Wełniak brunatny

Wełniak brunatny^[24], wełniak długoogonowy^[24], wełniak ciemnogłowy^[24] (Lagothrix lagothricha) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny czepiaków (Atelinae) w obrębie rodziny czepiakowatych (Atelidae).

Wełniak brunatny

Lagothrix lagothricha[1]
(Humboldt, 1812)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Rodzina	czepiakowate
Podrodzina	czepiaki
Rodzaj	wełniak
Gatunek	wełniak brunatny
Synonimy Simia lagothricha Humboldt, 1812[2] Simia lagotricha Humboldt, 1812[3] Simia cana É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812[2] Lagothrix humboldtii[uwaga 1] É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812[4] Gastrimargus olivaceus Spix, 1823[5] Gastrimargus infumatus Spix, 1823[6] Cebus lagothrix[uwaga 2]: J.B. Fischer, 1829[7] Lagothrix caparro[uwaga 1] Lesson, 1840[8] Lagothrix Pöppigii Schinz, 1844[9] Lagothrix Castelnaui I. Geoffroy Saint-Hilaire & Deville, 1848[10] Lagothrix Tschudii Pucheran, 1857[11] Lagothrix Geoffroyi Pucheran, 1857[12] Macaco barriga Pelzeln, 1883[13] Lagothrix lagotrica[uwaga 3]: Trouessart, 1897[14] Alouata nigra J.A. Allen, 1900[15] Lagothrix lugens D.G. Elliot, 1907[16] Lagothrix thomasi D.G. Elliot, 1909[17] Lagothrix ubericola D.G. Elliot, 1909[18] Lagothrix caroarensis Lönnberg, 1931[19] Lagothrix puruensis Lönnberg, 1940[20] Lagothrix lugens sapiens Mantilla-Meluk, 2013[21] Lagothrix lugens defleri Mantilla-Meluk, 2013[22]
Podgatunki
L. l. lagothricha (Humboldt, 1812) L. l. cana (É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812) L. l. lugens Elliot, 1907 L. l. poeppigii Schinz, 1844 L. l. tschudii Pucheran, 1857
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[23]
narażony na wyginięcie
Zasięg występowania

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1812 roku pruski przyrodnik i podróżnik Alexander von Humboldt nadając mu nazwę Simia lagothricha^[2] lub Simia lagotricha^[3]. Miejsce typowe to Guainía, powyżej ujścia rzeki Amanaveni, na obszarze rzeki Guaviare, Kolumbia^{[2][3][25][26]}. Nie zachował się żaden okaz typowy; Humboldt swój opis oparł na osobniku widzianym w niewoli 27 maja 1800 roku^[27].

L. lagothricha w tradycyjnym ujęciu systematycznym traktowany był jako cztery odrębne gatunki (L. lagothricha, L. lugens, L. poeppiggii i L. cana)^[28], ale badania oparte dane molekularne wykazują, że istnieje tylko jeden gatunek z kilkoma podgatunkami^[29]. Podgatunek lagothricha wydaje się krzyżowaĆ z podgatunkiem lugens w zachiodniej części biegu rzeki Caguán w departamencie Caquetá w Kolumbii^[30].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają pięć podgatunków^[30]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Podgatunek	Oryginalna nazwa	Autor i rok opisu	Miejsce typowe	Holotyp
L. l. cana	Simia cana	É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812	„Prawdpopodobnie Brazylia” (fr. Habite probablement le Brésil)[2]; ograniczone do południowego brzegu rzeki Solimões w pobliżu ujścia rzeki Tefe, Brazylia[31].	Zamontowana skóra w znaturalizowanej pozycji (sygnatura MNHN-ZM-2007-1485) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu[32]; okaz zebrany przez Alexandre’a Rodriguesa Ferreirę w latach 1784–1789 i kupiony przez autora w 1809 roku od Real Gabinete de Histoire Natural w Lizbonie[31].
L. l. lugens	Lagothrix lugens	D.G. Elliot, 1907	Tolima, górny bieg rzeki Magdalena, na wysokości 5000 ft (1524 m)–7000 ft (2134 m), Kolumbia[33][34].	Skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH Mammals 1890.2.22.2) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz zebrany pomiędzy 1866 a 1890 rokiem przez Roberta B. White’a[33][35].
L. l. poeppigii	Lagothrix Pöppigii	Schinz, 1844	Loreto, dolny bieg rzeki Huallaga, na północ od Yurimaguas, Peru[36][37].	Nie zachował się żaden okaz typowy; opis na podstawie „schwarze Choro”[38], okazu zebranego przez Eduarda Pöppiga między 23 styczniem a 10 kwietnia 1831 roku[36].
L. l. tschudii	Lagothrix Tschudii	Pucheran, 1857	Peru[39].	Zamontowana skóra w znaturalizowanej pozycji (sygnatura MNHN-ZM-2007-1484) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu[39].

Etymologia

• Lagothrix i lagothricha: gr. λαγως lagōs „zając”; θριξ thrix, τριχος trikhos „włosy”^[40].
• cana: łac. canus „szary, siwy”^[41].
• lugens: łac. lugens, lugentis „żałobny”, od lugere „opłakiwać”^[42].
• poeppigii: prof. Eduard Friedrich Pöppig (1798–1868), niemiecki zoolog, botanik, podróżnik po Chile, Peru i Brazylii w latach 1826–1832^[43].
• tschudii: Johann Jakob von Tschudi (1818–1889), szwajcarski podróżnik, kolekcjoner z Peru z lat 1838–1842^[44].

Zasięg występowania

Wełniak brunatny występuje w zależności od podgatunku^[30][24]:

• L. lagothricha lagothricha – wełniak brunatny – południowo-wschodnia Kolumbia, północno-wschodni Ekwador, północno-zachodnia Brazylia i północne Peru, od wschodnich Andów, na północ od rzek Napo i Amazonka, do rzeki Uva, na północnym brzegu dopływu rzeki Guaviare (departament Vichada, w Kolumbii), na wschód do rzeki Orinoko i górnego biegu rzeki Rio Negro do granicy Wenezueli i północno-zachodniej Brazylii; występowanie w Wenezueli nieznane.
• L. lagothricha cana – wełniak siwy – brazylijska część Amazonii, na południe od rzeki Solimões, między rzekami Juruá i Tapajós-Juruena, ale zasięg ograniczony do lewego brzegu rzeki Madeira powyżej ujścia rzeki Ji-Paraná (prawobrzeżny dopływ) i do prawego brzegu rzeki Ji-Paraná, na południe do około 12°S i na zachód wzdłuż północnego (lewego brzegu) Rio Abuná nad górną Rio Madeira do południowo-wschodniego Peru między rios Pachitea i Ucayali, na południe od Rio Inuya, na zachód aż do Rio Inambari i na południe po obu stronach rzeki Madre de Dios do ujścia rzeki Tambopata, do granicy z Boliwią, z odizolowaną populacją w Parku Narodowym Madidi.
• L. lagothricha lugens – wełniak kolumbijski – Kolumbia, na wschód od rzeki Atrato, przez wschodnie Andy, na zachód od rzeki Ariari (departament Meta) i części środkowych Andów do najbardziej wysuniętych na północ części Serranía de San Lucas (południowo-wschodni departament Bolívar i północne departament Antioquia), w niektórych miejscach w górę do wysokości 3000 m n.p.m. i na północ w lesie podgórskim (obecnie w większości zniszczonym) do rzeki Arauca (departament Arauca); brak dowodów na występowanie w południowo-zachodniej Wenezueli.
• L. lagothricha poeppigii – wełniak srebrzysty – wyżyny wschodnich Andów we wschodnim Ekwadorze i północnym Peru, rozciągający się na wschód, na południe od rzek Napo i Amazonka, do około 70°W, 5° S do rzeki Juruá w zach.odniej Brazylii i na południe, na zachód od rzeki Ucayali, do rzeki Pachitea we wschodnio-środkowym Peru.
• L. lagothricha tschudii – wełniak peruwiański – południowe Peru, rzeka Madre de Dios i ujścia rzeki Basin, oraz północno-zachodnia Boliwia.

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) samic 46–58 cm, samców 46–65 cm, długość ogona samic 62–72 cm, samców 53–77 cm; masa ciała samic 5–7 kg, samców około 7 kg (dominujące samce do 10 kg) dla podgatunku lagothricha; długość ciała (bez ogona) samic 45–58 cm, samców 50–63 cm, długość ogona samic 53–72 cm, samców 62–80 cm; masa ciała samic 5–7 kg, samców około 7 kg (dominujące samce do 10 kg) dla podgatunku cana; długość ciała (bez ogona) samic 46–58 cm, samców 46–65 cm, długość ogona samic 53–72 cm, samców 62–80 cm; masa ciała samic 5–7 kg, samców około 7 kg (dominujące samce do 10 kg) dla podgatunku poeppigii^[45](wymiary be zpodziału na podgatunki: długość ciałą (bez ogona) 46–65 cm, długość ogona 53–80 cm; masa ciała 5–10 kg)^[46].

Tryb życia

Prowadzi dzienny i głównie nadrzewny tryb życia, choć często schodzi na ziemię. Żyje w grupach liczących do 70 osobników. Żywi się owocami, orzechami, liśćmi i owadami. ciąża trwa 207–211 dni, po tym okresie rodzi się 1 młode.

Status zagrożenia

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable ‘narażony’)^[23].

Uwagi

1. Nowa nazwa dla Simia lagotricha Humboldt, 1812.
2. Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Simia lagotricha Humboldt, 1812.
3. Kombinacja nazw; nieuzasadniona poprawka Simia lagotricha Humboldt, 1812.

Przypisy

1. Lagothrix lagothricha, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
2. A. von Humboldt: Tableau synoptique des singes de l’Amérique. W: A. von Humboldt & A. Bonpland: Recueil d’observations de zoologie et d’anatomie comparée, faites dans l’Océan atlantique, dans l’intérieur du nouveau continent et dans la mer du sud pendant les années 1799, 1800, 1801, 1802 et 1803. T. 1. Paris: F. Schoell, 1812, s. 354. (fr. • łac.).
3. A. von Humboldt: Sur les singes qui habitent les rives de l’Orénoque, du Cassiquiare et du Rio Negro. W: A. von Humboldt & A. Bonpland: Recueil d’observations de zoologie et d’anatomie comparée, faites dans l’Océan atlantique, dans l’intérieur du nouveau continent et dans la mer du sud pendant les années 1799, 1800, 1801, 1802 et 1803. T. 1. Paris: F. Schoell, 1812, s. 322. (fr. • łac.).
4. É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 107, 1812. Paris. (fr.).
5. von Spix 1823 ↓, s. 39.
6. von Spix 1823 ↓, s. 41.
7. J.B. Fischer: Synopsis Mammalium. Stuttgardtiae: J. G. Cottae, 1829, s. 41. (łac.).
8. R.-P. Lesson: Species des Mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 125. (fr.).
9. H.R. Schinz: Systematisches Verzeichniss aller bis jetzt bekannten Säugethiere oder Synopsis Mammalium nach dem Cuvier’schen System. Cz. 1. Solothurn: Verlag von Jent und Bakmann, 1845, s. 95. (niem.).
10. I. Geoffroy Saint-Hilaire & É. Deville. Note sur huit espèces nouvelles de Singes américains, faisant partie des collections de MM. de Castelnau et Émile Deville. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 27, s. 498, 1848. (fr.).
11. Pucheran 1857 ↓, s. 296.
12. Pucheran 1857 ↓, s. 297.
13. A. Pelzeln. Brasilische Säugethiere. Resultate von Johann Natterer’s Reisen in den Jahren 1817 bis 1835. „Verhandlungen der Kaiserlich-Königlichen Zoologisch-Botanischen Gesellschaft in Wien”. 33, s. 6, 1883. (niem.).
14. É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Wyd. Nova ed. (prima completa). Cz. 1. Berolini: R. Friedländer & sohn, 1897, s. 37. (łac.).
15. J.A. Allen. On mammals collected in southeastern Peru, by Mr. H.H. Keays, with descriptions of new species. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 13, s. 227, 1900. (ang.).
16. D.G. Elliot. Descriptions of apparently new species and subspecies of mammals belonging to the families Lemuridae, Cebidae, Callitrichidae, and Cercopithecidae in the collection of the Natural History Museum. „The Annals and Magazine of Natural History”. Seventh series. 20, s. 193, 1907. (ang.).
17. Elliot 1909 ↓, s. 245.
18. Elliot 1909 ↓, s. 246.
19. A.J.E. Lönnberg. A remarkable species of Lagothrix. „Arkiv för Zoologi”. 22B (2), s. 1, 1931. (ang.).
20. A.J.E. Lönnberg. Notes on some members of the genera Lagothrix and Ateles. „Arkiv för Zoologi”. 32A (25), s. 1, 1940. (ang.).
21. Mantilla-Meluk 2013 ↓, s. 42.
22. Mantilla-Meluk 2013 ↓, s. 44.
23. P.R.P.R. Stevenson P.R.P.R. i inni, Lagothrix lagotricha, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-16] (ang.).
24. Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 44. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
25. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Lagothrix lagotricha. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-16].
26. N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Lagothrix lagothricha (Humboldt, 1812). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-14]. (ang.).
27. Fooden 1963 ↓, s. 228.
28. D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Genus Lagothrix. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-07].
29. M. Ruiz-García, M. Pinedo-Castro & J.M. Shostell. How many genera and species of woolly monkeys (Atelidae, Platyrrhine, Primates) are there? The first molecular analysis of Lagothrix flavicauda, an endemic Peruvian primate species. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 79, s. 179198, 2014. DOI: 10.1016/j.ympev.2014.05.034. (ang.).
30. C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 218. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
31. Fooden 1963 ↓, s. 232.
32. MNHN-ZM-2007-1485, [w:] Mammals (ZM) [online], Muséum national d’Histoire naturelle [dostęp 2023-09-15] (fr. • ang.).
33. Fooden 1963 ↓, s. 239.
34. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Lagothrix lugens. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2023-09-15].
35. 1890.2.22.2. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-15]. (ang.).
36. Fooden 1963 ↓, s. 235.
37. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Lagothrix poeppigii. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2023-09-15].
38. E. Pöppig. Doctor Poppig’s naturhistorische Berichte aus Peru. „Notizen aus dem Gebiete der Natur- und Heilkunde”. 32 (15), s. 229, 1832. (niem.).
39. MNHN-ZM-2007-1484, [w:] Mammals (ZM) [online], Muséum national d’Histoire naturelle [dostęp 2023-09-15] (fr. • ang.).
40. T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 362, 1904. (ang.).
41. The Key to Scientific Names ↓, cana [dostęp 2023-09-15].
42. The Key to Scientific Names ↓, lugens [dostęp 2023-09-15].
43. Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 324–325.
44. Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 420.
45. A.B. Rylands, R.A. Mittermeier, F.M. Cornejo, T.R. Defler, K.E. Glander, W.R. Konstant, L.P. Pinto & M. Talebi: Family Atelidae (Howlers, Spider and Woolly Monkeys and Muriquis). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 545–547. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
46. Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 142. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

Bibliografia

• J.B. von Spix: Simiarum et Vespertilionum Brasiliensium species novae. Monachii: typis F.S. Hübschmanni, 1823, s. 1–72. (łac.).
• J. Pucheran. Notices mammalogiques. B. Singes du nouveau continent. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 2^e série. 9, s. 289–303, 1857. (fr.).
• D.G. Elliot. Descriptions of apparently new species and subspecies of monkeys of the genera Callicebus, Lagothrix, Papio, Pithecus, Cercopithecus, Erythroccbus, and Presbytis. „Annals and Magazine of Natural History”. Eighth series. 4, s. 244–274, 1909. (ang.).
• J. Fooden. A revision of the woolly monkeys (genus Lagothrix). „Journal of Mammalogy”. 44 (2), s. 213–247, 1963. DOI: 10.2307/1377454. (ang.).
• I. Stone: Lagothrix lagotricha. (On-line), Animal Diversity Web, 2001. [dostęp 2008-05-17]. (ang.).
• Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 110. ISBN 83-01-14344-4.
• B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 1–567. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).
• H. Mantilla-Meluk. Subspecific variation: An alternative biogeographic hypothesis explaining variation in coat color and cranial morphology in Lagothrix lugens (Primates: Atelidae). „Primate Conservation”. 26 (1), s. 33–48, 2013. DOI: 10.1896/052.026.0102. (ang.).
• The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).

Identyfikatory zewnętrzne (takson):

• BioLib: 32168
• GBIF: 5786085
• identyfikator iNaturalist: 1369209
• ITIS: 944187
• CoL: 6NTWV