Zofia Olelkowiczówna

Zofia Radziwiłłowa z domu Olelkowicz, wcześniej Zofia Olelkowiczówna (ur. 1 maja 1585 w Słucku, zm. 19 marca 1612 w Myleńcu) – księżna na Słucku i Kopylu, święta prawosławna.

Zofia Olelkowiczówna

Ikona przedstawiająca Zofię Olelkowicz
Pogoń Litewska
Rodzina	Olelkowicze-Słuccy
Data i miejsce urodzenia	1 maja 1585 Słuck
Data i miejsce śmierci	19 marca 1612 Myleniec
Ojciec	Jerzy Olelkowicz
Matka	Barbara z Kiszków
Mąż	Janusz Radziwiłł (1579–1620)
Dzieci	N.N.

Życiorys

Ostatnia przedstawicielka książęcego rodu starolitewskiego Olelkowiczów-Słuckich. Córka księcia Jerzego Olelkowicza (zm. 1586) i Barbary z Kiszków. Po śmierci ojca i jego braci Aleksandra i Jana Szymona stała się jedyną spadkobierczynią jego ogromnej fortuny. Wychowywała się pod opieką prawną Hieronima Chodkiewicza^[1]. W zamian za zbrojną pomoc w ochronie majątków Chodkiewiczów podczas powstania Nalewajki, Chodkiewiczowie zgodzili się oddać Zofię za mąż synowi hetmana Krzysztofa Pioruna Radziwiłła. Z tego powodu w dzieciństwie zaręczona z kalwinistą Januszem Radziwiłłem, którego, mimo prób wycofania się z obietnicy przez Chodkiewiczów, poślubiła 1 października 1600 roku w Brześciu Litewskim^[2][3].

Większość życia spędziła w dobrach rodowych Olelkowiczów na Białej Rusi. Z okresu jej życia nie zachowały się żadne świadectwa dotyczące szczególnej opieki Zofii nad prawosławiem lub katolicyzmem^[1]. Niczego nie wiadomo też o działalności Zofii na polu fundacji cerkwi lub kościołów, poza jednym przypadkiem potwierdzenia fundacji kościoła katolickiego w Bronowiczach^[1]. W czasie jej życia Słuck był ważnym ośrodkiem ruchu dyzunickiego w Wielkim Księstwie Litewskim, ponieważ ród Olelkowiczów już wcześniej był w swoim księstwie słuckim opiekunem prawosławia, a utrzymanie jego pozycji było korzystne dla wyznającego kalwinizm Janusza Radziwiłła sprzeciwiającego się katolickiej kontrreformacji^[1].

Zofia z Olelkowiczów Radziwiłłowa zmarła 19 marca 1612 roku^[4] w wieku 26 lat we wsi Myleniec podczas pierwszego porodu. Jej jedyne dziecko urodziło się martwe. Cały jej majątek na mocy testamentu przeszedł na własność Janusza Radziwiłła i stał się w przyszłości podstawą późniejszej potęgi Bogusława Radziwiłła.

Katoliczka jako święta prawosławna

Sobór Ducha Świętego w Mińsku

Zofia Słucka Olelkowiczówna została wychowana w wierze katolickiej przez swoją babcię Katarzynę z Tęczyńskich i matkę Barbarę z Kiszków^[1]. Fakt, że Zofia była katoliczką potwierdza kontrakt z 1600 roku dotyczący jej ślubu z Januszem Radziwiłłem oraz wcześniejszy pozew złożony przez Hieronima Chodkiewicza przeciwko Radziwiłłom z Birż^[1]. W kontrakcie ślubnym wyznający kalwinizm Radziwiłłowie z Birż gwarantowali Zofii Olelkowiczównie, że nie będą jej utrudniać po ślubie dalszego wyznawania wiary katolickiej oraz przekazywania funduszy na kościół rzymski^[1]. W odniesieniu do okresu życia Zofii w małżeństwie niemal zupełnie brakuje informacji o jej działaniach podejmowanych na polu religijnym^[1]. W kwietniu 1984 roku za swoje zasługi w ratowaniu od całkowitej likwidacji struktur Kościoła Prawosławnego w Wielkim Księstwie Litewskim, pomoc udzielaną dyzunitom, liczne fundacje kościelne oraz pobożne życie została kanonizowana przez Egzarchat Białoruski Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, otrzymując tytuł sprawiedliwej (cs. Prawiednaja Sofija - Sprawiedliwa Zofia). Jej wspomnienie liturgiczne przypada 19 marca^[5] i w trzecią niedzielę po Pięćdziesiątnicy^[6].

Kwestia wyznania Zofii jest przedmiotem nieporozumień. Jej ojciec umarł jako prawosławny (przez pewien okres był nawet kalwinem), a jej matka była katoliczką. Zofię wychowywano jako katoliczkę^[7]. Zachował się jej (niepodpisany) dokument z 1600 roku, w którym określa się jako katoliczka – wykazały to badania Olgi Bobkowej(inne języki) i Anastazji A. Skiepjan(inne języki)^[8]. Obecnie w hagiograficznej rosyjskiej i białoruskiej Zofia opisywana jako przeciwniczka Kościoła unickiego i katolików (wspomina się, że nie pozwalała im otworzyć kościoła w Słucku ani w swoich dobrach) oraz, że pragnęła być pochowana w cerkwi prawosławnej^[8]. Zachował się rękopiśmienny list po łacinie z 1600 roku Janusza Radziwiłła do papieża Klemensa VIII z prośbą o zgodę na ślub z powodu pokrewieństwa z Zofią (mieli wspólnego dziadka, hetmana Konstantego Ostrogskiego), jednak w drukowanej wersji listu wydanej w Mińsku w 1848 roku do listu dopisano dwa zdania oraz dopisano, że Zofia była prawosławna^[9]. Fakt ten stoi w sprzeczności z archiwaliami odnalezionymi na początku XXI wieku potwierdzającymi, że Zofia była katoliczką^[8].

Pochowana pierwotnie tak jak jej przodkowie w cerkwi zamkowej monasteru Świętej Trójcy w Słucku. Obecnie jej relikwie znajdują się w soborze Ducha Świętego w Mińsku (monaster w okresie radzieckim został zniszczony^[10]). W ikonografii prawosławnej przedstawiana jest jako młoda kobieta, w stroju książęcym, z białą chustą spadającą na ramiona spod książęcej czapy. Dłonie ma zazwyczaj złożone na piersi w modlitewnym geście.

Nie ma dowodów, że kult Zofii z Olelkowiczów Radziwiłłowej istniał przed XIX wiekiem. Nie zachowały się na ten temat żadne wzmianki w XVII- i XVIII-wiecznej literaturze cerkiewnej^[1]. Kult Zofii Olelkowiczówny został rozpowszechniony głównie na Białorusi na skutek realizowanej od II połowy XIX wieku propagandy carskiej, mającej na celu wyeliminowanie tradycji unickiej na tych terenach^[1]. Kościół unicki na ziemiach litewskich i białoruskich został skasowany w 1839 r. (synod połocki), dawne unickie parafie włączono wówczas do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a tradycje unickie były eliminowane z praktyki liturgicznej, którą unifikowano z rytuałem używanym przez Cerkiew rosyjską^[11].

W Mińsku znajduje się cerkiew prawosławna pw. św. Zofii Słuckiej^[12].

Odniesienia w kulturze

• Zofia z Olelkowiczów Radziwiłłowa jest bohaterką powieści historycznej Józefa Ignacego Kraszewskiego Ostatnia z Książąt Słuckich (1841).
• Zofia z Olelkowiczów jest tematem poematu Teodora Korwin Szymanowskiego wydanego w Kijowie w 1891 r.^[13]
• W 2019 roku ukazała się książka biograficzna o Zofii Słuckiej polskiej autorki – Anity Klechy Zofia Olelkowiczówna ostatnia z księżniczek słuckich (1586-1612). Mity i rzeczywistość, wyd. Adam Marszałek, ISBN 978-83-8180-144-7.

Zobacz też

• Dyzunici
• Radziwiłłowie
• Święci prawosławni