Prawo małżeńskie w Polsce

Prawo małżeńskie w Polsce – część polskiego prawa rodzinnego, regulująca zawarcie, ustanie, unieważnienie małżeństwa, prawa i obowiązki małżonków, jak również stosunki majątkowe między nimi.

W polskim prawie małżeństwo odwołuje się do małżeństwa jako trwałego, egalitarnego związku mężczyzny i kobiety powstałego z ich woli w sposób sformalizowany, określonego jako swoistą dwustronną czynność prawną zbliżoną do kategorii umów.

Podstawy prawne

Według prawodawstwa w Polsce zawarcie małżeństwa następuje przez złożenie przez dwie osoby przeciwnej płci i stanu wolnego, zgodnego oświadczenia (przysięga małżeńska) o wstąpieniu w związek małżeński, jeżeli czyniąc to znajdują się jednocześnie w obecności kierownika urzędu stanu cywilnego – ewentualnie w obecności duchownego, kiedy zawierają związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu wybranego związku wyznaniowego, oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa cywilnego, a kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi następnie akt małżeństwa^[1].

Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa dolną granicę wieku dla obojga małżonków na 18 lat, jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat^[a]. Kodeks postępowania cywilnego wymaga wniosku zainteresowanej^[b]. Kodeks cywilny traktuje małżonkę jako pełnoletnią^[c].

Prawa i obowiązki małżonków

Zgodnie z art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Poprzez zawarcie związku małżeńskiego zobowiązują się do: a) wspólnego pożycia; b) wzajemnej pomocy; c) współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Ponadto art. 24 k.r.o. stanowi o konieczności wspólnego rozstrzygania o istotnych sprawach rodziny. Jeżeli pomiędzy małżonkami brak jest porozumienia, każde z nich może się zwrócić o rozstrzygnięcie sporu do sądu^[1]

Powinowactwo jest to więź prawna, jaka powstaje pomiędzy jednym małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono mimo ustania małżeństwa^{[potrzebny przypis]}.

Wyróżnia się prawa i obowiązki małżonków^{[potrzebny przypis]}:

• niemajątkowe
  • wspólnego pożycia
  • wzajemnej pomocy
  • wierności
  • współdziałania dla dobra rodziny
• majątkowe
  • przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny.

Obowiązek wspólnego pożycia polega na duchowej, fizycznej i gospodarczej łączności małżonków. Wspólne pożycie stanowi naturalny cel małżeństwa i warunkuje urzeczywistnienie jego treści. Jego przejawami są wspólne zamieszkanie, wzajemna lojalność małżonków, uwzględnienie słusznych interesów i uczuć drugiej strony, współżycie płciowe, poszanowanie itd.^{[potrzebny przypis]}.

Obowiązek wzajemnej pomocy polega nie tylko na pomocy materialnej, lecz również na pomocy moralnej, na wspieraniu poczynań i przezwyciężaniu trudności drugiego małżonka. Obowiązek ten przejawia się szczególnie silnie np. w wypadku choroby małżonka^{[potrzebny przypis]}.

Obowiązek wierności dotyczy obojga małżonków. Małżonek, który dopuszcza się zdrady, łamie swoją przysięgę małżeńską, a doprowadziwszy tym do rozwodu, może zostać uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego^{[potrzebny przypis]}.

Współdziałanie dla dobra rodziny przejawiać się może w przyczynianiu się według sił i możliwości zarobkowych i majątkowych każdego z małżonków do zaspokajania potrzeb rodziny. W szczególności przyczynienie się to może polegać na wspólnym wychowywaniu dzieci oraz na współpracy we wspólnym gospodarstwie domowym. Prawo polskie dopuszcza także model współdziałania, polegający na tym, że jedno z małżonków zarabia na utrzymanie rodziny, a drugie zajmuje się pracą w gospodarstwie domowym^{[potrzebny przypis]}.

Obowiązek wspólnego rozstrzygania spraw rodziny stanowi, iż istotne sprawy rodziny muszą być przez małżonków rozstrzygane wspólnie. W zwykłych sprawach rodziny może występować osobno każdy ze małżonków, ale wtedy zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich obciążają solidarnie oboje małżonków^{[potrzebny przypis]}.

Nazwiska małżonków

Każdy małżonek może zdecydować o tym, jakie nazwisko będzie nosił po zawarciu związku małżeńskiego. Stosowne oświadczenie jest składane kierownikowi USC bezpośrednio po zawarciu małżeństwa lub przed sporządzeniem zaświadczenia, o którym mowa w art. 4¹ § 1 k.r.o^[2].

Stosowne kombinacje możliwości małżonków co do nazwiska, jakie będą nosili po zawarciu małżeństwa, przedstawiają się następująco^[2]:

1. mogą nosić wspólne nazwisko, które jest dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich,
2. mogą każdy z osobna zachować swoje dotychczasowe nazwisko,
3. mogą połączyć nazwisko małżonka ze swoim nazwiskiem. Po połączeniu nazwisko konkretnej osoby nie może składać się z więcej niż dwóch członów.

Jeżeli małżonkowie nie złożyli stosownych oświadczeń co do swojego nazwiska, każdy z nich pozostaje przy nazwisku dotychczasowym^[2].

Powinowactwo

Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego powinowactwo – stosunek prawno rodzinny łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego – trwa mimo ustania małżeństwa (ale nie unieważnienia). Linię i stopień powinowactwa określa się według linii i stopnia pokrewieństwa. Zgodnie z art. 14 Kodeksu rodzinnego. powinowactwo w linii prostej jest względną przeszkodą małżeńską (z ważnych powodów sąd może udzielić zgody na takie małżeństwo) (Dz.U. z 2008 r. nr 220, poz. 1431)^{[potrzebny przypis]}.

Tak jak w przypadku stopni pokrewieństwa, także i różne stopnie powinowactwa miały niegdyś swoje tradycyjnie ustalone nazwy, jednak we współczesnym języku polskim system nazewnictwa uległ znacznemu uproszczeniu; i tak na przykład^{[potrzebny przypis]}:

• teść i teściowa oznaczają rodziców współmałżonka (I stopień powinowactwa w linii prostej);
• szwagier oznacza brata współmałżonka albo męża siostry (II stopień powinowactwa w linii bocznej);
• szwagierka oznacza siostrę współmałżonka;
• bratowa oznacza żonę brata.

Powinowactwo zachodzi jedynie między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka (np. wobec siostry żony), nie zachodzi natomiast między małżonkiem a powinowatymi drugiego małżonka (np. wobec szwagra żony). W żargonie prawniczym taki rodzaj relacji nazywany jest zimnym powinowactwem, choć nie zachodzi tutaj powinowactwo w rozumieniu przepisów prawa.

Przesłanki i przeszkody zawarcia małżeństwa

Przesłanki

• różnica płci
• osobiste stawienie się przed osobą udzielającą ślubu
• złożenie zgodnych oświadczeń
• udział czynnika urzędowego^{[potrzebny przypis]}

Przeszkody

• niski wiek małżonków (przeszkoda wieku)^[a]
• ubezwłasnowolnienie^[d]
• zaburzenia psychiczne^[e]
• niepełnosprawność intelektualna
• bigamia (art. 206 Kodeksu karnego)
• pokrewieństwo
• powinowactwo
• adopcja^{[potrzebny przypis]}

Szczególne zasady zawierania małżeństwa

Zawarcie małżeństwa poza urzędem stanu cywilnego

Od 1 marca 2015 r. można zawrzeć związek małżeński poza urzędem stanu cywilnego w okręgu rejestracji stanu cywilnego, w którym jest on właściwy, jeżeli wskazane miejsce zawarcia małżeństwa zapewnia zachowanie uroczystej formy jego zawarcia oraz bezpieczeństwo osób obecnych przy składaniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński. Za tę czynność pobierana jest opłata w wysokości 1000 złotych^[3][4] Można także wstąpić w związek małżeński poza urzędem stanu cywilnego, jeśli jest się w stanie zagrożenia życia lub zdrowia lub pozbawionym wolności^[5].

Zawarcie małżeństwa przed duchownym

Konkordat zawarty między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską umożliwia zawarcie małżeństwa przed duchownym, a czynność ta wywołuje skutki cywilnoprawne^[6]. Uprawnienia udzielania związku małżeńskiego przysługują w Polsce również innym związkom wyznaniowym^{[7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17]}. Duchowny miał obowiązek poinformować nupturientów o treści podstawowych praw dotyczących zawarcia małżeństwa i skutków^[18].

Aby zawrzeć małżeństwo przed duchownym, należy dostarczyć mu, sporządzone przez kierownika urzędu stanu cywilnego zaświadczenie, stwierdzające brak okoliczności, które mogą wyłączać zawarcie małżeństwa^[19]. Zaświadczenie takie ważne jest 6 miesięcy od daty wystawienia^[20]. Należy również spełnić łącznie wszystkie poniższe wymagania:

• różnica płci^[21] (różnicę płci określa nie tylko wpis do aktu urodzenia, ale faktyczny stan w chwili zawarcia małżeństwa^[22])
• jednoczesna obecność nupturientów
• zgodne oświadczenia nupturientów
• udział uprawnionego duchownego
• sporządzenie przez kierownika właściwego Urzędu Stanu Cywilnego aktu małżeństwa.

Małżeństwo zostaje zawarte w chwili złożenia oświadczeń woli przez nupturientów. Dopóki te przesłanki nie zostaną spełnione, oświadczenia woli nie wywołują skutków prawnych^[23]. Po zawarciu małżeństwa, duchowny musi w ciągu 5 dni dostarczyć zaświadczenie zawarcia związku małżeńskiego do urzędu stanu cywilnego, chyba że nastąpi zdarzenie kwalifikowane jako siła wyższa^[24].

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 listopada 2005 r.^[25] określił, że niedochowanie terminu do przekazania dokumentów do urzędu stanu cywilnego bez wskazania siły wyższej wiąże się z odmową sporządzenia dokumentów zawarcia małżeństwa przez kierownika urzędu stanu cywilnego. Siła wyższa oznacza „zdarzenie pochodzące z zewnątrz, którego nie można było przewidzieć i którego następstwom nie można było zapobiec, mimo dołożenia największej staranności^[25].

Jedną z form dostarczenia jest nadanie przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego (np. Poczta Polska).

Z ważnych powodów za zezwoleniem sądu oświadczenie woli może być złożone przez pełnomocnika (per procura)^[26].

Małżeństwa osób tej samej płci w Polsce

W Polsce małżeństwa osób tej samej płci nie są uznawane, choć – jak stwierdził w 2019 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w pisemnym uzasadnieniu wyroku – art. 18 Konstytucji sam w sobie nie stanowiłby przeszkody przy transkrypcji zagranicznego aktu małżeństwa, gdyby w porządku krajowym instytucja małżeństwa jako związku także osób tej samej płci istniała. Ponadto Sąd stwierdził, że ten przepis konstytucji nie zabrania ustawodawcy uregulowania prawnego statusu związków jednopłciowych „które z sobie wiadomych przyczyn nie chcą zawrzeć małżeństwa w jego tradycyjnym rozumieniu”^[27][28].

Uwagi

1. Art. 10. § 1. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba nie mająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
2. Art. 561. § 1. Zezwolenia na zawarcie małżeństwa kobiecie niemającej ukończonych lat osiemnastu udziela sąd opiekuńczy na jej wniosek. Postanowienie o udzieleniu zezwolenia staje się skuteczne z chwilą uprawomocnienia się i nie może być zmienione ani uchylone.
3. Art. 10. § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. § 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.
4. Art. 11 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie.
5. Art. 12 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa.

Przypisy

1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2023 r. poz. 2809).
2. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. - Dz.U.2020.1359 t.j. [online], OpenLEX [dostęp 2022-02-03] (pol.).
3. Art. 85 ust. 5 i 8 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2023 r. poz. 1378).
4. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 22 stycznia 2015 r. w sprawie opłaty dodatkowej za przyjęcie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński poza urzędem stanu cywilnego (Dz.U. z 2015 r. poz. 180).
5. Art. 85 ust. 4 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego.
6. Art. 10 Konkordatu zawartego między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 51, poz. 318).
7. K. Pietrzykowski (red.) Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2012, Dział 1, pkt C.
8. Art. 12a ustawy z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. z 2023 r. poz. 544).
9. Art. 12a ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2023 r. poz. 509).
10. Art. 8a ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2015 r. poz. 483).
11. Art. 11a ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2023 r. poz. 85).
12. Art. 10a ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2023 r. poz. 1874).
13. Art 10a ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2022 r. poz. 2616).
14. Art. 9a ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2023 r. poz. 51).
15. Art. 9a ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2014 r. poz. 1798).
16. Art. 8a ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2023 r. poz. 47).
17. Art. 11a ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2015 r. poz. 13).
18. Art. 62a ustawy z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2011 r. nr 212, poz. 1264, z późn. zm.) (uchylona z dniem 1 marca 2015).
19. Art. 8 § 1 KRiO.
20. Art. 4¹ § 2 KRiO.
21. Art. 1 § 2 KRiO.
22. Por. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005, s. 27.
23. K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Wyd. 3, Warszawa 2009, dział 1, pkt 3.
24. Art. 8 § 3 KRiO.
25. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16.11.2005 V CK 325/05.
26. Art. 6 KRiO i kan. 1105 KPK.
27. Sygn. akt IV SA/Wa 2618/18 [online], Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, 8 stycznia 2019, s. 12, Cytat: „Z tego względu treść art. 18 Konstytucji nie mogłaby stanowić samoistnej przeszkody do dokonania transkrypcji zagranicznego aktu małżeństwa, gdyby w porządku krajowym instytucja małżeństwa jako związku osób tej samej płci była przewidziana. Powyższy przepis nie zabrania przy tym ustawodawcy, by ten mocą ustaw zwykłych zinstytucjonalizował status związków jednopłciowych lub też różnopłciowych, które z sobie wiadomych przyczyn nie chcą zawrzeć małżeństwa w jego tradycyjnym rozumieniu.”.
28. Historyczne orzeczenie sądu. Konstytucja nie zabrania małżeństw jednopłciowych. oko.press, 2019-02-11. [dostęp 2019-02-12].

Linki zewnętrzne

• Jakie są prawa i obowiązki małżonków. prawoprosto.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-28)].
• Matrimonium per procura – uwagi na tle prawa materialnego i prawa kolizyjnego

Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.