Starostwo ujskie

Starostwo ujskie – starostwo w województwie poznańskim I Rzeczypospolitej, obejmujące ziemie obecnych powiatów pilskiego, złotowskiego, chodzieskiego, czarnkowsko-trzcianeckiego i wałeckiego. Graniczyło ze starostwem wałeckim na zachodzie, Księstwem Pomorskim na północy i dobrami szlacheckimi z pozostałych stron^[1].

Historia

Ujście (pierwsza siedziba starostwa)

Starostwo rozciągało się na osi północ-południe wzdłuż Gwdy, od Podanina na południu po Jastrowie oraz Radawnicę na północy, od Czechynia i Pokrzywnicy na zachodzie po Zelgniewo na wschodzie i powstało najprawdopodobniej na przełomie XIV i XV wieku, kiedy to po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach funkcja lokalnego starosty, którym był Maciej Danaborski (właściciel Krajenki). Obszar jednostki wynosił wówczas około 1000 km². W XVI wieku został on bezkarnie umniejszony do około 840 km² przez okoliczną szlachtę, która częściowo przywłaszczyła sobie część jego terenów^[1].

Na początku siedzibą starostwa było Ujście. W początku XVII wieku starosta Mikołaj Kołaczkowski przeniósł ją do Łubianki, gdzie pozostała do końca istnienia tej królewszczyzny (1772). W 1669 oderwano od jednostki klucz zelgniewski, stanowiący następnie, oddzielone wodami Gwdy, starostwo zelgniewskie w województwie kaliskim (200 km²). Najstarszymi osadami starostwa były: Ujście, Stobno, Brodna, Śmiłowo, Zelgniewo, Rataje i Podanin. Pierwsza wzmianka o Pile pochodzi z 1451^[1].

W XVII wieku starostwo wydawano jako oprawę (zabezpieczenie posagu) dla królowych. W 1609 otrzymała je Konstancja (żona Zygmunta III Wazy), w 1638 Cecylia Renata (żona Władysława IV), a w 1646 jego druga żona, Ludwika Maria. W 1670 przeszło ono do Eleonory, żony Michała Korybuta Wiśniowieckiego^[1].

Na obszarze starostwa nie było dobrych gleb (głównie piaski i szczerki). Lepsze gleby znajdowały się tylko w rejonie Kotunia i Rataj. Teren obfitował w lasy (70% powierzchni), rzeki (m.in. Gwda i Noteć) i jeziora (osiemnaście dużych). W XVI wieku zarośla zajmowały 15% powierzchni, łąki i pastwiska 13%, a ziemie uprawne tylko 2%. Dzięki dynamicznemu rozwijaniu osadnictwa w połowie XVII wieku powierzchnia lasów zmalała do 40%, a ziem uprawnych wzrosła do 12%. Praktycznie wszyscy osadnicy od zapoczątkowania tego procesu do 1600 byli Polakami (do 1560 głównie z Wielkopolski). Od 1560 do 1602 ożywiona akcja osadnicza miała miejsce w północnych częściach starostwa, tuż przy granicy z Księstwem Pomorskim. W 1560 lokowano Jastrowie, co zwiększyło liczbę miast do trzech. Niewielka część Niemców przybywała tu z Brandenburgii i Pomorza Zachodniego, w części przypadków ulegając polonizacji. Po 1602 akcja osadnicza zastopowała, choć ciągle wyszukiwano jeszcze miejsca o stosunkowo dobrych warunkach do osiedlania się. W czasie III wojny północnej, w wyniku nieplanowanej akcji, napłynęło wielu Niemców, co zainicjowało niekorzystne dla Polaków zmiany narodowościowe^[1].

Zmiany narodowościowe

Liczba Polaków i Niemców na terenie starostwa^[1]:

Miejscowość	% Polaków w 1692	% Niemców w 1692	% Polaków w 1773	% Niemców w 1773
Motylewo	53	47	10	90
Kuźnica Pilska	100	–	nn	nn
Nowa Wieś Ujska	81	19	8	92
Podanin	10	90	–	100
Łubianka	100	–	30	70
Rataje	100	–	10	90

Liczba ludności

Liczba ludności starostwa w poszczególnych latach^[1]:

Rok	Liczba ludności wiejskiej	Liczba ludności miejskiej
1510	995	nn
1564	1615	1338
1569	2085	1656
1580	2585	1815
1607	4570	3778
1627	4615	3978
1631	4555	3186
1635	3765	2466
1661	2760	1644
1673	3923	2320
1681	2829	1974
1692	3975	2300
1710	1138	504
1773	5859	3288

Starostowie[1]

Kolejni magnaci, starostowie ujscy:

• Maciej Danaborski,
• Piotr Korzbok,
• Marcin ze Sławska,
• Maciej Opaliński,
• Ścibor z Poniecu,
• Jan Gomoliński,
• Hieronim Mosiński,
• Andrzej Górka,
• Stanisław Łaski,
• Stanisław Górka,
• Piotr Potulicki,
• Wojciech Gajewski,
• Mikołaj Kołaczkowski,
• Stefan Grudziński,
• Zygmunt Grudziński,
• Mikołaj Grudziński,
• Mikołaj Breza,
• Stanisław Krzycki,
• Krzysztof Grzymułtowski,
• Andrzej Gembicki,
• Adam Naramowski,
• Stanisław Naramowski,
• Barbara Naramowska,
• Mikołaj Święcicki,
• Jerzy Mniszch

Przypisy

1. Franciszek Żmidziński, Osadnictwo w starostwie ujsko-pilskim do 1772 roku, w: Rocznik Nadnotecki, nr I/1966, s. 50–65.