Układ (film 1969)

Układ (ang. The Arrangement) – amerykański film psychologiczno-obyczajowy z 1969 roku w reżyserii Elii Kazana. Adaptacja jego własnej powieści z 1967 roku pod tym samym tytułem. Fabuła filmu zawiera wątki autobiograficzne z życia Kazana, chociaż on sam podkreślał, że główny bohater (Anderson) nim nie jest^[1][2].

Układ

The Arrangement

Gatunek	psychologiczny obyczajowy
Rok produkcji	1969
Data premiery	18 listopada 1969
Kraj produkcji	USA
Język	angielski
Czas trwania	125 min
Reżyseria	Elia Kazan
Scenariusz	Elia Kazan
Główne role	Kirk Douglas Faye Dunaway Deborah Kerr Richard Boone Hume Cronyn
Muzyka	David Amram
Zdjęcia	Robert Surtees
Scenografia	Malcolm C. Bert
Kostiumy	Theadora Van Runkle
Montaż	Stefan Arnsten
Produkcja	Elia Kazan
Wytwórnia	Athena Productions
Dystrybucja	Warner Bros. - Seven Arts
Przychody brutto	4 mln dolarów

Obsada aktorska

• Kirk Douglas – Eddie Anderson
• Faye Dunaway – Gwen
• Deborah Kerr – Florence
• Richard Boone – Sam
• Hume Cronyn – Arthur
• Harold Gould – dr Leibman
• Michael Murphy – ojciec Draddy
• Carol Rossen – Gloria
• John Randolph Jones – Charles
• Dianne Hull – Ellen Anderson
• Charles Drake – Finnegan
• Barry Sullivan – Chet Collier

i inni.

Opis fabuły

Eddie Anderson to zamożny mężczyzna w średnim wieku. W swoim fachu ceniony spec od reklamy. Wiedzie ustabilizowane życie zawodowe, rodzinne i uczuciowe. W pewnym momencie uświadamia sobie jednak, że tkwi w swoistym "układzie" społecznym, którego w końcu ma dość. Nieudana próba samobójcza staje się dla niego powodem do dogłębnej rewizji wielu aspektów swojego dotychczasowego życia, a zwłaszcza kariery zawodowej i relacji rodzinnych. Jego dalsze postępowanie to swego rodzaju bunt przeciwko "układowi" – świadome działania na niekorzyść firmy, konflikty z policją w imię "wolności jednostki", porwanie przebywającego w szpitalu ojca, porzucenie żony na rzecz kochanki. Doprowadza ono w końcu do jego ubezwłasnowolnienia, z czego w ostatecznym rozrachunku Eddie wydaje się być zadowolony.

Odbiór

Film został wręcz "zmasakrowany" przez czołowych amerykańskich krytyków filmowych tego okresu. Roger Ebert przyznał mu przeciętną ocenę 2,5 gwiazdki w 4-stopniowej skali, określając obraz jako "rozwlekły i przyciężki"^[3]. W podobnym duchu wypowiadał się Gene Siskel z Chicago Tribune. Wytykając obrazowi nie jasno zarysowane postacie głównych bohaterów oraz błędy reżyserskie, odznaczył go 2 gwiazdkami w również 4-stopniowej skali^[4]. Vincent Canby z The New York Times nazwał film "absurdalną, niezrozumiałą na prostym poziomie narracji mieszaniną zapożyczonych stylów" i "kiczem"^[5]. Umieścił go w 10-ce najgorszych filmów amerykańskich 1969 roku^[2]. Opiniotwórczy tygodnik Variety określił film jako "pomieszany, przekombinowany i obszerny film pełen postaci, które nie są dla widza interesujące"^[6]. Pauline Kael – czołowa krytyk filmowa The New Yorker w tamtym okresie – pisała: "Gdyby ktoś nie wiedział, że twórcą tego filmu jest Kazan, nie znalazł by w nim nic, co mogłoby to sugerować. Nic w tym filmie nie jest spontaniczne, ani reżyseria ani aktorstwo. Aktorzy nie wykazują żadnej inwencji, wygłaszając gotowe frazy odgrywają szablonowe, dobrze sprzedające się role^[7]".

Układ spodobał się natomiast w Europie. Chwalono wnikliwą analizę głównego bohatera jaką ukazał Kazan, kunsztowność narracji oraz bardzo dobre aktorstwo. Obraz uznano za oskarżenie społeczeństwa amerykańskiego o zagubienie istotnej hierarchii wartości, o dominację konsumpcjonizmu, zatratę indywidualności w systemie preferującym postawy materialistyczne i konformistyczne. Alegorię ówczesnej Ameryki, która – jak bohater – przeżywa silny kryzys^[8].

W Polsce film miał swoją premierę w maju '73 roku^[9]. W odróżnieniu od recenzentów amerykańskich, lecz w duchu krytyki europejskiej, wyrażano się o nim z uznaniem. Chwalono kunszt reżyserski Kazana, podkreślano wszechstronność scenariusza, łączącego w sobie to co w kinie ugruntowane i tradycyjne z tym co nowoczesne, a nawet modne^[1]. "Dzieło Elii Kazana, mimo tradycyjnej konstrukcji i melodramatycznej akcji, stanowi interesujące intelektualnie i artystycznie świadectwo epoki przewartościowań, w której człowiek poszukuje właściwego sposobu życia" – pisał Cezary Wiśniewski na łamach tygodnika Film^[1]. "Należy do lepszych osiągnięć końca dekady [...] dla swego bogactwa spostrzeżeń o niepokojach wieku średniego, w tym jako zwieńczenie śródziemnomorskiego motywu dualizmu miłości i nienawiści, przyciągania i odpychania, lęku i pragnienia [...]" – opiniował Adam Garbicz^[10].

Przypisy

1. Cezary Wiśniewski. Przeciw nędzy dobrobytu. „Film”. Nr 17, s. 8, 1973-05-27. Warszawa: RSW Prasa-Książka-Ruch.
2. The Arrangement. [w:] AFI Catalog [on-line]. [dostęp 2022-04-27]. (ang.).
3. Roger Ebert: The Arrangement. [w:] RogerEbert.com [on-line]. 1969-12-24. [dostęp 2022-04-27]. (ang.).
4. Gene Siskel. Kazan's The Arrangement. „Chicago Tribune”, s. 8, 1969-12-25. Chicago: Tribune Publishing. ISSN 1085-6706.
5. Vincent Canby: Screen: Kazan's "The Arrangement":Adaptation of His Book Is Directed by Him Kirk Douglas Portrays the Main Character. [w:] The New York Times [on-line]. 1969-11-19. [dostęp 2022-04-27]. (ang.).
6. The Arrangement. „The Variety”. 22, 1969-11-19. Los Angeles: Penske Media Corporation. ISSN 0042-2738.brak numeru strony
7. Pauline Kael: Kazan's Latest Arrangements. [w:] The New Yorker [on-line]. 1969-11-14. [dostęp 2022-04-27]. (ang.).
8. Zygmunt Machwitz: Elia Kazan i Milos Forman. Emigranci patrzą na Amerykę. [w:] akademiafilmowa.pl [on-line]. (pol.).
9. The Arrangement (1969). Release Info. (ang.).
10. Garbicz...

Bibliografia

Adam Garbicz: Kino, wehikuł magiczny, tom IV. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000, s. 198-200.

Linki zewnętrzne

• Plakat do filmu
• Układ w bazie IMDb (ang.)
• Układ w bazie Filmweb