Wyzwoleniec

Wyzwoleniec (gr. ελευθεριος eleuterios, łac. lībertŭs, lībertīnŭs) – człowiek, który został podniesiony ze stanu niewolnictwa i otrzymał wolność, a wraz z nią pełne lub częściowe prawa obywatelskie.

Historia

Starożytność

W starożytności prawo do wyzwalania miał najczęściej właściciel niewolnika. W Atenach wyzwoleni zostawali metojkami. W starożytnym Rzymie wyzwolenie było aktem wdzięczności właściciela dla lojalnej służby. Prawo rzymskie chroniło niewolnika przed wyzwoleniem w przypadku choroby, starości czy w sytuacji, kiedy nie mógł pracować^[1].

Byłemu właścicielowi zwanemu patronem przysługiwało prawo do świadczeń (operae) ze strony jego wyzwoleńca^[2], był jego ustawowym spadkobiercą, powinien też wspierać go w razie potrzeby. Wyzwoleniec skarżyć patrona mógł tylko za zgodą pretora, zaś powództwa zniesławiające były wykluczone. Wyzwoleniec "niewdzięczny" (ingratus) mógł być przywrócony do stanu niewoli przez revocatio in servitutem (Kodeks Justyniana 6, 7, 2).

Istniało kilka sposobów wyzwolenia: formalne manumissio vindicta ze skutkiem natychmiastowym i manumissio testamento ze skutkiem po śmierci właściciela^[3] oraz nieformalne w gronie przyjaciół (inter amicos) i w liście kierowanym do wyzwolonego (per epistulam). Wyzwoleniec zwany nieformalnie Latynem juniańskim (od ustawy Iunia Norbana) po śmierci był traktowany tak, jakby nadal był niewolnikiem, jego majątek wracał do właściciela jako peculium^[4]. Justynian uprościł tryb wyzwalania i ujednolicił stanowisko prawne wyzwoleńców, zachowując prawo patronatu.

Ograniczenia wyzwoleń wprowadziły lex Fufia Caninia i lex Aelia Sentia. Wyzwoleńców obejmowały różne ograniczenia, np. zakaz małżeństw z osobami stanu senatorskiego. Niewolnicy karani za ciężkie przestępstwo lub używani do walk cyrkowych w razie wyzwolenia zaliczani byli do kategorii peregrini dedictii. Wyzwoleńcy cesarscy mogli pełnić faktycznie znaczącą rolę, np. Marcus Aurelius Cleander za czasów Kommodusa.

Przypisy

1. Gdy niektórzy obywatele wysyłali na wyspę Eskulapa chorych i wyczerpanych niewolników, aby ich nie leczyć, Klaudiusz zarządził, że wszyscy zesłani na wyspę uzyskają wolność i nie wrócą pod władzę swych panów, jeśli wyzdrowieją. W wypadku, gdy któryś z panów wolał zabić niewolnika niż wysłać na wyspę Eskulapa, ma być postawiony przed sąd pod zarzutem zabójstwa. Swetoniusz Boski Klaudiusz, 25 (przekład Janina Niemirska-Pliszczyńska).
2. Do usług tych wyzwoleniec był zobowiązany przysięgą sakralną (iusiurandum liberti) składaną jeszcze przed wyzwoleniem, którą następnie będąc wolnym ponawiał ze skutkiem wobec prawa cywilnego. Instytucje Gaiusa, ks. III,96
3. W testamencie niewolnik mógł być wyzwolony wprost (patronem był zmarły, obowiązki wyzwolonego ograniczone do szanowania pamięci byłego właściciela) lub powierniczo (patronem był spadkobierca). Pierwszy sposób uchodził za korzystniejszy, samo ustanowienie niewolnika spadkobiercą traktowano jako wyzwolenie, choć bywało iż wyzwoleniec mógł okazać się spadkobiercą majątku zadłużonego ponad miarę. Gaius ks. II,153.
4. Gaius, ks. III, 55 - 71

Bibliografia

• Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie 1972 i późniejsze wydania
• Wiesław Litewski, Rzymskie prawo prywatne 1990 i późniejsze wydania
• Witold Wołodkiewicz, Maria Zabłocka Prawo rzymskie. Instytucje 1996

Kontrola autorytatywna (klasa społeczna):

• LCCN: sh85051692
• GND: 4138609-7
• BnF: 119411304
• BNCF: 12261
• BNE: XX529665
• J9U: 987007550757005171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/freedman
• БРЭ: 1927845
• Catalana: 0120129