Remove ads
Regalia (także ducalia[potrzebny przypis] lub regale)[1] – charakterystyczne dla wczesnego średniowiecza dziedziny gospodarki zastrzeżone dla panującego, wynikające z prawa książęcego i patrymonialnej zasady, iż państwo jest prywatną własnością monarchy. Niektóre z regaliów utrzymały się przez kilka następnych stuleci. Mimo, że według regali często monarcha miał monopol na daną dziedzinę gospodarki, to w praktyce zazwyczaj regalia sprowadzały się do konieczności uzyskania pozwolenia i uiszczania opłat w przypadkach niektórych działalności gospodarczych[1].
Od XII wieku regalia i ducalia uznawano za zespół praw zwany iura regalia[1].
Remove ads
W zależności od tego, czy monarcha miał tytuł królewski, czy książęcy, stosowano zamiennie terminy regalia (od łac. rex – król) oraz ducalia (od łac. dux – książę).
Podstawowe i najstarsze było regale ziemi: cała ziemia (wszystkie grunty) w państwie, o ile nie została alienowana, należała do panującego. Jego pochodnymi były m.in.:
- regale łowieckie – wyłączne prawo panującego do łowów na niektóre gatunki zwierząt[1] (zwłaszcza grubego zwierza: żubry, tury, jelenie, niedźwiedzie, bobry), a także wyłączenie niektórych kompleksów leśnych do jego wyłącznej dyspozycji
- regale rybołówstwa – wyłączność na łowienie ryb największymi sieciami i łapanie ryb w stałe pułapki
- regale górnicze – wyłączność na wydobycie kopalin (lub jedynie metali szlachetnych[1]), także na gruntach nienależących do monarchy
- regale solne – wyłączność na pozyskiwanie soli, wyszczególnione ze względu na wysoką wartość soli
- regale grodowe – wyłączne prawo budowy i utrzymywania grodów obronnych
- regale rzeczne – wyłączne prawo transportu rzecznego
- regalia mennicze – monopol zarządzania monetą i jej wybijania[1]
- regalia drogowe – wyłączne prawo wyznaczania dróg[1]
- regale leśne – prawo do zwierzchności monarchy nad barciami i użytkami leśnymi[1]
- regale ziemne – prawo monarchy do zwierzchności sądowej w sprawach o zmianę własności ziemi[1]
- regale żydowskie – prawo ustanawiające specjalną jurysdykcję dla Żydów traktowanych w takich przypadkach jako własność monarchy[1].
Istniały także regalia związane z rozwojem gospodarczym:
- regale targu (lub regale targowe[1]), regale karczmy – wyłączne prawo zakładania i pozyskiwania dochodów z targów oraz karczem
- regale mennicze – wyłączne prawo bicia monety (powiązane z regale górniczym)
- regale ceł – wyłączność na pobieranie ceł
- regale młynne – wyłączność na budowę i czerpanie korzyści z młynów na rzekach monarszych (powiązane z regale rzecznym)
- regale bartne – wyłączne prawo panującego do drzew bartnych znajdujących się we wszystkich dobrach.
Remove ads
W XI-wiecznym państwie piastowskim system regaliów był już rozwinięty. Kolejne rodzaje monopoli monarszych pojawiały się wraz z upływem czasu i powstawaniem nowych gałęzi gospodarki. Znaczenie miał też wzrost liczby ludności i napływ osadnictwa: kiedy ziemia dotychczas niczyja (a w najdawniejszych czasach stanowiąca własność ogółu plemienia) nabrała wartości gospodarczej, stawała się ziemią monarszą[2]. Sankcjonowanie i obsługa regaliów przyczyniły się do rozrostu administracji i wzmocnienia władzy monarszej (jednocześnie będąc ich przejawem). W czasie rozbicia dzielnicowego, bez względu na terytorium, regalia miały taką samą formę. Według Juliusza Bardacha jest to dowód na aktywność aparatu najstarszego państwa polskiego i ważną rolę monopoli w finansach monarszych[3].
System regaliów został zachwiany przez udzielanie immunitetów, kiedy to poszczególne prawa były zbywane przez monarchów na rzecz feudałów i miast. W okresie rozbicia dzielnicowego rozdawnictwo immunitetów szczególnie zaciążyło na rentowności z regale solnego, pierwotnie najbardziej dochodowego. W przypadku regale górniczego stosowano wolność wydobycia z zastrzeżeniem płacenia olbory na rzecz monarchy.
W artykułach przygotowanych dla Henryka Walezego zawarto akt zrzeczenia się regale górniczego. Do końca Polski przedrozbiorowej funkcjonowało natomiast regale targowe, praktycznie włączone do systemu wydawanych przywilejów lokacyjnych.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads