Władysław Żeleński

Władysław Marcjan Mikołaj Żeleński (ur. 6 lipca 1837 w Grodkowicach, zm. 23 stycznia 1921 w Krakowie)^[1][2]  – polski kompozytor, pedagog, organizator życia muzycznego.

Ten artykuł dotyczy muzyka. Zobacz też: artykuł o Władysławie Żeleńskim – prawniku.

Władysław Żeleński

Władysław Żeleński, 1898 Fot. Jan Mieczkowski
Imię i nazwisko	Władysław Marcjan Mikołaj Żeleński
Data i miejsce urodzenia	6 lipca 1837 Grodkowice
Pochodzenie	polskie
Data i miejsce śmierci	23 stycznia 1921 Kraków
Instrumenty	fortepian, organy
Gatunki	muzyka poważna, muzyka romantyczna, muzyka neoromantyczna
Zawód	kompozytor, pedagog
Powiązania	Konserwatorium Krakowskie
Odznaczenia

Władysław Żeleńśki, ok. 1880

Władysław Żeleńśki, około 1890, fot. Stanisław Bizański

Władysław Żeleńśki, przed 1912

Władysław Żeleńśki, 1894, fot. Jules Mien

Władysław Żeleńśki, po 1908

Władysław Żeleńśki, około 1910

Portret Władysława Żeleńskiego pędzla Jacka Malczewskiego

Cmentarz Rakowicki
Grób Władysława Żeleńskiego

Życiorys

Wywodził się z rodu Żeleńskich herbu Ciołek, osiadłych pod Krakowem, m.in. w Grodkowicach. Jego ojciec, Marcjan Żeleński (1804–1846), był wybitnie uzdolnionym pianistą amatorem, próbującym swoich sił w kompozycji; brał udział w powstaniu listopadowym w randze kapitana; w 1833 poślubił Kamilę Russocką, matkę kompozytora. Władysław był drugim z pięciorga dzieci^[1]. 23 lutego 1846 w trakcie tzw. rzezi galicyjskiej dwór w Grodkowicach został napadnięty przez uzbrojonych chłopów, Marcjan Żeleński zginął^[1][3], a jego żona z dziećmi wkrótce przeniosła się do Krakowa^[1].

W latach 1850–1857 Władysław Żeleński uczęszczał do krakowskiego Gimnazjum św. Anny (Kolegium Nowodworskiego), ucząc się równocześnie gry na fortepianie u Kazimierza Wojciechowskiego, a od 1854 u Jana Germasza. W zakresie kompozycji kształcił się u Franciszka Mireckiego. W wieku 20 lat Żeleński miał już w swoim dorobku kompozytorskim dwa kwartety smyczkowe, trio fortepianowe oraz Uwerturę na orkiestrę, której prawykonaniem osobiście dyrygował na koncercie 29 lipca 1857 w Krakowie^[1].

W 1857, na życzenie matki, rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego^[1][4], które kontynuował na Uniwersytecie Karola w Pradze, uzyskując w 1862 tytuł doktora^[1].

W Pradze podjął też dalsze studia muzyczne, gdzie od 1859 kształcił się w zakresie gry fortepianowej u Alexandra Dreyschocka. Wkrótce porzucił jednak myśl o karierze pianistycznej, koncentrując się na studiach kontrapunktu i gry organowej pod kierunkiem Josefa Krejčiego. Nie jest pewne czy był formalnie studentem tzw. Praskiej Szkoły Organowej, której Krejči był dyrektorem, czy raczej został jego prywatnym uczniem^[1].

Z końcem 1866 rozpoczął studia kompozytorskie w Konserwatorium Paryskim u Napoléona-Henriego Rebera^[1][4], pracując równocześnie nad swoją nigdy nieukończoną operą Dziwożona^[1]. W latach 1868–1870 prywatnie uzupełniał studia kompozytorskie u Bertolda Damckego^[1][4]. Z tego okresu pochodzi symfoniczny obraz charakterystyczny W Tatrach^[1].

W 1870 Żeleński powrócił do kraju. Początkowo działał w Krakowie, gdzie 30 stycznia 1871 odbył się jego koncert kompozytorski. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie po śmierci Stanisława Moniuszki objął klasę harmonii i kontrapunktu w Konserwatorium Warszawskim. W 1878 został dyrektorem artystycznym Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. W 1881 powrócił na stałe do Krakowa. Z jego inicjatywy zostało powołane Konserwatorium Krakowskie, w którym aż do śmierci w 1921 pełnił funkcję dyrektora. W konserwatorium prowadził także klasę organów i wykładał przedmioty teoretyczne. Jednym z jego uczniów był pianista i kompozytor Zygmunt Stojowski^[5]. Był autorem podręczników „Nauka harmonii i pierwszych zasad kompozycji” (wraz z Gustawem Roguskim – 1877) oraz „Nauka elementarna zasad muzyki” (1897)^[6].

Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym (kw. Ka)^[7].

Rodzina

W 1872 poślubił Wandę Grabowską (1841–1904), z którą miał trzech synów: Stanisława Żeleńskiego – architekta, który został założycielem pierwszej na ziemiach polskich pracowni witraży w Krakowie (zginął w 1914 roku w bitwie pod Łukownem^[8]), Tadeusza Boya-Żeleńskiego – tłumacza, satyryka, pisarza, lekarza z zawodu oraz Edwarda Żeleńskiego – urzędnika bankowego, który współdziałał z kabaretem „Zielony Balonik”^[8](zmarł śmiercią samobójczą w 1910 roku^[9][5]. W latach 1881– 1902 rodzina Żeleńskich mieszkała przy ulicy św. Sebastiana 10 (obecnie to nr 12) w Krakowie^[10][11]. Nowe miejsce zamieszkania Żeleńskich to ulica Wenecja 1^[12][13]. Po śmierci pierwszej żony, ożenił się w 1907 z Teklą Symonowicz (1838–1935)^[14][15][9].

Odznaczenie

• Kawaler Orderu Franciszka Józefa – Austro-Węgry (1898)^[16]

Twórczość

Żeleński był jednym z głównych przedstawicieli neoromantyzmu w muzyce polskiej, najwybitniejszym po Stanisławie Moniuszce twórcą oper i pieśni^[17][2] . Komponował też utwory instrumentalne – orkiestrowe, kameralne, na instrumenty solowe i z towarzyszeniem orkiestry^[15][2] .

Na jego estetykę twórczą największy wpływ miała muzyka Mendelssohna i Schumanna, później także Moniuszki i Smetany. Spośród kompozytorów dramatu operowego najwyżej cenił Glucka. Znikome są natomiast związki jego muzyki z twórczością Chopina, co wynikało z obawy przed zbytnim poddaniem się jego wpływom. Od lat 80. ideałem stała się dlań muzyka Brahmsa, podziwiał dzieła Dvořáka i Czajkowskiego, chwalił dramat muzyczny Wagnera za ścisłość zespolenia muzyki z tekstem. Jednym ze źródeł artystycznej inspiracji była dla Żeleńskiego muzyka ludowa, po którą sięgał w poczuciu patriotycznego obowiązku^[18].

Skomponował m.in. 4 opery (Konrad Wallenrod, Goplana, Janek, Stara Baśń), utwory orkiestrowe (2 uwertury: W Tatrach i Echa leśne, 2 symfonie), Koncert fortepianowy Es-dur, Romans na wiolonczelę i orkiestrę, utwory kameralne (sekstet smyczkowy, 4 kwartety smyczkowe, kwartet fortepianowy, 2 tria fortepianowe), utwory na skrzypce i fortepian, utwory fortepianowe (w tym 2 sonaty i liczne miniatury), preludia na organy, a także liczne pieśni na głos i fortepian, inspirowane twórczością polskich poetów, m.in. Mickiewicza, Asnyka, Krasińskiego, Lenartowicza, Przerwy-Tetmajera^[19][2] . Skomponował też 8 pieśni do słów zaprzyjaźnionej z rodziną Żeleńskich Narcyzy Żmichowskiej, zebranych we wspólnym wydaniu Pieśni Gabryelli (Warszawa, 1897)^[20].

Twórczość Żeleńskiego została w dużym stopniu zapomniana. Większość wydań jego dzieł jest dziś trudno dostępna – wiele utworów zaginęło, a współczesne wznowienia tych zachowanych są rzadkością^[21][2] . W polskim repertuarze koncertowym od blisko 80 lat muzykę Żeleńskiego reprezentuje jedynie uwertura W Tatrach, kilkanaście pieśni i Kwartet fortepianowy op. 61 oraz arie z oper Goplana i Janek. Za życia kompozytora jego utwory, choć cieszyły się dużym uznaniem i odnosiły sukcesy, to swoim oddziaływaniem nie wykroczyły nigdy szerzej poza granice ziem polskich, a po 1900 zostały uznane za konserwatywne i przyćmione przez kompozytorów Młodej Polski^[21].

Upamiętnienie

Tablica pamiątkowa na fasadzie Starego Teatru w Krakowie, ul. Jagiellońska 5

Tablica pamiątkowa poświęcona Władysławowi Żeleńskiemu. Pałac Żeleńskich w Grodkowicach

• W 1913, w 75. rocznicę swoich urodzin, otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Krakowa^[15][22];
• W Krakowie na elewacji kamienicy przy ulicy Wenecji 1, gdzie kompozytor mieszkał ostatnich 20 lat swego życia, wmurowana jest tablica pamiątkowa poświęcona Żeleńskiemu^[13];
• Tablica pamiątkowa z 1938 roku upamiętniająca artystę znajduje się na fasadzie Starego Teatru w Krakowie, ul. Jagiellońska 5^[13]. Autorem reliefu portretowego jest Karol Hukan^[23];
• Państwowa Szkoła Muzyczna II stopnia (ul. Basztowa 9) nosi imię Władysława Żeleńskiego^[24];
• Na elewacji pałacu w Grodkowicach, gdzie urodził się kompozytor znajduje się tablica pamiątkowa (ufundowana w 1977 roku, w 160 rocznicę urodzin Władysława Żeleńskiego)^[13][25].
• W Grodkowicach, od 2016 roku działa Fundacja im. Władysława Żeleńskiego, której celem jest popularyzacja i promocja twórczości kompozytora^[12][26].