Spirytus mydlany

Spirytus mydlany (łac. saponis kalini spiritus FP XIII^[1], syn. solutio saponis spirituosa, spiritus saponis kalini, zwykły spirytus mydlany^[a]) – preparat galenowy do użytku zewnętrznego, sporządzany według przepisu farmakopealnego. W Polsce na stan obecny (2024) skład określa szczegółowa monografia narodowa ujęta w t. 3 Farmakopei Polskiej XII. Spirytus mydlany jest roztworem mydła potasowego w stężonym etanolu z dodatkiem olejku lawendowego. Gęstość od 0,917 g/ml do 0,924 g/ml.^[2]

przepis z Farmakopei Polskiej XIII (2023)

mydło potasowe	50 cz.
etanol 96%	49 cz.
olejek lawendowy	1 cz.

Mydło rozpuścić w 40 cz. etanolu, dodać olejku lawendowego rozpuszczonego w 9 cz. etanolu, zmieszać, pozostawić 24 h i przesączyć.

Spirytus mydlany znajduje zastosowanie w recepturze aptecznej jako surowiec farmaceutyczny do przygotowania płynnych postaci leku, m.in. roztwory dziegciu sosnowego i proderminy do mycia skóry głowy (głównie w leczeniu łuszczycy), a także per se jako środek odtłuszczający, myjący, ułatwiający odklejanie resztek opatrunków. Jest składową ciekłego opodeldoku^[3].

Obecnie spirytus mydlany może być sporządzany wyłącznie w zakresie receptury aptecznej. Dawniej, do końca lat 90. był produkowany przemysłowo w Laboratorium Galenowym Cefarm Szczecin^[4]

Historia

Skład i metoda przygotowania preparatu na przestrzeni lat ulegały zmianom.

Skład według Farmakopei Polskiej II (1937)^[5] i III (1954)^[6]

olej lniany	30 cz.
wodorotlenek potasu	5 cz.
woda oczyszczona	8 cz.
etanol 95%	9 cz.

Preparat wykonywano dwuetapowo: przez zmydlenie oleju lnianego roztworem wodorotlenku potasowego (mydło potasowe otrzymane ex tempore, a następnie rozpuszczenie w rozcieńczonym etanolu).

II etap

olejek lawendowy	1 cz.
woda oczyszczona	20 cz.
etanol 95%	27 cz.

Skład według Farmakopei Polskiej IV nieznacznie różnił się od obecnie obowiązującego – z tym, że zalecane było mydło potasowe świeżo przyrządzone (recente paratum)^[7]:

Skład według Farmakopei Polskiej IV (1970)

mydło potasowe	50 cz.
etanol 95%	50 cz.
olejek lawendowy	1 cz.

Mydło potasowe, świeżo przyrządzone, zmieszać z 42 cz. etanolu 95%, dodać olejku lawendowego rozpuszczonego w 8 cz. etanolu, dokładnie wymieszać i pozostawić na kilka dni do całkowitego rozpuszczenia. W razie potrzeby przesączyć.

W Polsce dawniej był także sporządzany niefarmakopealny skład spirytusu mydlanego z dodatkiem olejku jałowcowego, zamiast lawendowego^[8].

Jeden z obecnych synonimów „zwykły spirytus mydlany” nawiązuje dla odróżnienia do opisanego także w Farmakopei Polskiej II spiritus saponatus o następującym składzie^[9]:

Skład spiritus saponatus

olej z oliwek (oliwa) (ol. Olivae, syn. ol. Olivarum)	6 cz.
ług potasowy 15% (kalium hydricum solutum)	7 cz.
alkohol etylowy 90% v/v (spiritus)[b]	30 cz.
woda oczyszczona (aqua purificata)	17 cz.

W innych krajach (np. w Niemczech) rozróżnia się aż trzy różne składy spirytusu mydlanego:

• spiritus saponatus – Seifenspiritus (według DAC 2005; ze zmydlonego oleju z oliwek – sapo kalinus oleaceus)^[10][11][12]
• spiritus saponis kalini – Kaliseifenspiritus (według DAB 6; mydło potasowe 50 cz., 90% etanol 50 cz.), bez dodatku olejku lawendowego^[13]
• spiritus saponis kalini hebra (według EB 6; mydło potasowe 66 cz., 90% etanol 33,8 cz., olejek lawendowy 0,2 cz.)^[14][15]

Uwagi

1. Synonim „zwykły” odróżniający od spirytusu mydlanego zmydlonego olejem oliwkowym (Farmakopea Polska II 1937 ↓, s. 812).
2. Farmakopea Polska II 1937 ↓, s. 806 wskazuje na stężenie etanolu 90% objętościowych.