Quattrocento - Wikiwand

Quattrocento (wł. quattrocento ’czterysta’) – pojęcie odnoszące się do XV wieku we włoskiej kulturze. Na lata te przypadł początek renesansu we Włoszech.

Thumb — Masaccio, *Grosz czynszowy* (fragment), ok. 1426-27, kaplica Brancaccich

Nazwa pochodzi od włoskiego słowa oznaczającego 400 i oznacza tutaj: lata [tysiąc] czterechsetne (1400-1499). Po raz pierwszy użył jej Giorgio Vasari – włoski historiograf, autor symbolicznego podziału dziejów sztuki włoskiej od Cimabuego do Michała Anioła na trzy okresy: trecento (dzieciństwo sztuki), quattrocento (młodość) oraz cinquecento (dojrzałość).

Quattrocento stanowiło wstęp do renesansu. Jest określane także mianem „wczesnego renesansu”, który to termin powstał w XX w. w kręgu badaczy angielskich i niemieckich. Za początek tej epoki uznaje się 1401 r., kiedy to odbył się konkurs na drugie drzwi do baptysterium we Florencji. Niektórzy historycy malarstwa uważają jednak, że jej prawdziwe rozpoczęcie nastąpiło w momencie pojawienia się twórczości Masaccia, czyli ok. 1420 r.

Kontekst historyczny i kulturowy

Podsumowanie

Perspektywa

Humanizm

Na początku XIV w. zaczęły uwidaczniać się na Półwyspie Apenińskim nowe tendencje w sztuce oraz filozofii; humaniści, pisarze i poeci - do których grona należeli m.in. Dante Alighieri, autor Boskiej komedii, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca czy Coluccio Salutati, wiązani bezpośrednio ze zjawiskiem wczesnorenesansowego humanizmu - pierwszy raz od czasów antycznych zapoczątkowali zwrot ku wartościom antropocentrycznym, a nie wyłącznie sferom sakralnym (wokół których ukształtowała się europejska filozofia teocentryczna doby średniowiecza).

Wyklarowaniu się wczesnorenesansowej myśli humanistycznej znacznie sprzyjał rozwój nauki, techniki i żeglugi. Zwłaszcza odkrycia geograficzne zaczęły udowadniać, że wąski, znany dotychczas świat - wraz z całym jego dorobkiem cywilizacyjnym - stanowi zaledwie skromną cząstkę obszarów Ziemi, z których większość pozostaje jeszcze nieznana i niezbadana.

Co istotne, postęp w wielu dziedzinach przyczynił się do gruntownych przemian socjalnych i obyczajowych - powolnego rozpadu feudalizmu, gwałtownego rozwoju handlu i ekonomii czy urbanizacji usamodzielniających się ośrodków miejskich (w przypadku Włoch: tzw. "miast-państw").

Dante Alighieri
Giovanni Boccaccio
Francesco Petrarca
Coluccio Salutati

Stosunek wobec antyku - renovatio antiquitatis

Jak pisał Leon Battista Alberti, jeden z najwybitniejszych i najwszechstronniejszych humanistów XV-wiecznych, w traktacie O malarstwie:

Dziwiłem się i zwykle ubolewałem zarazem, że tak liczne znakomite i boskie sztuki i nauki, spotykane często w dziełach i opowieściach owej wspaniałej starożytnej przeszłości, obecnie są zaniedbane i całkowicie niemal zaginione; malarze, rzeźbiarze, architekci, muzycy, geometrzy, mówcy, wieszczowie i tym podobne szlachetne i znakomite umysły dzisiaj bywają niezmiernie rzadkie i nazbyt godne pochwały. Mniemałem przeto, że - jak to często słyszałem od wielu - Natura, mistrzyni rzeczy, postarzała już i znużona, nie wytwarza już ani gigantów, ani też talentów, jakie w swych młodzieńczych, a bardziej chwalebnych czasach stwarzała wielkie i cudowne^[1].

Słowa Albertiego w pełni oddają stosunek włoskich artystów quattrocenta wobec tradycji antycznej - nie tyle zapomnianej, co skutecznie zdeprecjonowanej przez średniowiecznych chrześcijańskich uczonych. Był to jeden z zasadniczych powodów, dla których Petrarca - przyjmując za czasy starożytne okres od początku cywilizacji antycznej do nawrócenia się cesarza Konstantyna w IV w. - określił epokę poprzedzającą renesans "wiekami ciemnymi", cechującymi się "barbarią" i "mrokami"^[2].

Sytuacja ze średniowiecznym stanem wiedzy odnośnie kultury antycznej jest jednak bardziej skomplikowana, niż przedstawiali ją florenccy humaniści. Z jednej strony duchowni zdecydowanie negowali bowiem "pogański", epikurejski styl życia starożytnych Rzymian, z drugiej zaś - przechowywali w klasztorach, czytali i przepisywali pisma Owidiusza, Tacyta, Cycerona, Kwintyliana czy Plauta. To właściwie dzięki zaangażowaniu mnichów i pracy skryptoriów, do dzisiejszych czasów przetrwały kopie najwspanialszych dzieł literatury i filozofii antycznej. Ich skrupulatnym odnajdywaniem i studiowaniem zajmowali się w renesansie tzw. "łowcy ksiąg" - humaniści wyjeżdżający w różne rejony Europy, w celu przywożenia z nich jak największej liczby zachowanych kopii prac starożytnych mistrzów. Najsłynniejszym poszukiwaczem manuskryptów był Poggio Bracciolini^[3].

Również w dziedzinie filozofii, bardzo wiele koncepcji narodzonych w starożytnej Grecji i Rzymie zostało przyjętych i zmodyfikowanych przez teologów i scholastyków chrześcijańskich. Jak zauważa S. Greenblatt, w filozofii średniowiecznej znaleźć można np. echa platońskiej koncepcji duszy, stoickiej koncepcji opatrzności czy opracowanej przez Arystotelesa teorii pierwszej przyczyny sprawczej^[4].

Zjawisko protorenesansu i twórczość braci Pisanich

W sztuce włoskiej pierwsze wyraźne znaki inspiracji antykiem znaleźć można już w XIII w. - w okresie zwanym przez część historyków sztuki protorenesansem. Doskonałym przykładem jest tu twórczość braci Pisanich, a w szczególności: kazalnica z baptysterium w Pizie, wykonana w 1260 r. przez Nicolę Pisana. Umieszczona pośród jej reliefów postać personifikacji Męstwa - Fortitudo - to w istocie nagi, muskularny młodzieniec, wzorowany na antycznych posągach Herkulesa. Jak podkreślają autorzy pracy Nicola Pisano and the Revival of Sculpture in Italy (G.H. & E.R. Crichton): "ambona z pizańskiego baptysterium wyznaczyła punkt zwrotny w dziejach włoskiej rzeźby"^[5]. O znaczeniu twórczości zarówno Nicoli Pisana, jak i jego syna Giovanniego, pisał m.in. Giorgio Vasari w swych Żywotach najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów:

Ich wybitna działalność na polu architektury i rzeźby zasługuje na uczczenie dzięki świetnym i niezwykłym dziełom i dzięki przetarciu rzeźbie w marmurze dróg, tj. przełamaniu ciężkiej i nieproporcjonalnej maniery bizantyńskiej. Obaj Pisanowie dali figurom lepszy kształt i lepsze pomysły w tematach^[6].

Natura a sztuka - koncepcje XV-wieczne

Jak zauważa Alfred Ligocki:

Byłoby (...) błędem przypuszczać, że pod pojęciem natury artyści renesansowi rozumieli tylko otaczającą człowieka i doznawaną zmysłami rzeczywistość. Obok tego rozumienia natury, które można by określić jako bierne, istniało też czynne, pojmujące naturę jako żywą siłę kreującą i rządzącą życiem ludzi, zwierząt i roślin, podobnie jak powstawaniem dzieł sztuki. Rozróżnienie to sięga filozofii greckiej, w której np. Anaksagoras, Demokryt i Arystoteles pojmowali naturę w sensie biernym, a Anaksymander w sensie czynnym. W średniowieczu to pierwsze pojęcie natury otrzymało nazwę natura naturata (natura stworzona), a to drugie - natura naturans (natura tworząca)^[7].

W początkowej fazie quattrocenta znaleźć można obie te koncepcje; postawę artysty wobec pojęć natury Alberti określił jako naśladowanie. W tegoż Ksiąg dziesięć o sztuce budowania (1447-57) humanista odniósł kwestię wczesnorenesansowej imitacji natury do przestrzeni sztuki antycznej:

Starożytni (...) głównie stawiali sobie za cel w swych działaniach naśladowanie natury, jako największego artysty we wszystkich rodzajach kompozycji; i w tym celu pracowali oni - o tyle, o ile sięgnąć może ludzka umiejętność nad odkryciem praw, których natura sama przestrzega tworząc swoje dzieła^[8].

Rozwój myśli o koncepcjach natury, jej ewentualnym naśladownictwie w sztukach plastycznych, a także pojęciach realizmu i idealizmu, nastąpił w wieku XVI; por.: traktat Lodovica Dolce Dialogo della pittura (wyd. 1557 r.; "antyk jest już właśnie tą idealną naturą, do której malarz dąży, a starożytne posągi zawierają w sobie całą doskonałość sztuki"^[9]) i niektóre pisma Leonarda da Vinci (m.in. fragm.: "poznanie natury oparte jest nie tylko na bezpośrednim poczuciu życia, lecz na zasadach matematycznych"^[10]).

Ośrodki

Podsumowanie

Perspektywa

Więcej informacji ośrodek, mecenat ...

Zestawienie ważniejszych ośrodków
i mecenatów
ośrodek	mecenat
Florencja	Medyceusze
Wenecja	dożowie
Ferrara	d’Este
Mantua	Gonzagowie
Mediolan	Sforza

Zamknij

Głównym ośrodkiem sztuki była Florencja, gdzie tworzył m.in. Masaccio. Rozkwit szkoły florenckiej przypadał na okres świetności rodu Medyceuszów, którzy zasłynęli jako wybitni politycy, dowódcy i mecenasi sztuki. Innymi fundatorami dzieł sztuki były rodziny Brancaccich, dla których pracowali Masaccio i Masolino, oraz Carduccich, dla których Andrea del Castagno stworzył cykl fresków. Na polu sztuki aktywne były również rodziny: Baccich, Lanfredinich, Tornabuonich, Sassettich, Strozzich.

Sztuka florencka zainspirowała artystów z innych ośrodków, których rozkwit nastąpił w drugiej połowie XV w. W Wenecji tworzyli Carlo Crivelli i Vittore Carpaccio. Pracowały tam także dwie wielkie rodziny malarskie – Bellinich, reprezentująca monumentalny styl, oraz Vivarinich wierna stylowi ozdobnemu. Dzięki mecenatowi dworskiemu rozwijały się też inne szkoły, np. w Ferrarze pod rządami rodziny d’Este. W Mantui, która nie wytworzyła własnej szkoły malarskiej, ożywienie nastąpiło wraz ze sprowadzeniem Mantegni z Padwy, które dokonało się dzięki staraniom Gonzagów. Mediolan po objęciu władzy przez Francesca Sforzę (1450) na polu artystycznym zaczął rywalizować z Florencją. W Rzymie nie powstała w tym czasie rodzima szkoła, ale dzięki mecenatowi papieskiemu do miasta przybywali artyści z różnych ośrodków, zwłaszcza Umbrii i Toskanii.

Malarstwo

Podsumowanie

Perspektywa

Cechy ogólne

W XV w. rozwinęło się malarstwo ścienne (fresk), a także malarstwo tablicowe i sztalugowe. Dzieła przedstawiały w większości tematy religijne, jednak od połowy wieku coraz częściej poruszana była tematyka świecka – portrety, alegorie, personifikacje oraz cassone – malowidła na skrzyniach i meblach. Rozwój sztuki świeckiej związany był z upowszechnieniem humanizmu. Już w piętnastym wieku dokonano rozróżnienia tendencji stylistycznych w malarstwie na styl „ozdobny” i „prosty”^[11]. Pierwszy wywodził się z tradycji trecenta i cechowały go dekoracyjność linii, płytka przestrzeń, czyste barwy i malowniczość. Styl „prosty” natomiast, zapoczątkowany przez Masaccia, koncentrował się na prawach geometrii i poszukiwaniu prawidłowej perspektywy.

Ważniejsi przedstawiciele:

<big>Twórczość Masaccia</big>
"Trójca Święta", ok. 1425, Santa Maria Novella we Florencji
Schemat perspektywiczny "Trójcy Świętej"
"Wygnanie z Raju" (przed i po renowacji), 1425–1427, Kaplica Brancaccich, Santa Maria del Carmine we Florencji
detal "Wygnania z Raju"
fragm. "Przywrócenia do życia zmarłego syna gubernatora Antiochii" z kaplicy Brancaccich
"Grosz czynszowy", 1425–1427, kaplica Brancaccich, Santa Maria del Carmine we Florencji

<big>Twórczość Sandra Botticellego</big>
domniemany autoportret Botticellego na "Pokłonie Trzech Króli" (ok. 1475)
detal "Narodzin Wenus", ok. 1485
"La Primavera" ("Wiosna"), ok. 1477
"Portret mężczyzny z medalem", 1474/75
tondo "Madonna del Magnificat", 1481/1485

<big>Twórczość Piera della Franceski</big>
"Biczowanie Chrystusa" ("Sen św. Hieronima"), lata 60. XV w.
portrety Federica da Montefeltro i Battisty Sforzy, 1465/70
"Chrzest Chrystusa", lata 50. XV w.
"Madonna z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych", 1472
"Zmartwychwstanie", 1465

Z tym tematem związana jest kategoria: Malarze quattrocenta.

Architektura

Podsumowanie

Perspektywa

Przedstawiciele:

Filippo Brunelleschi
Leon Battista Alberti
Michelozzo

Budownictwo świeckie (Florencja)

Kolebką architektury renesansowej była Toskania i jej główny ośrodek miejski, czyli Florencja. Wraz z politycznym, gospodarczym i kulturowym rozwojem miasta, zakres twórczości architektonicznej zwiększył się przede wszystkim w kwestii budownictwa świeckiego - to wtedy powstały najsłynniejsze obiekty reprezentujące typ pałacu miejskiego (palazzo). Rezydencje te cechuje typowo "forteczny" wygląd, elewacje z surową rustyką, a także obecność wewnętrznego krużgankowego dziedzińca.