Rannik zimowy

Rannik zimowy (Eranthis hyemalis (L.) Salisb.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Występuje w stanie dzikim w Europie środkowej i południowo-wschodniej. W pozostałej części kontynentu jest uprawiany i dziczejący. Uprawiany jest także, choć rzadko, w Polsce i także czasem rośnie jako uciekinier z upraw (efemerofit). Nazwa rośliny pochodzi od greckich słów: er – wiosna, anthos – kwiat i łacińskiego słowa hyems – zima.

Rannik zimowy

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	rannik
Gatunek	rannik zimowy
Nazwa systematyczna
Eranthis hyemalis (L.) Salisb. Trans. Linn. Soc. London 8: 304. 1807[3]
Synonimy
Helleborus hyemalis L.[3]
Zasięg
Mapa występowania ranników, rannik zimowy oznaczony numerem 1

Pokrój

Kwitnące ranniki zimowe

Siewki i roczne rośliny

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek rośnie w naturze od południowo-wschodnich krańców Francji^[4], poprzez północne Włochy, Austrię, kraje byłej Jugosławii, Węgry, Rumunię, po Bułgarię^[5][3]. Bywa podawany także z Azji zachodniej (północny Irak i Turcja)^[3], ale na tamtym obszarze rośnie podobny rannik cylicyjski E. cilicicus.

Po rozprzestrzenieniu w uprawie gatunek występuje także jako zdziczały w środkowej i zachodniej części Europy^[5]. W Polsce uprawiany jest zwłaszcza w zachodniej części kraju i notowany jest jako gatunek przejściowo dziczejący (efemerofit)^[6].

Morfologia

Łodyga

Wyrasta z niewielkiej, kulistawej bulwy podziemnej. Może osiągnąć wysokość do 15 cm^[7], jest naga^[5], niekiedy jest czerwono nabiegła. Nierozgałęziona, zakończona jest pojedynczym kwiatem wspartym kryzą podsadek.

Liście

Asymilacyjne wyrastają z bulwy nad powierzchnię gruntu dopiero po przekwitnięciu. Zasychają w maju. Są długoogonkowe i osiągają do 10 cm wysokości. Blaszka liściowa ma do 5 cm średnicy i jest głęboko, dłoniasto podzielona.

• 
  Bulwa
• 
  Liście

Kwiaty

Wyrastają na długich szypułkach i otoczone są tuż pod okwiatem okółkiem trzech, dłoniasto podzielonych podsadek kwiatowych o długości ok. 2 cm. Okwiat kubeczkowatego kształtu osiąga od 2 do 4 cm średnicy. Zewnętrzne listki okwiatu są jaskrawożółte i osiągają do 22 mm długości i 11 mm szerokości. Listki wewnętrznego okółka są drobne, krótsze od pręcików. U nasady listków okwiatu znajdują się miodniki^[8]. Jest ich 5–6, rzadko 3–4 i mają kształt lejkowaty^[4]. Pręciki w liczbie od kilkunastu do 38 wyrastają spiralnie wokół apokarpicznego słupkowia. Składa się ono z 3–5 jednokomorowych zalążni zwieńczonych krótkimi szyjkami i znamionami^[4].

Owoce

Krótkoszypułkowe mieszki osiągające ok. 15 mm długości^[5]. Zawierają nasiona o średnicy ok. 2 mm^[9].

• 
  Kwiat
• 
  Przekrój kwiatu
• 
  Owoce – mieszki
• 
  Nasiona

Ekologia

W naturze gatunek występuje w żyznych i cienistych lasach liściastych^[4][10], także w zaroślach, w miejscach wilgotnych, na rzędnych do 1200 m n.p.m.^[10] Czasem przechodzi z siedlisk naturalnych do winnic^[10]. Poza naturalnym zasięgiem, notowany jest w Europie Środkowej i Zachodniej w zaroślach, lasach i starych parkach jako uciekinier z uprawy^[4]. Występuje na glebach wilgotnych, próchnicznych^[7], dużej wilgotności gleby wymaga zwłaszcza w okresie wiosennym^[4].

Biologia

Bylina, geofit. Odnawia się co roku z bulw. Pęd z pąkiem kwiatowym zaczyna wzrost już w okresie zimowym^[4]. Podczas jego wzrostu przez grunt, znajdujący się na szczycie pąk kwiatowy osłonięty jest przez stulone wokół niego dłoniasto podzielone podsadki^[11][4]. Kwitnie od lutego do marca-kwietnia jako jedna z najwcześniej kwitnących roślin w klimacie umiarkowanym^[12][7]. Kwitnie długo, jeśli utrzymuje się niska temperatura^[13]. Gdy temperatury przekraczającą 10°C – bardzo szybko przekwita^[7][13]. Z kolei przymrozki i opady śniegu kwiatom nie szkodzą, a jedynie opóźniają rozwijanie się kolejnych. Wieczorami, a także podczas pochmurnej pogody, kwiaty stulają okwiat, prawdopodobnie w celu ochrony wnętrza przed niską temperaturą. Rozwijają się zwykle ok. godziny 9 rano. Szczyt kwitnienia przypada na godziny od 10 do 12. Pyłek uwalniany jest sukcesywnie z kolejnych pylników przez dwa do trzech dni. Po opróżnieniu pylników pręciki odpadają. Wraz z ostatnimi pręcikami odpadają także miodniki, a na końcu – listki okwiatu^[4]. Kwiaty wabią owady zapylające swoim zapachem, barwą i nektarem. W każdym kwiecie powstaje go średnio według różnych badań 1,23-1,46 mg. Zawiera średnio 26-72% cukrów. Po zakończeniu kwitnienia rozwijają się nad powierzchnią gruntu długoogonkowe liście asymilacyjne^[4].

Nasiona kiełkują natychmiast po rozsianiu. W pierwszym i drugim roku wzrostu rozwijają tylko długoogonkowy i dłoniasto podzielony liść. W trzecim roku zakwitają po raz pierwszy^[4].

Zmienność

Z Bułgarii opisano odmianę var. bulgaricus Stefanov, 1939 o cechach nawiązujących do rannika cylicyjskiego E. cilicicus^[5].

Rannik zimowy tworzy mieszańca z rannikiem cylicyjskim E. cilicicus noszącego nazwę rannika Tubergena Eranthis × tubergenii^[9]. Z roślin tych wyselekcjonowano odmianę uprawną 'Guinea Gold', o kwiatach osiągających 6 cm średnicy i liściach silniej podzielonych, często brązowo nabiegłych^[14].

Zastosowanie

Roślina ozdobna, uprawiana ze względu na swoją bardzo wczesną porę kwitnienia^[13]. Gatunek uprawiany i rozprzestrzeniany jest jako roślina ozdobna od 1570 roku^[7]. Jest to także roślina miododajna.

Ranniki sadzone są zwykle w ogrodach skalnych oraz na rabatach wiosennych. Dobrze udają się także w pojemnikach^[12]. Zalecane są też do sadzenia pod drzewami i krzewami zrzucającymi liście na zimę. Dzięki ocienieniu gleba w takich miejscach wolniej przesycha, a w okresie kwitnienia ranniki mają odpowiednią ilość światła^[15]. Rekomendowane jest sadzenie roślin w dużych grupach wraz z innymi gatunkami kwitnącymi wczesną wiosną (np. śnieżyczką przebiśnieg i śnieżnikami)^[7]. Sadzone są również w parkach^[4].

Uprawa

Roślina odporna na mróz, wymaga próchnicznej, przepuszczalnej ziemi o stałej wilgotności i odczynie zasadowym, stanowiska słonecznego lub półcienistego^[13]. Toleruje przesychanie podłoża jedynie w końcu wiosny i u progu lata. Ranniki są odporne na choroby i rzadko chorują^[12].

Rozmnażanie

Rozmnaża się przez nasiona wysiewane późną jesienią lub wczesną wiosną^[13], ew. w maju tuż po zbiorze^[12]. Zbiór nasion nie jest łatwy ponieważ łatwo się osypują z owoców. Kiełkuje ok. 60% nasion, a ostatecznie z 1000 nasion uzyskuje się ok. 200–250 roślin potomnych^[7]. Przez pierwsze dwa lata wskazana jest uprawa w pojemnikach, skąd po dwóch latach wydobywa się małe bulwy i wysadza na docelowe stanowisko. Rośliny uzyskane z nasion zakwitają po raz pierwszy po 3–4 latach. Można też dzielić bulwy. Bulwy sadzi się na głębokości ok. 6 cm w rozstawie co 8–10 cm. Przed wysadzeniem do gruntu bulwy powinny być moczone przez jedną dobę w ciepłej wodzie^[12]. W optymalnych warunkach, na glebach wilgotnych i próchnicznych^[7], w miejscach wieloletniej uprawy – ranniki rozsiewają się i rozrastają z bulw, tak że z czasem tworzą rozległe skupiska^[15].