Architetura

Ël seugn dl'architet, Thomas Cole. Euli dzor tèila, 1840. Toledo Museum of Art. Toledo (Ohio), Stat Unì L'architetura a l'é sia 'l process sia 'l prodot dla pianificassion, dël proget e dla costrussion d'edifissi e d'àutre struture fìsiche. J'euvre architetòniche, ant la forma material dl'edifissi, a son soens considerà 'd sìmboj colturaj e d'euvre d'art. Ëd sivilisassion antiche a son soens identificà con lòn ch'a-i resta ëd sòj travaj architetònich, 'me pr'esempi le Piràmide Egissie o 'l Colossé ëd Roma. "Architetura" a peul vorèj dì: Na paròla genérica për descrive j'edifissi e d'àutre struture fìsiche. L'art e la siensa 'd progeté e batì d'edifissi e d'àutri oget. Lë stil e le costume dla progetassion e dla costrussion dj'edifissi e dj'àutri oget. La pràtica dl'architet, anté che fé dl'architetura a pija 'l sust d'eufre n'euvra professional. L'atività 'd progetassion ëd n'architet dal macro-livel (urbanìstica, paisagìstica) al micro-livel (detaj architetònich e mobilia). Ël mòt a l'é dovrà 'dcò an informàtica për indiché la costrussion ëd qualsëssìa sòrt ëd sistema. Për lòn ch'a rësguarda j'edifissi, l'architetura a comprend le fasson ëd progeté, dissegné e batì djë spassi con ëd giustificassion fonsionaj, técniche, sociaj, ambientaj e estétiche. Sòn a ciama d'esse adret a gestì e organisé ij materiaj, la tecnologìa, le lus e j'ombre. A fa part dl'architetura 'dcò la produssion dle schede dë spiegassion e dle stime 'd cost e l'aministrassion dla costrussion con sòj përmess da j'autorità. Sta documentassion prodovùa da l'architet a l'é fàita 'd sòlit da disegn, piante e specificassion técniche, ma a dev nen manchè la definission dij comportament struturaj dl'edifissi già batì o da batì. Tàula dj'órdin clàssich Teorìa architetural La pì veja euvra d'argoment architetural ch'an resta a l'é De Architectura dl'architet roman Vitruvi dël prim sécol dGC. Scond Vitruvi n'edifissi bin batì a dev sodisfé ij trè prinsipi ëd firmitas, utilitas et venustas, visadì, con na tradussion literal dal latin, solidità, utilità e delissia. An piemontèis as podrìa ëdcò disse: Solidità: n'edifissi a dev esse arzistent a j'eveniment naturaj e a l'usagi uman. Fonsion: a dev esse adat a lòn për ël qual l'é dovrà. Blëssa: a dev esse piasos da na mira estética. Conforma a Vitruvi l'architet a dev tende a sodisfé mincadun dij tre prinsipi mej ch'a peul. Durant l'Età 'd mes l'architetura a l'é assimilà a j'artes mechanicae da 'd filòsof 'me Gian Scòt Eurigenia e Ugo ëd Sant Vitor. Durant ël perìod romànich e gòtich la figura pì vzin-a a cola dl'architet a l'era cola dël cap-mèistr, un magister operis che dòp d'agn d'esperiensa a soagnava la progetassion dl'edifissi tanme la gestion dël cantié. Ant l'Arnassensa, Leon Battista Alberti a arpija e artìcola j'idèje 'd Vitruvi an sò tratà De Re Aedificatoria e a dis che la blëssa a l'é prima che tut na chestion ëd proporsion, combin che l'ornament a manten un ròl amportant. Scond Alberti, le nòrme 'd proporsion a l'ero j'istesse ch'a guernavo la figura uman-a, ël nùmer d'òr. L'aspet pì amportant dla blëssa a l'era donch la conformassion midema dl'oget, pitòst che 'n tòch tacà dzor soa surfassa e 'l piasì estétich a vnisìa 'dcò universal, ogetiv e mzuràbil con le proporsion dël nùmer d'òr, chitand d'esse sogetiv. J'umanista, con soa Sità ideal, a tento për la prima vira 'd vardé l'urbanìstica da na mira global. Session dla cùpola dël Dòm ëd Fiorensa, disegnà da l'architet Cigoli, anviron 1600 La nossion dë stil ant j'art as dësvlupa nen fin-a 'l sécol XVI, con jë scrit ëd Vasari: dël sécol XVIII soa euvra "Le Vite" con tute le vite dij pì avosà pitor, scultor e architet toscan ëd sò temp a l'é stàita scrivùa an italian e peui voltà an fransèis, spagneul e anglèis. Dël sécol ch'a fa XVII l'architetura a l'é spantià a la progetassion dij paisage, 'me ij parch e ij giardin dij palass reaj e dle ca pì sgnore. Dël sécol XIX ël mësté dl'architet a së slontan-a viaman da col dl'angigné; an chèiche università europenghe as fondran dle facoltà d'angegnerìa mentre j'architet a saran formà mach pì ant j'academie 'd bele art, anté che l'architetura a vnirà n'esercissi artìstich sémper pì elaborà e a restrà assè leugna da chestion pràtiche e fonsionaj. John Ruskin an sò lìber Seven Lamps of Architecture dël 1849, a da na definission assè strèita d'architetura: "l'art ch'a sistema e a archinca j'edifissi drissà da j'òm", e a fortiss che l'architetura a-i é andoa a-i è na muradura, na modlura, na gravura, në sternì ch'a son ëstàit realisà con la gòj e la sodisfassion dël costrutor e nen mach con la pressa 'd fè tant, ch'a l'era na costuma comun-a dòp la prima rivolussion industrial. Sta gòj e sta sodisfassion, scond Ruskin, as leso ant j'ornament. L'architet dij gratacej Louis Sullivan, arpresentant ëd la Scòla ëd Chicago, a l'ha fortì n'amportant precet për ël disegn architetural: "la forma a-i va dapress a la fonsion". Ës precet a l'é stàit acujì sia con entusiasm sia con seticism. Dòp la prima guèra mondial a sarà peui praticà e estremisà për fornì an pressa 'd cà popolar a le masse proletarie an na situassion ëd conflit fra le class sossiaj sgnore e cole pòvre. A nassërà pròpi na corent ciamà architetura rassionalista che a l'avrà 'l but d'esclude dal travaj dl'architet lë studi decorativ, favorend l'architetura ëd servissi anté ch'as treuva mach lòn ch'a serv a la gent. Mies van der Rohe, Disegn ëd cà ëd véder a Friedrichstasse, Berlin, 1921 L'avosà architet dël sécol ch'a fà XX Le Corbusier a scriv sla diferensa fra j'ideaj d'architetura e sempia edilissia: "I deuvre pera, bòsch e ciman, e con ste rumente i batisse 'd palass. Sòn a l'é edilissia, L'inconsapeivolëssa a travaja. Ma a l'improvisa im toche 'l cheur, im feve 'd bin. Mi i son content e i diso: sòn l'é architetura"[1] La definission ëd Le Corbusier a veul ambrassé 'dcò l'architetura vernacolar, ëdcò ciamà "architetura sensa architet". Ël contemporani 'd Le Corbusier Ludwig Mies van der Rohe a dis: "L'architetura a taca cand i bute con atension doi mon ansema. Lì a ancamin-a". Nikolaus Prevsner dël 1943 a fortìa: "N'antërpòs për bici a l'é na strutura, la Catedral ëd Lincoln a l'é n'euvra d'architetura." Fra le filosofìe ch'a l'han anfluensà j'architet modern e sò apròcc a la progetassion architetural a-i son ël rassionalism, l'empirism, lë struturalism, ël pòst-struturalism e la fenomenologìa. Ant ël tard sécol XX a l'é dësvlupasse 'n quart concet oltra ij tre che con soe trasformassion a son nassù con Vitruvi e a son rivà fin-a a noi: la considerassion për la sostnibilità. Ant la sossietà dël dì d'ancheuj a l'é vnù motobin pì amportant consideré l'ambient mentre as batiss, e donch studié 'l sicl ëd produssion dij materiaj, sò impat ecològich, sò contest urban o natural e sòj bzògn ëd fornidure e d'ampiant (l'eva, la càud, la frèid, lë mnis, la lus). Arferiment Le Corbusier, Vers n'Architetura, 1923.