Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Widelec – jeden z przyborów ręcznych wchodzących w skład sztućców z zastawy kuchennej, posiadający uchwyt i zębiska. Jest używany do nadziewania, utrzymywania i przenoszenia potraw.
Najstarsze, znane, wykonane z kości widelce zostały znalezione w Chinach na stanowiskach archeologicznych kultury Qijia z epoki brązu datowanej na 2400–1900 p.n.e., oraz z czasów dynastii Shang około 1600–1050 p.n.e.[1] Nagrobne ryty w kamieniu z czasów wschodniej dynastii Han w Ta-kua-liang w prowincji Shaanxi przedstawiają osoby używające podwójnych widelców w czasie posiłku[1]. Podobne widelce zilustrowano na dekoracji pieca w innym grobowcu także z czasów wschodniej dynastii Han w prefekturze Suide, prowincji Shaanxi[1].
W starożytnym Egipcie duże widelce używane były jako przybory kuchenne do gotowania[2].
Wzmianki o wykorzystywaniu widelców w obrzędach religijnych znajdują się w hebrajskiej Biblii w 1 księdze Samuela[3]. Podobnie zastosowania znane są ze starożytnej Grecji, gdzie zostały opisane w Odysei[4].
Rozliczne okazy brązowych i srebrnych widelców używanych głównie do przygotowania, rozczłonkowywania i serwowania posiłków zachowały się w muzealnych zbiorach archeologicznych z czasów Imperium Rzymskiego[5]. Choć znany jest także w znaleziskach archeologicznych przykład widelca jako części składanego wielofunkcyjnego narzędzia na kształt dzisiejszych scyzoryków[6]. Rzymskie widelce znane były pod nazwami furcula, fuscina i fuscinula, wszystkie będące zdrobnieniami słowa furca, tj. wideł[7].
Choć można przypuszczać, że zastosowanie widelców do spożywania pokarmu może sięgać starożytnej Grecji, widelce stołowe rozpowszechniały się najpewniej dopiero we wschodnim Cesarstwie Rzymskim do IV wieku, kiedy to – jak wiemy – były już w powszechnym użytku[8][9].
W IX stuleciu elity rządzące Persją wykorzystywały podobne narzędzie znane z zapisków pod nazwą barjyn[10]. Zaś już w X stuleciu widelec stołowy był powszechnie wykorzystywany na Bliskim Wschodzie[2].
W XI wieku widelce stołowe zaczęły upowszechniać się w kupieckich miastach Włoch – Wenecji, Pizie, Florencji[11] – z racji bliskich związków z Bizacjum mimo oporu części duchownych dostrzegających w nich symbol szatańskich wideł czy zaprzeczenie ludzkiej natury ukształtowanej by jeść rękoma. Św. Piotr Damiani (zm. 1073) w swym dziele De Institutione monialis – zawierającym pierwszą wzmiankę o użyciu widelca stołowego w Europie – przypisał sprzecznemu z naturą używaniu złotego widelca poniesioną w wyniku zarazy śmierć bizantyjskiej księżniczki Marii Argyropouliny (zm. 1007) i jej męża, syna doży weneckiego Piotra II Orseolo[12]. Pomimo przestróg w 1071 widelec ponownie zagościł na przyjęciu weselnym doży Domenico Selvo z bizantyjską panną młodą, co odnotowuje w swej Storia d'Italia Ludovico Antonio Muratori[11].
Upowszechnianiu widelców we Włoszech sprzyjał także wzrost popularności makaronu, który dużo wygodniej było jeść widelcem niż dotąd używanymi drewnianymi patyczkami[13][14]. W noweli Il Trecentonovelle z 1392 roku florencki pisarz Franco Sacchetti opisuje zwyczaje niejakiego Noddo, który pochłania makaron szybciej niż jego towarzysze, czym zyskuje sobie określenie buona forchetta (wł. dobry widelec)[7].
Do XIV wieku widelec stał się znany w Italii, a do 1600 był niemal powszechny wśród kupców i klas wyższych. Zgodnie z ówczesną etykietą gość winien zjawiać się z własnym widelcem i łyżką przechowywanych w pudełeczku zwanym cadena. W XV wieku w kuchni rodu Medyceuszy doliczono się 56 srebrnych widelców[7]. W 1536 roku odnotowany został w źródłach wydany przez cesarza Karola V na terenie Italii bankiet, w czasie którego gościom niespotykanie zapewniono gotową zastawę złożoną z noża, widelca i łyżki[15].
W posagu Katarzyny Medycejskiej, poślubionej królowi Francji, Henrykowi II Walezjuszowi w 1533 znalazły się dziesiątki widelców wykonanych przez renesansowego złotnika Benvenuto Celliniego[7].
Pojawieniu się widelca na stole zawdzięczamy ewolucję noża stołowego do znanej dziś postaci z zaokrąglonym końcem i raczej tępym ostrzem, bowiem funkcję przytrzymywania pokarmu w czasie krojenia zamiast zaostrzonego noża spełniał teraz widelec. Pierwsze zaokrąglone noże pojawiły się na przyjęciach u kardynała Richelieu, który ok. 1637 nakazał spiłowanie ich końców, aby uniemożliwić swym gościom dłubanie w zębach po posiłku[16].
Na kontynencie wykorzystanie widelca rozszerzało się powoli zwłaszcza na północy, a Brytyjczycy opierali się mu najdłużej do XVIII wieku traktując go jako zniewieściały, italski wymysł[17]. Mimo – a może dlatego – że ich obalony monarcha Karol I Stuart stwierdził w 1633, że korzystanie z widelca jest uważane za dystyngowane[11]. Podróżnik Thomas Coryat tak pisał w 1611 roku o swych włoskich obserwacjach w książce Crudities Hastily Gobbled Up in Five Months[18]:
Spożywanie spaghetti we Włoszech przyczyniło się także do wykształcenia powszechnego obecnie widelca stołowego z czterema zębami, bowiem dzięki bliskiemu ich umiejscowieniu łatwiej było nawijać nań makaron. Innowacji tej dokonał Gennaro Spadaccini, szambelan panującego w 2. połowie XVIII wieku neapolitańskiego króla-smakosza Ferdynanda IV Burbona[7][11].
W brytyjskich koloniach amerykańskich użycie widelca rozpowszechniło się dopiero w czasach wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych[2], choć pierwszy opisany przypadek użycia miał miejsce w 1633, gdy John Winthrop, gubernator Massachusetts Bay Colony użył dzielonej łyżki z zestawu sztućców, który otrzymał w prezencie. Zdarzenie to podobnie jak kilkaset lat wcześniej we Włoszech spotkało się z potępieniem duchownych – tym razem purytańskich. Spóźnienie to przełożyło się na odmienną od europejskiej, amerykańską etykietę przy stole, gdzie posiłek spożywa się samym widelcem, używając widelca z nożem jedynie przy krojeniu, tzw. cut-and-switch[19].
Georg Gärtner, niemiecki jeniec przewieziony do USA w czasie drugiej wojny światowej, któremu udało się zbiec z obozu w Nowym Meksyku i skutecznie ukrywać się przed FBI przez 40 lat, w swych wspomnieniach skarżył się, że bojąc się podejrzeń musiał porzucić europejski sposób korzystania z widelca i noża na rzecz amerykańskiego i techniki cut-and-switch[20].
Złote widelce odnotowane były w spisie sprzętów Zygmunta Augusta, którego matka Bona Sforza d’Aragona pochodziła z włoskiego rodu władającego Mediolanem i znana jest ze sprowadzania do Rzeczypospolitej tamtejszych zwyczajów. Można zatem założyć, że na dworze polskim widelce pojawiły w 1518 roku wraz ze ślubem Zygmunta Starego[21].
Według niektórych źródeł Henryk Walezy (notabene syn wspomnianej Katarzyny Medycejskiej), uciekając z Krakowa w 1574 wywiózł ze sobą także komplet widelców, które miał zobaczyć po raz pierwszy w Polsce[23], a które we Francji miały być szerzej nieznane[21][24][25][a]. W konsekwencji niektóre źródła przypisują Walezemu upowszechnienie zwyczaju jedzenia sztućcami we Francji[28].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
