Beaulieu e Brigitte Fischer (338 element) Ël pì longh test an parlà dla Galia che as conòssa a l'é stàit trovà ant ël 1983 a L'Hospitalet-du-Larzac (43°58′N 3°12′E) ant l'Aveyron. A l'é scrivù n'alfabet latin corsiv ansima a doe cite feuje ëd piomb. Ël contnù a l'é na mascarìa, tirà a còl a na chèich Severa Tertionicna e a na partìa d'àutre fomne (vàire a chërdo che a fusso na partìa ëd masche che as rusavo con cole che a l'han scrivù sto mascheugn-sì), ma ël sust giust d'ës test a resta nen tant ciàir. Ël calendari ëd Coligny a l'é stàit trovà a Coligny, tacà a Lion (Fransa) ansema a na statua che a l'é stàita identificà coma Apòlo. Ël Calendari ëd Coligny a l'é un calendari lun-a-solar, che a divid l'ann an doe part, con ij mèis marcà sota. SAMON "istà" and GIAMON "anvern". La data dël SAMON- xvii a resta marcà coma TRINVX[tion] SAMO[nii] SINDIV. N'àutr test amportant a l'é la feuja an piomb ëd Chamalières (elem. 100), gravà ant sël piomb an latin corsiv, an dódes righe, che a smija torna esse un mascheugn ò pura n'evocassion adrëssà a la divinità Maponos. La feuja ëd piomb a l'era starmà ant na sorgiss, coma soèns a-i càpita con ste sòrt d'iscrission. La gravura ëd La Graufesenque, Millau ( 44° 05' 36" N 3° 05' 33" E), scrivùa an latin corsiv ansima a na sieta ëd siràmica, a l'é la sorgiss fondamental ëd numeraj dla Gaja. A l'é belfé che a la sia stàita scrivùa ant na bòita ëd vasarìa e che ij nùmer a-j feìsso arferiment a ij forn ëd cheuita, numerà da 1 a 10. Vàire iscrission curte a son stàite trovà ansima a dj'ornament a spiral. Coste a son antra j'ùltime marche lassà da la parlà dla Galia. Sti ornament as pensa che a fusso dait an cadò a le fije daj giovo che a-j andavo dapress, e a l'han ëdzora dj'iscrission coma moni gnatha gabi / buððutton imon (elem. 119) "bela fija, ciapa un basin" and geneta imi / daga uimpi (elem. 120) '"I son na fija, brava (e) bela". Ant la Svìssera a son stàite trovà iscrission motobin da rèir, ma a-i é un përfond ëd topònim modern derivà da nòm an stil gàlich, coma an tut ël rest dla Galia. A-i é na statua ëd na divinità fumela setà con n'ors, che a diso Artio, trovà a Muri, davsin a Berna, con n'iscrission latin-a DEAE ARTIONI LIVINIA SABILLINA, che a jë smija a al gàlich Artiyon- "divinità fomela dl'ors". Vàire sòld con iscrission gàliche ant l'alfabet grech a son stàite trovà an Svìssera, pr'esempi RIG IV Nrs. 92 (Lingones) e 267 (Leuci). Na spa che a fa data a la Coltura ëd La Tène a l'é stàita trovà a Port davsin a Bienne. Ansima a la lama a-i é scrit-je KORICIOC (Korisos), che a l'é belfé che a sia ël nòm dël frè che a l'ha fala. L'iscrission pì avosà che a sia trovasse ant le bande svìssere a l'é la Taolëtta ëd Zinch ëd Berna, andoa a-i é gravà ΔΟΒΝΟΡΗΔΟ ΓΟΒΑΝΟ ΒΡΕΝΟΔΩΡ ΝΑΝΤΑΡΩΡ, e che a smija dedicà a Gobannus, la divinità séltica dij frè. Sésar a conta che dij catast fiscaj scrivù ant l'alfabeth grech a l'ero trovasse ant le bande dj'Helvetii. Arferiment Delamarre, X. (2003). Dictionnaire de la langue gauloise (2nd ed.). Paris: Editions Errance. ISBN 2-287772-237-6 Lambert, Pierre-Yves (2003) La langue gauloise (2nd ed.) Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-224-4 Lejeune, Michel (1971). Lepontica (Monographies linguistiques, 1). Paris: Société d’édition “les Belles Lettres” Meid, Wolfgang (1994) Gaulish Inscriptions. Budapest: Archaeolingua. ISBN 963-846-06-6 Recueil des inscriptions gauloises (XLVe supplément à «GALLIA»), ed. Paul-Marie Duval et al. 4 vols. Paris: CNRS, 1985-2002. ISBN 2-271-05844-9 Solinas, Patrizia (1995). ‘Il celtico in Italia’. Studi Etruschi 60:311-408 Vardé ëdcò Lenghe dla Fransa Anliure esterne L.A. Curchin, "Gaulish language" Gaulish language on TIED The Coligny Calendar All Saints Day: Coligny Calendar two sample inscriptions on TITUS Langues et écriture en Gaule Romaine autor Hélène Chew dël Musés des Antiquites Nationale (an fransèis) Lenghe séltiche Breton | Seltiberiàn | Cornish | Cùmbrich | lenga Galata | parlé dla Galia | Irlandèis | Lepontin | Manx | Pìctich | Gaélich scossèis | Galèis