Sauroniops

Sauroniops (gr. „oko Saurona”)^[3] – rodzaj teropoda z rodziny karcharodontozaurów żyjącego w późnej kredzie (cenoman) na terenach dzisiejszej Afryki. Gatunkiem typowym jest S. pachytholus (epitet gatunkowy oznacza w języku greckim „grubą kopułę”), którego holotypem jest prawie kompletna lewa kość czołowa oznaczona MPM2594, odkryta w osadach formacji Ifezouane na terenie prowincji Ar–Raszidija w Maroku^[3].

Sauroniops
Cau, Dalla Vecchia i Fabbri, 2012[1]
Okres istnienia: cenoman PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 100.5/93.9 100.5/93.9
Holotyp Sauroniops pachytholus, kość czołowa MPM2594 z zaznaczonymi charakterystycznymi cechami gatunku.
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Nadrząd	dinozaury
Rząd	dinozaury gadziomiedniczne
Podrząd	teropody
Infrarząd	tetanury
Nadrodzina	allozauroidy
Rodzina	karcharodontozaury
Rodzaj	Sauroniops
Gatunki
S. pachytholus Cau, Dalla Vecchia i Fabbri, 2012[2]

Nazwa rodzajowa Sauroniops nawiązuje do faktu, że jedyną pozostałością po tym dinozaurze jest pojedyncza kość, która za życia zwierzęcia znajdowała się nad jego okiem. Autorom jego opisu nasunęło to skojarzenie z Sauronem manifestującym swą obecność jako Oko^[4].

Historia odkrycia gatunku

Kość czołowa, którą ostatecznie ustanowiono holotypem S. pachytholus została odkryta w 2007 r.^[5]. Wiadomo o niej, że pierwotnie znajdowała się w rękach marokańskiego handlarza skamieniałościami; odkupił ją od niego darczyńca, który następnie przekazał ją Museo Paleontologico di Montevarchi we włoskim mieście Arezzo^[6]. Pierwszy naukowy opis MPM2594 został opracowany w roku 2011 przez Andreę Cau, Fabio Dalla Vecchię i Matteo Fabbriego. (publikacja ukazała się w roku 2012)^[6]. Autorzy nie zdecydowali się wówczas opisać nowego taksonu, uznając, że należy z tym poczekać na odkrycie większej liczby skamieniałości; jednak już wtedy stwierdzili, że MPM2594 należy do przedstawiciela rodziny Carcharodontosauridae nienależącego do żyjącego w tym samym czasie i na tych samych terenach rodzaju Carcharodontosaurus, oraz że kość ta ma charakterystyczne cechy, które umożliwiałyby opisanie na jej podstawie nowego gatunku^[6].

Opublikowane w latach 2011–2012 artykuły na temat budowy czaszek allozauroidów oraz abelizaurów przekonały autorów opisu MPM2594, że gatunki zaliczane do tych grup różnią się budową kości czołowych i jest możliwe ich odróżnianie na podstawie charakterystycznych cech budowy tych kości. Stwierdzili, że w tej sytuacji obecność pewnych charakterystycznych cech budowy MPM2594 – odróżniających tę kość od kości czołowych innych allozauroidów i abelizaurów – wystarczy, aby na podstawie cech tej kości opisać nowy gatunek^[4]. W późniejszej publikacji autorzy ustanowili MPM2594 holotypem nowego gatunku S. pachytholus^[3].

Charakterystyczne cechy MPM2594

Gatunek ten według autorów jego opisu charakteryzuje współwystępowanie ośmiu cech budowy kości czołowej:

• zgrubienia tej kości – grubość kości wahała się od 28% jej długości (gdy mierzona przy szwie czołowym, czyli szwie łączącym obie kości czołowe) do 38% długości (mierzona na poziomie anteromedialnego, czyli przednio–przyśrodkowego, brzegu dołu nadskroniowego – ang. supratemporal fossa);
• wyrostka nosowego kości czołowej z wypukłą powierzchnią dorsalną (górną); do tego wyrostki nosowe obu kości czołowych były całkowicie rozdzielone przez tylne wyrostki kości nosowych, które były na tyle długie, że stykały się nie tylko z wyrostkami nosowymi kości czołowych, ale i bezpośrednio z trzonami tych kości (porównania z innymi karcharodontozaurami sugerują, że oba wyrostki nosowe kości czołowych były otoczone z dwóch stron przez wyrostki kości nosowych, tworząc szwy w kształcie zbliżonym do litery U; długość części szwu łączącego jedną kość czołową z jedną nosową, mierzona od czubka wyrostka nosowego kości czołowej do początku powierzchni kości czołowej stykającej się z kością przedczołową, wynosiła 75 mm, mniej więcej 40% długości kości czołowej – nieco więcej niż u akrokantozaura, eokarcharii, giganotozaura i Shaochilong, znacznie więcej niż u sinraptora, allozaura i karcharodontozaura);
• przypominającej kształtem kopułę wyniosłości na bocznej części przodu górnej powierzchni kości czołowej;
• obecności na przedniej części powierzchni bocznej kości czołowej cienkiej pionowej blaszki kostnej, oddzielającej powierzchnię kości czołowej, która stykała się z kością przedczołową od eliptycznego wgłębienia na powierzchni kości czołowej stykającej się z kością łzową;
• powierzchni kości czołowej stykającej się z kością przedczołową mającej kształt trapezu, prawie niewidocznej w widoku wentralnym (z dołu), ograniczonej prawie wyłącznie do przodu górnej części bocznej powierzchni kości i niewspółtworzącej krawędzi oczodołu;
• szwu piłowatego łączącego kość czołową i przedczołową ograniczonego niemal wyłącznie do przedniego, dolnego rogu powierzchni kości czołowej stykającej się z kością przedczołową; szew ten tworzony jest przez kostną wyniosłość rozciągającą się wzdłuż tylnej części bocznego brzegu wyrostka nosowego i małego występu w kształcie palca;
• rozrośniętej, mającej w widoku bocznym kształt zbliżony do litery D powierzchni kości czołowej stykającej się z kością łzową, o grubości kości wynoszącej w najgrubszym miejscu 73 mm, czyli cztery razy więcej niż wynosi grubość kości na przedniej połowie powierzchni kości czołowej stykającej się z kością zaoczodołową;
• części górnej powierzchni kości czołowej położonej przed dołem nadskroniowym wnoszącej się, po czym opadającej w kierunku wspomnianej wyżej przypominającej kopułę wyniosłości (w rezultacie między tą powierzchnią a wspomnianą wyniosłością znajduje się wklęsłość przypominająca kształtem siodło); powierzchnia ta zbiega się w jednym punkcie z szeregiem niskich, zaokrąglonych fałdów znajdujących się za powierzchnią kości czołowej stykającej się z kością nosową.

Większość wymienionych cech (poza pierwszymi dwiema) to autapomorfie S. pachytholus^[3].

Interpretacja opisu MPM2594

Orientacyjne położenie kości czołowej MPM2594 w czaszce Sauroniops pachytholus

Sauroniops, podobnie jak jego prawdopodobny bliski krewny Eocarcharia, miał kość czołową, która miała niektóre – jeszcze nie wszystkie – cechy budowy charakteryzujące takie karcharodontozaury jak Carcharodontosaurus i Giganotosaurus. Powierzchnia kości czołowej stykająca się z kością łzową miała u Sauroniops i Eocarcharia podobny kształt jak u karcharodontozaura i giganotozaura. Inaczej jednak niż u tych dwóch teropodów u Sauroniops i Eocarcharia powierzchnia kości czołowej stykająca się z kością przedczołową nie uległa redukcji, była odrębna od powierzchni stykającej się z kością łzową i zachowała piłowaty brzeg; kość przedczołowa eokarcharii (i prawdopodobnie także Sauroniops) nie uległa redukcji i nie zrosła się z kością łzową (inaczej niż u karcharodontozaura i giganotozaura), lecz była pogrubiona i stykała się tylko z przednią krawędzią bocznej powierzchni kości czołowej, podobnie jak u niektórych przedstawicieli rodziny abelizaurów^[3]. Także obecność ozdób kości czołowej takich jak wyniosłość podobna do kopuły czy zaokrąglone fałdy upodabnia okaz holotypowy S. pachytholus do kości czołowych niektórych abelizaurów^[3]; jego przynależność do tej rodziny wykluczyły jednak przeprowadzone przez autorów jego opisu analizy filogenetyczne, z których wynika, że był on przedstawicielem rodziny Carcharodontosauridae. Analizy te dowiodły też, że Sauroniops nie był szczególnie blisko spokrewniony ze współczesnym sobie karcharodontozaurem; z pierwszej z nich wynika, że S. pachytholus był taksonem siostrzanym do kladu obejmującego wszystkich pozostałych przedstawicieli Carcharodontosauridae poza najbardziej bazalnym rodzajem Eocarcharia^[6], z drugiej – że jest taksonem siostrzanym do Eocarcharia^[3]. Tym samym podobieństwa Sauroniops do abelizaurów są jedynie rezultatem konwergencji. Nie jest jasne, jaką funkcję pełniło występujące u S. pachytholus zgrubienie kości czołowej i występowanie na niej kostnej kopuły i fałdów. Zdaniem autorów opisu Sauroniops te cechy (jak i podobne cechy budowy kości czaszki abelizaurów) mogły być przystosowaniami do walk polegających na zderzaniu się głowami (podobnych do tych, które zdaniem części autorów występowały u pachycefalozaurów). Mogły też one współtworzyć ozdoby czaszki, ułatwiające blisko spokrewnionym teropodom zasiedlającym ten sam teren odróżnianie przedstawicieli własnego i innych gatunków albo odgrywające jakąś rolę w doborze płciowym^[3].

Budowa (zgrubienie kości, obecność ozdób kości czaszki) i rozmiary okazu holotypowego S. pachytholus (jest on porównywalny lub nawet nieco większy od kości czołowych dorosłych przedstawicieli rodzaju Carcharodontosaurus) wskazuje, że była to kość osobnika dorosłego. Porównania MPM2594 z kośćmi czołowymi innych przedstawicieli Carcharodontosauridae sugerują, że Sauroniops był teropodem o rozmiarach porównywalnych z karcharodontozaurem, giganotozaurem i akrokantozaurem (przy założeniu, że budową i proporcjami reszty szkieletu Sauroniops przypominały pozostałych przedstawicieli Carcharodontosauridae)^[3].

Przypisy

1. Sauroniops Cau, Dalla Vecchia & Fabbri, 2012. ZooBank.org, Zarejestrowany 24 września 2012 r. przez Andreę Cau. [dostęp 2012-11-10]. (ang.).
2. Sauroniops pachytholus Cau, Dalla Vecchia & Fabbri, 2012. ZooBank.org, Zarejestrowany 24 września 2012 r. przez Andreę Cau. [dostęp 2012-11-10]. (ang.).
3. Andrea Cau, Fabio Marco Dalla Vecchia i Matteo Fabbri. A thick-skulled theropod (Dinosauria, Saurischia) from the Upper Cretaceous of Morocco with implications for carcharodontosaurid cranial evolution. „Cretaceous Research”, 2012. DOI: 10.1016/j.cretres.2012.09.002. (ang.).
4. Andrea Cau: Sauroniops pachytholus (Cau, Dalla Vecchia e Fabbri 2012b): il Carcharodontosauridae "abelisauro-mimo". Theropoda, 2012-10-28. [dostęp 2012-11-20]. (wł.).
5. James Owen: New "Sauron" Dinosaur Found, Big as T. Rex Forty-foot predator stalked North Africa about 95 million years ago.. [w:] National Geographic Society > News [on-line]. National Geographic Society, November 6, 2012. [dostęp 2012-11-21]. (ang.).
6. Andrea Cau, Fabio Marco Dalla Vecchia i Matteo Fabbri. Evidence of a new carcharodontosaurid from the Upper Cretaceous of Morocco. „Acta Palaeontologica Polonica”. 57 (3), s. 661–665, 2012. DOI: 10.4202/app.2011.0043. (ang.).

Identyfikatory zewnętrzne (takson kopalny):

• EoL: 42333103
• GBIF: 8467990
• identyfikator taksonu Fossilworks: 249375