Wieś służebna

Osada służebna – w średniowieczu wieś, której mieszkańcy świadczyli wyspecjalizowane świadczenia, lub posługi, służby na rzecz władcy terytorialnego. System osad służebnych funkcjonował na terenach obecnej Polski, Czech i Węgier począwszy od okresu wczesnohistorycznego do XIII wieku i był jednym z elementów wczesnofeudalnego ustroju, nazywanego również ustrojem „prawa książęcego”^[1][2].

System gospodarczy, którego elementem były osady służebne miał swoje wzory w instytucjach książęcych i kościelnych w Bawarii, gdzie także można spotkać podobne nazwy miejscowe. Głównym źródłem podobnego programu były karoliński projekt rozwiązań gospodarczych wyrażony w „Capitulare de villis” pochodzącym z VIII wieku^[3].

W osadzie służebnej zamieszkiwała z reguły ludność, ludzie książęcy (homines ducis) jednej specjalności^[4], wykonujący swoje prace w książęcej służbie dworskiej, służbie łowieckiej, służbie hodowlanej, służbie rzemieślniczej, wytwórczej, czy hodowlanej, lub innych. Najprawdopodobniej służebnicy (ministeriales) wykonywali swoją pracę na dworze książęcym, królewskim lub w miejscu do tego przeznaczonym, o własnym chlebie wypracowanym przez samego służebnika z rodziną na własnym, dziedzicznym gospodarstwie^[5]. Służebnicy dziedziczyli swoje powinności, chyba że władca zdecydował inaczej, podlegali prawu grupowemu, różnemu dla poszczególnych grup ministeriałów. Jedne ciężary czy daniny ponosili na równi z innymi poddanymi, od innych byli zwolnieni. W okresie późniejszym niektóre grupy służebnych i zapewne także osady służebne przeszły do fundowanych przez panującego majątków kościelnych^[6].

Osady służebne i profesje w Polsce

Do dziś zachowało się w Polsce ok. 400 nazw^[7], toponimów wskazujących, że dawna osada, miejscowość istniała w okresie wczesnohistorycznym i miała charakter służebny. Po niektórych specjalnościach nazwy służebne miejscowości się nie zachowały.

• Bartodzieje, Bartniki, bartodzieje, bartnicy – wytwarzanie barci, hodowla pszczół, podbieranie miodu^[8][9],;
• Bobrowniki, bobrownicy – hodowla, łowienie bobrów^[10][11],;
• Cienietniki, cienietnicy, siatnicy – wytwarzanie sieci na zwierzęta, łowy z sieciami^[12];
• Cieśle, cieśle – obróbka drewna, budowa obiektów z drewna^[13][14],;
• Drwale, drwale, siekiernicy – wyrąb drzew^[15];
• Grotniki, grotnicy – wytwarzanie grotów do broni^[16][17],;
• Jadowniki, jadownicy – wyrób zatrutych strzał, jadu do strzał^[18];
• Jastrzębniki, jastrzębnicy – hodowla i układanie jastrzębi, łowy z jastrzębiami^[19][20],;
• Karmniki, Oborniki, karmnicy, obornicy – pobór daniny w żywych zwierzętach, opieka nad stadami^[21];
• Kobierniki, kobiernicy – produkcja kobierców^[22][23],;
• Kobylniki, kobylnicy – hodowla koni^[24][25],;
• Kołodzieje, kołodzieje, koleśnicy – wytwarzanie kół^[26];
• Komorniki, komornicy – pobór danin do komory(skarbu) książęcego^[27][28],;
• Konary – koniarze – hodowla, układanie koni^[29][30],;
• Korabniki, korabnicy – budowa większych statków^[31];
• Kowale, kowale, kowary – rzemiosło kowalskie^[32][33],;
• Kuchary, kucharze – gotowanie potraw^[34][35],;
• Łagiewniki, łagiewnicy – wyrób naczyń, szynkowanie miodu, piwa^[36][37],;
• Łaźniki, łaźnicy – ^[38];
• Mączniki, mącznicy – wyrób mąki^[39][40],;
• Mydlniki, mydlnicy^[41] – wytwarzanie mydła;
• Niewodniki, niewodnicy – wytwarzanie niewodów, dużych sieci rybackich i połów ryb niewodem^[22];

• Owczary, owczarze – hodowla owiec^[42];
• Piekary, piekarze – wypiek chleba^[39][43],;
• Podstolice, podstolicy – służba stołowa^[44][45],;
• Pracze, pracze, praczki – pranie ubrań, tkanin^[46];
• Psary, psiarze – hodowla psów myśliwskich, łowy z psami^[47][48],;
• Rudniki, rudnicy – wytapianie żelaza^[49][50],;
• Rybitwy, rybitwy, rybacy – połów ryb^[51][52],;
• Rzeszotary, rzeszotarze – produkcja sit do mąki i zboża^[53];
• Sanniki, sannicy – wytwarzanie sań^[31];
• Skotniki, skotnicy, skotarze – hodowla bydła (od ps. skot oznaczającego bydło)^[54][55],;
• Słomniki, szłomnicy – wytwarzanie szłomów, hełmów dla wojska^[56];
• Sokolniki, sokolnicy – hodowla sokołów, układanie i łowy z sokołami^[57];
• Strzelce, strzelcy – łowy z łukiem, kuszą^[58];
• Szczytniki, szczytnicy – produkcja szczytów, pawęży dla wojska^[59];
• Szewce, szewcy – wybrawianie skór, produkcja obuwia, ubrań skórzanych^[60];
• Świniary, świniarze – hodowla świń^[61];
• Tokary, tokarze – wytwarzanie toczonych z drewna wyrobów^[62];
• Węgierce, węgierce, węgrzce – nieznany rodzaj posług przy urzędzie 'węgra'^[63];
• Winiary, winiarze – uprawa winorośli, wyrób wina^[64];
• Woźniki, woźnicy – wytwarzanie kół, wozów^[26]
• Zduny, zduni, garncarze, lepiarze – wyrób naczyń, wyrobów z gliny^[65];
• Złotniki, złotnicy wyrób przedmiotów ze złota i srebra lub kopacze złota^[66];
• Żerniki, żernicy, żerdnicy – transport i rozkładanie namiotów książęcych^[67];

Zobacz też

• nazwa służebna
• ludność służebna
• prawo książęce

Przypisy

1. Buczek 1958 ↓, s. 5–9.
2. Modzelewski 1975 ↓, s. 8–10.
3. Modzelewski 1975 ↓, s. 268.
4. Modzelewski 1975 ↓, s. 186.
5. Modzelewski 1975 ↓, s. 22–23, 90–91.
6. Modzelewski 1975 ↓, s. 11, 189–200.
7. Modzelewski 1975 ↓, s. 12.
8. Buczek 1958 ↓, s. 79–86.
9. Modzelewski 1975 ↓, s. 152,186,190–191.
10. Buczek 1958 ↓, s. 42–44.
11. Modzelewski 1975 ↓, s. 252.
12. Buczek 1958 ↓, s. 47.
13. Buczek 1958 ↓, s. 57.
14. Modzelewski 1975 ↓, s. 184,206,238.
15. Buczek 1958 ↓, s. 57–58.
16. Buczek 1958 ↓, s. 64.
17. Modzelewski 1975 ↓, s. 12,238,240.
18. Rymut 2003 ↓, s. 150,160–161.
19. Buczek 1958 ↓, s. 38–41.
20. Modzelewski 1975 ↓, s. 241.
21. Buczek 1958 ↓, s. 33–34.
22. Buczek 1958 ↓, s. 66.
23. Modzelewski 1975 ↓, s. 238.
24. Buczek 1958 ↓, s. 52–53.
25. Modzelewski 1975 ↓, s. 191,201.
26. Buczek 1958 ↓, s. 60.
27. Buczek 1958 ↓, s. 10–26.
28. Modzelewski 1975 ↓, s. 26,28,90,109,187–190.
29. Buczek 1958 ↓, s. 29–33.
30. Modzelewski 1975 ↓, s. 26,28,90,190.
31. Buczek 1958 ↓, s. 61.
32. Buczek 1958 ↓, s. 63–64.
33. Modzelewski 1975 ↓, s. 91,157,188.
34. Buczek 1958 ↓, s. 28–29.
35. Modzelewski 1975 ↓, s. 18,188–190.
36. Buczek 1958 ↓, s. 26–27.
37. Modzelewski 1975 ↓, s. 40–42.
38. Buczek 1958 ↓, s. 36.
39. Buczek 1958 ↓, s. 27–28.
40. Modzelewski 1975 ↓, s. 128.
41. Buczek 1958 ↓, s. 69.
42. Buczek 1958 ↓, s. 54.
43. Modzelewski 1975 ↓, s. 13,26,188–190.
44. Buczek 1958 ↓, s. 29.
45. Modzelewski 1975 ↓, s. 12,26,90,190.
46. Buczek 1958 ↓, s. 35–36.
47. Buczek 1958 ↓, s. 41–42.
48. Modzelewski 1975 ↓, s. 12,40,80.
49. Buczek 1958 ↓, s. 66–67.
50. Modzelewski 1975 ↓, s. 93,191.
51. Buczek 1958 ↓, s. 75–78.
52. Modzelewski 1975 ↓, s. 127,143,150.
53. Buczek 1958 ↓, s. 61–62.
54. Buczek 1958 ↓, s. 53–54.
55. Modzelewski 1975 ↓, s. 189–238.
56. Modzelewski 1981 ↓, s. 367, t.II.
57. Buczek 1958 ↓, s. 38–39.
58. Buczek 1958 ↓, s. 44–46.
59. Buczek 1958 ↓, s. 58.
60. Buczek 1958 ↓, s. 64–65.
61. Buczek 1958 ↓, s. 55.
62. Buczek 1958 ↓, s. 58–59.
63. Buczek 2006 ↓, s. 163–165.
64. Buczek 1958 ↓, s. 73–74.
65. Buczek 1958 ↓, s. 56–57.
66. Buczek 1958 ↓, s. 62.
67. Buczek 1958 ↓, s. 33.

Bibliografia

• Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1998.
• Karol Modzelewski: Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wiek. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: 1975.
• Karol Modzelewski: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945. Warszawa: 1981.
• Karol Buczek: Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej. Wrocław – Kraków: 1958.
• Karol Buczek: Podstolice, Pstrościce i Węgierce. Przyczynek do badań nad toponomastyką staropolską,(1958) w Studia z dziejów ustroju społeczno-gospodarczego Polski piastowskiej, t. I. Kraków: 2006.
• Kazimierz Rymut: Szkice onomastyczne i historycznojęzykowe. Kraków: 2003.