Tatra 111

Tatra 111 – rodzina samochodów ciężarowych wysokiej ładowności produkowanych w latach 1942–1962 przez czechosłowacką firmę Tatra^[1]. Pojazdy tej serii wykorzystują tradycyjną dla producenta koncepcję sztywnej ramy szkieletowej i wahliwych półosi zapewniających niezależne zawieszenie^[2]. Całkowita produkcja modelu 111 wyniosła 33 690 egzemplarzy^[3].

Tatra 111

Inne nazwy	Tatra 6500/111, Tatra 8000/111
Producent	Tatra
Projektant	Hans Ledwinka
Zaprezentowany	1941
Okres produkcji	1942–1962
Miejsce produkcji	Czechosłowacja, Kopřivnice
Poprzednik	Tatra 81
Następca	Tatra 138
Dane techniczne
Segment	samochód ciężarowy wysokiej ładowności
Silniki	wysokoprężny Tatra V910 o pojemności 14 825 cm3 i mocy 180 KM
Napęd	6x6
Długość	8,27 m
Szerokość	2,50 m
Wysokość	2,68 m
Rozstaw osi	4175 + 1 220 mm
Masa własna	9400 kg
Zbiornik paliwa	135 l
Liczba miejsc	3
Ładowność	10 200 kg
Dane dodatkowe
Pokrewne	Tatra 141, Tatra 147, Tatra 128, Sd. Kfz. 234 Puma, Sd.Kfz.9
Konkurencja	Škoda 706

Historia

Tatra 81 – protoplasta modelu 111

Tatra 111 powstała w czasie II wojny światowej na zlecenie Wehrmachtu. Stanowiła rozwinięcie małoseryjnego (220 sztuk) modelu Tatra 81, produkowanego w latach 1939–1942^[3]. Prototypy nowego pojazdu, wyposażone w drewnianą kabinę i ładowności wynoszącej 6,5 tony (Tatra 6500/111) powstały w 1941 roku, a kilka miesięcy później przystąpiono do produkcji seryjnej nowego modelu^[4][5]. Wehrmacht pierwsze ciężarówki Tatra 111 otrzymał w 1943 roku, trafiły one do oddziałów sanitarnych i transportowych^[4]. W tym samym czasie dokonano pierwszej poważniejszej modernizacji pojazdu – zmianie uległa konstrukcja kabiny, szkielet drewniany został obity blachą stalową, poprawiano ergonomię i widoczność z miejsca kierowcy oraz zwiększono ładowność do 8 ton (Tatra 8000/111)^[4][3]. W czasie II wojny światowej koprzywnickie zakłady wyprodukowały około 900 sztuk modelu 111, większość z nich trafiła do armii niemieckiej. W 1945 roku kilkanaście gotowych ciężarówek zostało zarekwirowanych przez Armię Czerwoną^[2]. Pierwsza powojenna modernizacja samochodu miała miejsce w 1947 roku i polegała na zwiększeniu ładowności pojazdu z 8,5 na 10 ton^[4]. Kolejną większą modernizację Tatra 111 przeszła w 1950 roku. Zmianie uległa wówczas kabina – przy jej budowie zastosowano konstrukcję całkowicie stalową, z uchylanymi przednimi szybami i rozkładanymi fotelami, umożliwiającymi utworzenie dwuosobowego łóżka. Ponadto przeprojektowano deskę rozdzielczą, która została wyposażona w kilka dodatkowych wskaźników i zegarów. Ostatnia modernizacja pojazdu miała miejsce w 1952 roku i dotyczyła głównie silnika, w którym zastosowano nowe aluminiowe głowice, zmieniono kształt komory spalania w tłokach i ulepszono wentylatory. Nowy silnik o obniżonych obrotach i mocy 180 KM otrzymał oznaczenie T111A^[3]. Tatra 111 dzięki swojej wytrzymałości i łatwości obsługi znalazła szerokie zastosowanie w armiach układu warszawskiego, a także wśród cywilnych użytkowników krajów RWPG^[2]. Samochody te świetnie sprawdzały się w chłodnym klimacie np. Syberii, gdzie pomimo ładowności wynoszącej 10 ton Tatry 111 były często wykorzystywane do ciągnięcia przyczep o łącznej masie nawet 60 ton. Trzeba przy tym zaznaczyć, że ich praca odbywała się na trasach o długości nawet 4 tys. kilometrów, w warunkach złej infrastruktury drogowej i w temperaturze sięgającej często –50 °C. W tak ekstremalnych warunkach przewóz ładunku mógł trwać aż 20 dni i odbywał się z prędkością zaledwie 25 km/h^[6]. Największym odbiorcą zagranicznym pojazdu był ZSRR, który w latach 1948–1962 otrzymał około 8500 pojazdów. W Polsce Tatry 111 były używane m.in. w leśnictwie, a najczęściej spotykanymi wersjami był dźwig (Tatra 111R) oraz ciężki ciągnik balastowy Tatra 141^[2][7]. W armii czechosłowackiej eksploatację pojazdu zakończono na początku lat 90^[8].

Dane techniczne

Podstawowe dane techniczne pojazdu:

Nazwa	Wartość	Źródło
Parametry silnika
Typ	Tatra V910	[2][1]
Paliwo	olej napędowy	[2][1]
Pojemność skokowa	14 825 cm3	[2][9]
Moc maks.	132,5 kW przy 1800 obr./min	[9][1]
Liczba cylindrów	12	[2][1]
Maks. moment obrotowy	726 Nm przy 1600 obr./min	[2][9]
Średnica tłoka	110 mm	[2][9]
Skok tłoka	130 mm	[2][9]
Kompresja	1:16,5	[2][1]
Poj. zbiornika paliwa	135 l (Tatra 111 R)	[10]
Zużycie paliwa	34 l/100 km	[2][9]
Masa silnika	970 kg	[2][1]
Zużycie oleju silnikowego	0,3 l/100 km	[2][1]
Prądnica	12 V, 300 W	[2][1]
Akumulatory	2 x 12 V/115 Ah	[2][1]
Parametry podwozia i układu przeniesienia napędu
Długość	8,27 m (Tatra 111 N)	[5]
Wysokość	2,68 m (Tatra 111 N)	[5]
Szerokość	2,50 m (Tatra 111 N)	[5]
Rozstaw kół przednich	2080 mm	[2][1]
Rozstaw kół tylnych	1800 mm	[2][1]
Rozstaw pomiędzy osiami	4175 + 1 220 mm	[2][1]
Prześwit	300 mm	[2][1]
Skrzynia biegów	4 + 1, zsynchronizowany 1 i 2 bieg	[2][9]
Ładowność	10 200 kg	[2][1]
Masa własna	9400 kg (wersja skrzyniowa)	[2][1]
Liczba miejsc	3	[11][10]
Prędkość maks.	75 km/h	[5][2]

Wersje

Tatra 111 występowała w kilku standardowych wariantach produkcyjnych:^{[2][3][4][12][13]}

• T6500/111 – samochody z początkowego okresu produkcji o ładowności 6,5 t,
• T8000/111 – samochody z początkowego okresu produkcji o ładowności 8 t,
• T111R – zabudowa skrzyniowa ze stalową kabiną (T128),
• T111NR – zabudowa skrzyniowa ze stalową kabiną wyposażona w mechaniczną wyciągarkę z napędem od skrzyni redukcyjnej,
• T111N – zabudowa skrzyniowa ze stalową kabiną wyposażona w mechaniczną wyciągarkę z napędem od skrzyni redukcyjnej, na skrzyni ładunkowej ławki przewidziane do transportu ludzi,
• T111S – trójstronna wywrotka (S3), drewniane burty o wysokości 400 mm,
• T111S2 – jednostronna wywrotka (S1), najcięższa wersja pojazdu (poza zabudowami specjalnymi), wzmocniona konstrukcja, stalowe burty, rozstaw osi w stosunku do bazowego modelu skrócony o 350 mm, masa własna 9 460 kg,
• T111C – cysterna o pojemności 7 000 litrów na pomocniczej ramie, składająca się z 3 niezależnych komór, wyposażona w pompy napędzane od reduktora terenowego, produkcja zabudowy – Brandýské Strojírny a Slévárny,
• T111C2 – zabudowa T111C bez pomocniczej ramy,
• T111/140R – podwozie przystosowane do zabudowy dźwigowej, montowano zabudowy AJ-03, AJ-05, HOJ-4 oraz zabudowy dźwigowe produkcji radzieckiej typu K-32 i K-51,
• T111HSC-4 – produkowany od 1955 roku żuraw samochodowy o udźwigu 4 ton, osadzony na podwoziu Tatry 111R. Za produkcję dźwigu odpowiadały zakłady ČKD "Závody Jana Švermy" Slaný,
• T111HSC-5 – produkowany od 1959 roku żuraw samochodowy, będący modernizacją wersji HSC-4 polegającą na zwiększeniu udźwigu do 5 ton,
• T111D – podwozie przystosowane do zabudów specjalnych: autobus, warsztat, radiostacja, itp.

Galeria

• 
  Cysterna Tatra 111C
• 
  Koparka Tatra 111D
• 
  Tatra 111S3
• 
  Dźwig Tatra 111HSC-4
• 
  Wnętrze pojazdu
• 
  Tatra 111C – przód pojazdu
• 
  Silnik Tatra 103

Konstrukcje pokrewne

Na bazie ciężarówki Tatra 111 powstało kilka modeli pojazdów wykorzystujących jej podzespoły:

Tatra 128

• Tatra 128 – dwuosiowa, terenowa ciężarówka wojskowa produkowana w latach 1951–1952, o ładowności 5 ton na drodze i 3 ton w terenie. Produkcję zakończono ze względu na niewystarczające właściwości terenowe i duże zużycie paliwa^[14][15]. Powstało 4060 sztuk modelu^[16].

Tatra 147

• Tatra 147-DC5 – produkowana w latach 1957–1961 krótka wersja podwozia T111R, zabudowana jednostronną wywrotką do tyłu, przystosowana do pracy w kopalniach i kamieniołomach. Powstało około 500 sztuk^[17][2].

Tatra 141

• Tatra 141 – ciągnik balastowy przystosowany do ciągnięcia 100-tonowej przyczepy, stosowany powszechnie we wszystkich krajach RWPG. W stosunku do standardowej Tatry 111 wprowadzono wiele zmian konstrukcyjnych m.in. zastosowano podwójną kabinę, reduktory w mostach, wyciągarkę oraz dwuobwodowy systemem hamulcowy. Produkcja odbywała się w latach 1957–1970 w Zakładach im. Woroszyłowa w Bánovcach nad Bebravou. Wyprodukowano około 5000 sztuk pojazdu^[4][18].
• Tatra 111 BUS – 52 miejscowy autobus produkowany w 1953 roku przez przedsiębiorstwo ČKD Tatra Smíchov. Podwozie i część mechaniczna pojazdu pochodziła z samochodu Tatra 111 natomiast nadwozie z czechosłowackiego trolejbusu Tatra T400^[19][20].

Ponadto silnik T111 oraz jego pochodną T103 stosowano w niemieckich pojazdach opancerzonych Sd. Kfz. 234 Puma i Sd. Kfz. 9 Famo^[2].

Rola w kulturze i upamiętnienie

• Tatra 111 wystąpiła w filmie Baza ludzi umarłych w reżyserii Czesława Patelskiego, opowiadającym o losie kilku kierowców ciężarówek, którzy na zalesionym odludziu w Bieszczadach trudnią się przewożeniem drewna. Pojazdem tym poruszał się filmowy Partyzant, grany przez Tadeusza Łomnickiego^[21][22]. Ciężarówki te pojawiały się ponadto w wielu filmach czechosłowackich, rumuńskich, francuskich, radzieckich czy nawet chińskich^[23].
• W celu upamiętnienia zasług pojazdu dla rozwoju Syberii, w 1973 roku w Magadanie stanął pomnik poświęcony Tatrze 111. Umieszczony na cokole samochód pochodzi z 1947 roku^[6][24].
• Samochód Tatra 111 został upamiętniony na czechosłowackim znaczku pocztowym z 1958 roku o nominale 1,25 Kčs. Znaczek powstał w nakładzie 885 tys. sztuk, a jego autorami byli Bodhan Roule i František Hudeček^[25][26].