Psychomachia (topos)

Psychomachia (stgr. Ψυχομαχία) – topos literacki i motyw w sztuce, przedstawiający walkę cnoty i występku o duszę ludzką^[1] .

Cnota cierpliwości i Hiob. Ilustracja do Psychomachii Prudencjusza (manuskrypt British Library Add MS 24199, XI w.).

Starożytność

Osobny artykuł: Psychomachia.

Po raz pierwszy topos pojawił się w IV w. n.e., w alegorycznym dziele rzymskiego pisarza i chrześcijańskiego apologety Aureliusa Prudentiusa Clemensa (Prudencjusza) „Psychomachia”^[1] . Występowały w nim cnoty, wady oraz postacie biblijne (np. Hiob).

Psychomachia była stałym, często przewodnim, motywem moralitetów, w których o duszę bohatera walczyły personifikacje cnót i występków (czy grzechów) (często siedmiu cnót i siedmiu grzechów głównych)^[1] .

Średniowiecze

Psychomachia na archiwolcie kościoła Saint-Pierre d’Aulnay we Francji.

Psychomachia była popularna w średniowieczu, o czym świadczą liczne zachowane manuskrypty (16 datowanych na wieki IX-XIII)^[2]. Od XII w. rozwinęły się także jego przedstawienia w ikonografii i rzeźbie, co łączy się z rozwojem koncepcji cnót moralnych^[3]. Psychomachia rozwinęła się jako motyw ikonograficzny w przedstawianiu cnót. Zastąpiła dawniejsze, statyczne przedstawienia cnót (najczęściej jako postaci kobiecych) przedstawieniami dynamicznymi, w których cnoty walczą lub tryumfują nad wadami^[4], np. jako cnoty dzierżące tarcze i następujące nogą na głowę wad. Krąg takich rzeźb zdobiących archiwolty można znaleźć w kościołach południowo-zachodniej Francji^[2].

Nowożytność

W nowożytności topos uległ sekularyzacji i pojawia się również w utworach niereligijnych. Można go odnaleźć m.in. w następujących utworach:

• 144 sonet Williama Shakespeara^[5],
• wiersz Two Voices Alfreda Tennysona^[5],