Ulica Gajowicka we Wrocławiu

Ulica Gajowicka (do 1945 r. Gabitzstraße, potem Gajowicka, w latach od 1948^[1] do końca 1991^[2] ul. Próchnika) – jedna z ulic w południowej części Wrocławia, należąca do najdłuższych w mieście^[a][b].

Ulica Gajowicka, widok w kierunku południowym znad skrzyżowania z ul. Sztabową.

Ulica Gajowicka, widok w kierunku północnym ze skrzyżowania z ul. Sztabową[c].

Rondo Żołnierzy Wyklętych – miejsce, od którego obecnie zaczyna się ul.  Gajowicka (w głąb kadru), widok w kierunku południowym

Ulica wytyczona została dawnym polnym traktem łączącym od średniowiecza miasto Wrocław z podwrocławską wsią Gabitz (Gajowice) zamieszkałą w znacznej części przez dostawców warzyw na potrzeby wrocławskich mieszczan^[1]. Początkowy odcinek drogi już krótko po likwidacji fortyfikacji Wrocławia w latach 1807-1810, bo w pierwszych latach XIX wieku, zaczął nabierać charakteru miejskiego ze ścisłą zabudową i czynszowymi kamienicami^[3]. Droga ta kończyła się pierwotnie przy dawnym cmentarzu w Gajowicach (założonym w 1815, Gabitzer Friedhof) przy obecnej ulicy Pretficza (dziś znajduje się w tym miejscu skwer^[3] – park gen. Langiewicza^[d]). Wieś Gabitz włączona została w granice Wrocławia w roku 1868, ale trakt do niej prowadzący wciąż miał charakter polnej drogi. Nazwę Gabitzstraße uzyskała dopiero około roku 1871^[1]. W następnych latach zabudowa wzdłuż Gajowickiej uzyskiwała coraz bardziej miejski charakter, zwłaszcza po roku 1890^[3]. Pod koniec XIX wieku, na podstawie projektu Jürgena Krögera z roku 1898, powstał nowy Kościół Chrystusa zlokalizowany w kwartale Gabitzstraße (Gajowickiej), Hohenzollernstraße (Zaporoskiej), Opitz Straße (Żelaznej) i Höfchen Platz (pl. Hirszfelda). W 1905 Gabitzstraße przedłużona została w kierunku południowym (poza cmentarz), po linii istniejącej tam polnej drogi^[3], aż do dzisiejszej Racławickiej. 26 listopada 1908 przez Gabitzstraße Augustastraße (Gajowicką i Szczęśliwą) pojechały pierwsze tramwaje.

W kolejnych latach powstawały kolejne budowle, np. latach 1911–1913 według projektu architekta J. Maasa w trójkącie pomiędzy Gabitzstraße, Charlottenstraße i Herderstraße (Gajowicką, Kruczą i Grochową) wybudowany został kościół św. Karola Boromeusza. Później, w 1914 powstała m.in. willa przy Gajowickiej 199 wg projektu Schlesingera^[3], w 1926 bloki pod nrami 147a-155 wg projektu Mathisa^[e][3], w 1928 pod numerem 122-126 siedziba sztabu wojskowego^[3] Reichswehry wg projektu Salvisberga.

Pomiędzy kamienicami wybudowanymi wokół kwartału Gabitzstraße, Opitzstraße, Yorckstraße i Herder Straße (Gajowicka, Żelazna, Jemiołowa i Grochowa) powstała lokalna elektrownia, zasilająca (prądem stałym, jak było to w tamtych czasach powszechnie we Wrocławiu stosowane) całą dzielnicę. Po wojnie, w 1968 roku, znalazło w tej lokalizacji (pod adresem Gajowicka 95) swą siedzibę Międzynarodowe Laboratorium Silnych Pól Magnetycznych i Niskich Temperatur.

Podczas oblężenia Festung Breslau w roku 1945, w pierwszej jego fazie, przy Gabitzstraße znajdowała się siedziba dowództwa obrony twierdzy^[1]. Natarcie Armii Czerwonej posuwające się od południa, m.in. wzdłuż tej ulicy (również z użyciem czołgów) wymusiło przeniesienie dowództwa obrony do centrum miasta^[f]. Przez blisko trzy miesiące od zamknięcia w lutym pierścienia oblężenia znaczna część zabudowy, znajdującej się pod nieustannym ostrzałem na pierwszej linii frontu^[g] legła w gruzach^[1].

„Ślepa” ulica ks. Jana Schneidera, pozostałość po fragmencie dawnej ul. Gajowickiej^[h]

Odbudowa zniszczeń wojennych rozpoczęła się kilka lat później, w latach 50. XX w.^[3] i trwała w latach 60. i 70. powstały wtedy m.in. bloki w okolicach skrzyżowania z al. Hallera oraz zabudowa osiedla Gajowice^[3], w znacznej części w technologii wielkiej płyty.

W roku 1969 decyzją rady miejskiej odcinek ulicy z całkowicie zrujnowaną po wojnie zabudową znajdujący się pomiędzy ul. Lubuską a Zaporoską zlikwidowano^[3][4], przeznaczając ten obszar pod budowę nowego osiedla. Później, w 1981, początkowy odcinek ulicy (od ul. Kolejowej do Lubuskiej) otrzymał innego patrona – Wincentego Stysia^[3]. Ostatni większy budynek w rejonie ul. Gajowickiej powstał w 1997 r. w kwartale ulic Gajowickiej, Zaporoskiej, Skwierzyńskiej i Szczęśliwej według projektu zespołu J. Modlinger i M. Wołyniec^[3].

W roku 2014 stumetrowy fragment^[5] zlikwidowanej w roku 1969 ulicy, której nawierzchnia zachowała się po wybudowaniu tam m.in. szkoły i kilku bloków nowego osiedla, nazwano ulicą ks. Jana Schneidera^[6] (na zdjęciu po lewej). Po wszystkich przekształceniach ulica Gajowicka łączy obecnie ul. Zaporoską (z którą spotyka się na Rondzie Żołnierzy Wyklętych) na północy z ulicą Racławicką na południu i liczy około 1,9 km długości^[5].

Przez ponad 70 lat od zakończenia II wojny światowej nie zdecydowano się na przywrócenie komunikacji tramwajowej na ulicy Gajowickiej. Dopiero w roku 2018 pojawiły się doniesienia prasowe, z których wynika, że miasto zakłada powrót tramwajów na tę ulicę w przewidywalnej przyszłości^[7]. Przebudowa ulicy jest w fazie projektowania, ma się ono zakończyć do połowy 2024 r.^[8]

Ulica Gajowicka przebiega m.in. przez osiedle Gajowice (do 1945 r. Gabitz) i nie jej należy mylić z ulicą Gajową, ani z ulicą Starogajową, ani wiązać z osiedlem Gaj (do 1945 Herdain) lub Tarnogaj (do 1945 Dürrgoy), leżącymi w obrębie byłej dzielnicy Krzyki, nieco dalej na wschód, ani z osiedlem Gajowa w północno-wschodniej okolicy miasta, ani wreszcie ze Wzgórzem Gajowym.

Zobacz też

• ulica Gajowicka na starych i współczesnych fotografiach

Uwagi

1. Według Antkowiaka, który w swojej książce^[1] podaje stan sprzed roku jej wydania (1970). Łączna długość całej pierwotnej ulicy, mierzona^[5] od obecnej ul. Kolejowej do ul. Racławickiej wynosiła około 2,65 km.
2. We Wrocławiu jest jednak kilka ulic znacznie dłuższych od dawnej Gajowickiej, np. Grabiszyńska i Kosmonautów (obie liczące ponad 4,5 km długości), Jana III Sobieskiego i Nowaka-Jeziorańskiego (obie ponad 4 km), Żmigrodzka i Średzka (obie ponad 3,5 km) itp., a także kilka o długości porównywalnej^[5].
3. Na wprost widoczna w oddali wieża kościoła św. Karola Boromeusza, po prawej – fragment budynku z czerwonej cegły należącego do 4 Regionalnej Bazy Logistycznej (w przeszłości dowództwo i sztab VIII Śląskiego Korpusu Armijnego Reichswehry, a po 1935 Wehrmachtu), potem siedziba Śląskiego Okręgu Wojskowego. Zielony teren za drzewami po lewej stronie zdjęcia należy do parku gen. Langiewicza.
4. Gen. Marian Langiewicz był jednym z przywódców powstania styczniowego; patronem parku został w roku 2013^[13].
5. Max Mathis we Wrocławiu wcześniej współprojektował i realizował między innymi gruntowną przebudowę pasażu Pokoyhof (w 1910)^[9], zaprojektował też (w 1916) willę przy dzisiejszej ul. Młynarskiej 2, późniejszą siedzibę dyrekcji Młyna Różanka, jak również projektował (dwukrotnie: w 1912-13 i 1922-23) adaptację dawnego teatru Paula Scholza (dzisiejsza ul. Mazowiecka 17) na potrzeby Domu Związków Zawodowych.
6. Przez pewien czas dowództwo obrony twierdzy mieściło się w podziemiach Liebichs Höhe (obecnie Wzgórze Partyzantów)^[10], dokąd przeniesione zostało z siedziby sztabu przy Gabitzstraße w połowie lutego^[11]; na początku kwietnia przeniesiono je ponownie – tym razem do podziemi Biblioteki Uniwersyteckiej Na Piasku^[12].
7. Po zamknięciu pierścienia oblężenia 16 lutego linia frontu nie dosięgała jeszcze Gabitzstraße (Gajowickiej). Po paru dniach Rosjanie zajęli początek ulicy, osiągając rubież przy skrzyżowaniu z Scharnhorst Straße (Jastrzębią) 22 lutego, a 23 lutego – 1,2 km dalej na północ, dotarli do skrzyżowania z Opitzstraße (Żelazną)^[14]. Następne tygodnie walk nie przyniosły wyraźnego postępu na tym odcinku, front do 7 marca przesunął się tylko około 200 metrów, do skrzyżowania Gabitzstraße z Augustastraße (Gajowickiej ze Szczęśliwą) i w tym miejscu przebiegał kolejny miesiąc, do 11 kwietnia, zaś do dnia kapitulacji 6 maja przesunął się jeszcze ok. 150 m, do Victoriastraße (Lwowskiej)^[15][1].
8. Prawie pośrodku kadru, na dalekim planie (na lewo od czerwonego samochodu) widoczny prześwit w osi ulicy w kierunku znajdującego się jeszcze dalej skrzyżowania (rondo), od którego zaczyna się obecna ulica Gajowicka.