Wspomnienia z domu umarłych

Wspomnienia z domu umarłych (oryg. ros. Записки изъ Мертваго дома; Zapiski iz miortwago doma) – powieść Fiodora Dostojewskiego. Jej tytuł tłumaczono też jako Wspomnienia z martwego domu i Zapiski z martwego domu. Pod tym ostatnim tytułem pojawia się ona w książce Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, która nawiązuje do powieści Dostojewskiego kompozycją i treścią.

Wspomnienia z domu umarłych

Записки изъ Мертваго дома

Autor	Fiodor Dostojewski
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Rosja
Język	rosyjski
Data wydania	1860

22 grudnia 1849 za przynależność do Koła Pietraszewskiego Dostojewski został skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie, w ostatniej chwili car odwołał tę karę i zamienił ją na więzienie połączone z ciężkimi robotami. Pisarz przebywał na katordze cztery lata (1850–1854), doświadczenia zebrane w tym okresie pozwoliły mu przedstawić w powieści obraz życia w syberyjskim więzieniu.

Wspomnienia z domu umarłych są najprawdopodobniej literacko zmienionymi osobistymi wspomnieniami pisarza z czteroletniego pobytu na katordze. Na tej książce Leoš Janáček oparł libretto swej opery Z mrtvého domu.

Pierwsza część powieści, ukazała się we wrześniu 1860 w czasopiśmie „Russkij Mir”^[1].

Przegląd treści

Powieść zawiera wspomnienia byłego szlachcica, Aleksandra Pietrowicza Gorianczykowa, skazanego za zabójstwo żony na 10 lat ciężkich robót drugiej kategorii (praca w twierdzach). Gorianczykow wspomina zwłaszcza pierwszy rok pobytu w więzieniu:

Pierwszy miesiąc i w ogóle początek mojego życia na katordze żywo stają mi teraz w wyobraźni. Następne lata więzienne przesuwają się w moich wspomnieniach znacznie bladziej.

Opisuje zwyczaje panujące w twierdzy, relacje między współwięźniami, ich historie, zachowania, postawy i charaktery, przedstawia różne fragmenty katorżniczego życia (pobyty w szpitalu, handel wódką, święta, kary cielesne, zachowanie przełożonych, roboty) i wiele sylwetek skazańców, spośród których znajduje wielu ludzi dobrych, wartościowych, z którymi nawiązuje przyjaźnie. Większość katorżników to jednak ludzie ponurzy, dumni, ambitni, zawistni, źli i złośliwi. Awantury, kradzieże i bójki są na porządku dziennym, atmosfera moralna panująca w barakach jest bardzo trudna do zniesienia dla Gorianczykowa. Większość skazańców pochodzi ze stanu chłopskiego, do byłego „pana” odnoszą się z pogardą, a niekiedy nienawiścią. Aleksandrowi Pietrowiczowi jako byłemu szlachcicowi jest na katordze wyjątkowo ciężko, wrogość większości współwięźniów i samotność – to uczucia szczególnie doskwierające mu podczas pierwszych miesięcy pobytu w więzieniu. W miarę upływu czasu poznaje też lepszych ludzi, dostrzega też w więźniach trochę więcej pozytywnych cech.

Wybrane osoby spotkane przez Gorianczykowa na katordze:

• Placmajor – despotyczny zwierzchnik więzienia, postrach skazańców, znienawidzony przez nich, okrutny i zły;
• Pietrow – kiedyś o mało co nie zabił placmajora, gdy ten chciał mu wymierzyć karę, nieobliczalny, odwiedza często Gorianczykowa i zadaje mu pytania dotyczące wiedzy ogólnej, po czym zwykle odchodzi;
• Gazin – potężny, okrutny i zły więzień, handluje wódką, gdy się upija jest śmiertelnie niebezpieczny, w takich sytuacjach rzuca się na niego dziesięciu więźniów i obijają go do nieprzytomności;
• Akim Akimycz – były szlachcic, sąsiad Gorianczykowa w baraku, jego najważniejszy znajomy z pierwszych miesięcy na katordze, niezwykle obowiązkowy, jedyny więzień całkowicie obojętny wobec rzeczywistości więziennej;
• Polacy – Polacy na zesłaniu tworzyli odrębną grupę, w stosunku do więźniów-nieszlachciców wyniosłą i pogardliwą, mimo to byli przez katorżników szanowani. M-cki (Aleksander Mirecki), T-ski (Szymon Tokarzewski), B-ski (Józef Bogusławski) i Ż-ski (Feliks Józef Żochowski)^[1] byli więźniami politycznymi, przedstawieni zostali raczej w pozytywnym świetle, ich zgryźliwość i nieufność autor wspomnień uzasadniał oddaleniem od ojczyzny, dostrzegał, że ich dola była jeszcze cięższa niż jego.

Polskie przekłady (pierwsze wydania)

• Wspomnienia z martwego domu (w katordze). Józef Tretiak (tłum.). Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1897, s. 325.
• Wspomnienia z martwego domu. Marian Żalicki (tłum.). T. 1-4. Przemyśl: Wydawnictwo Książek Zajmujących, 1925, s. 89, 88, 89, 97.
• Wspomnienia człowieka z lochu. Maria Grabowska (tłum.) [w:] Opowieści. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, 1929, s. 304.
• Wspomnienia z martwego domu. Powieść. Kazimierz Osmólski, J. Szymański (tłum.), Jadwiga Przeradzka-Jędrzejewska (ilustr.). Warszawa: Bibljoteka Rodzinna, 1929, s. 317.
• Wspomnienia z domu umarłych. Powieść. Czesław Jastrzębiec-Kozłowski (tłum.). Warszawa: PIW, 1957, s. 297.

Przypisy

1. Wspomnienia z domu umarłych, Od redakcji, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 305-308.

Bibliografia

• Stanisław Mackiewicz (Cat): Dostojewski. Warszawa: Wydawnictwo Puls. ISBN 1-85917-013-7.Sprawdź autora:1. Brak numerów stron w książce
• A. Trojat: Fiodor Dostojewskij. Moskwa: Wydawnictwo EKSMO, 2003. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Polskie wydania powieści w bibliotece Polona

Kontrola autorytatywna (dzieło literackie):

• VIAF: 179309239
• GND: 4364835-6
• BnF: 11953535n
• Open Library: OL166970W
• J9U: 987007345689905171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/The-House-of-the-Dead-by-Dostoyevsky