Spółgłoska półotwarta boczna dziąsłowa welaryzowana

Spółgłoska półotwarta boczna dziąsłowa welaryzowana – rodzaj dźwięku spółgłoskowego, występującego w niektórych językach naturalnych. W Polsce podobna spółgłoska półotwarta boczna zębowa welaryzowana jest potocznie nazywana ł aktorskim, scenicznym, szlacheckim lub kresowym.

Spółgłoska półotwarta boczna dziąsłowa welaryzowana

Numer IPA	209
ɫ
Jednostka znakowa	ɫ
Unikod	U+026b
UTF-8 (hex)	c9 ab
Inne systemy
X-SAMPA	5
Kirshenbaum	l<vzd>
IPA Braille↗	⠖⠇
Przykład
informacje • pomoc
Obraz znaku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Symbolem IPA wariantu dziąsłowego tej spółgłoski jest [ɫ] (można też użyć znaku [lˠ], czyli [l] welaryzowane). Jest też powszechnie używany dla spółgłoski zębowej, ale kiedy niezbędne jest rozróżnienie, używa się [ɫ̪].

Artykulacja

W czasie artykulacji głoski [ɫ̪]:

• modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, jest to spółgłoska płucna egresywna
• tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej – jest to spółgłoska ustna
• jest to spółgłoska boczna – powietrze przepływa po bokach języka
• pod względem miejsca artykulacji jest to spółgłoska zębowa
• dodatkowo tylna część języka unosi się ku górze, co nazywamy welaryzacją

Artykulacji tej spółgłoski można nauczyć się w następujący sposób. Ułożyć przednią krawędź języka za przednimi górnymi zębami a resztę języka wnieść jak do wymowy samogłoski [u], przy takim ułożeniu starać się wymówić głoskę [l]. Alternatywnie wymawiając zębowe [l] równocześnie starać się wymówić samogłoskę [u] bez odrywania języka od zębów i zaokrąglania ust. Jeszcze inny sposób dojścia do właściwej artykulacji – przy wymowie [l] przyłóż czubek języka do zębów, a pozostałą część języka trzymaj jak najniżej.

Przykłady

• Spółgłoska półotwarta boczna zębowa welaryzowana występowała w języku staropolskim. Współcześnie w wyniku wałczenia <ł> wymawia się najczęściej jako [w]. Proces ten zachodzi nierównomiernie. W dialektach kresowych (pod wpływem języków wschodniosłowiańskich), jak również w pewnych innych regionach, takich jak wschodnie Kujawy i Sandomierszczyzna, zachowała się dawna wymowa. Wymowa tradycyjna była także forsowana do połowy XX wieku w środowiskach, w których posługiwanie się językiem było częścią zawodu. Dzisiaj, poza aktorami starszego pokolenia, głoski tej używają Polacy mieszkający na wschodzie Polski (np. w Białymstoku^[1]) oraz terenach Litwy i Białorusi. Do dziś w niektórych szkołach aktorskich uczy się tradycyjnej wymowy ł^[1].

• W języku angielskim spółgłoska półotwarta boczna dziąsłowa welaryzowana występuje jako jeden z alofonów fonemu /l/ w standardowej wymowie brytyjskiej (Received Pronunciation). Przed samogłoską wymawiane jest jasne l (wysokie l). Po samogłosce wymawiane jest ciemne l (niskie l).^[2][3][4] W wymowie amerykańskiej wymawiane jest w większości przypadków ciemne l.

• W języku albańskim: halla [ˈhaɫa] „pacha”
• W języku katalońskim: paral·lel [pəɾəɫˈɫɛɫ] „równoległy”
• W języku portugalskim: mil [miɫ] „tysiąc” (ale w Brazylii zamiast [ɫ] używa się [w])
• w języku rosyjskim: малый [ˈmaɫɨj] „mały”
• w języku tureckim: kızıl [kɯzɯɫ] „czerwony”

Zobacz też

• rozróżnienie angielskich /r/ i /l/ przez rodzimych użytkowników języka japońskiego