Powszechna Organizacja „Służba Polsce”

Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (SP) – polska państwowa organizacja paramilitarna przeznaczona dla młodzieży w wieku 16–21 lat^[1], istniejąca od 1948 do 1955.

Pierwsza strona okładki legitymacji junackiej Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” wystawionej w 1949

Ćwiczenia wojskowe 10 Brygady SP, 1948

17 Brygada SP, Cedynia, 1948

Budowa trasy W-Z. Junacy z organizacji "Służba Polsce" podczas prac ziemnych na Dworcu Wileńskim, 1948

Historia

Wychowanie młodego pokolenia było ważnym elementem polityki władz komunistycznych, rządzących Polską od 1945. Panowanie nad młodzieżą, w ich mniemaniu, gwarantowało trwałość nowego ustroju, nie cieszącego się zaraz po wojnie powszechną przychylnością społeczeństwa. Młode pokolenie poddawano licznym działaniom polityczno-propagandowym. Dnia 4 czerwca 1945 Sekretariat Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej podjął uchwałę o ujęciu młodzieży od lat 15 w organizacje przysposobienia wojskowego i fizycznego. Dzięki temu stworzone zostałyby ramy organizacyjne dla formacji mającej ukształtować „nowego człowieka”, nie szczędzącego sił dla budowy komunizmu, a przy okazji przygotowywano by młodzież do służby wojskowej^[2].

Organizacja utworzona została ustawą z 25 lutego 1948 o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz o organizacji spraw kultury fizycznej i sportu^[3]. Artykuł 1 tej ustawy wprowadził obowiązek powszechnego przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży:

celem włączenia twórczego zapału młodego pokolenia do pracy nad rozwojem sił i bogactwa Narodu oraz celem rozszerzenia systemu wychowania narodowego, przedłużenia kształcenia i wychowania młodzieży poza okres obowiązku szkolnego.

Dla bezpośredniego kierownictwa powszechnym przysposobieniem młodzieży utworzono powszechną organizację przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży o nazwie „Służba Polsce”.

Organizacja nawiązywała do tradycji przedwojennych Junackich hufców pracy (JHP) działających w latach 1936-1939, jednak realizowała ideologiczne cele władz komunistycznych.

Opis

Powszechny obowiązek przysposobienia zawodowego obejmował naukę, wykonywanie pracy okresowej (do 6 miesięcy przez młodzież w wieku przedpoborowym, zaś przez starszą przez okres nie dłuższy od trwania zasadniczej służby wojskowej)^[4] oraz wykonywanie pracy dorywczej, do 3 dni w ciągu miesiąca^[5]. Zwolnione od tego obowiązku były:

• osoby uznane za niezdolne do pracy fizycznej,
• kobiety zamężne, ciężarne, karmiące lub sprawujące opiekę macierzyńską,
• osoby pełniące, bądź które odbyły zasadniczą służbę wojskową,
• jedyni żywiciele rodzin,
• osoby, utrzymujące się z prowadzenia gospodarstwa rolnego, hodowlanego lub ogrodniczego niemające członków rodziny zdolnych do zastąpienia ich w gospodarstwie,
• duchowni.

Komendant Główny mógł nadto zwolnić z całości lub części obowiązków inne osoby^[6].

Pobór odbywał się na zasadach podobnych do przyjętych w wojsku i przeprowadzany był przez specjalne komisje, które powoływały młodzież do służby w PO SP rocznikami wg istniejących spisów ludności. Uchylanie się od stawiennictwa przed komisją groziło sankcjami^[7], choć w praktyce rzadko były one stosowane. Junacy otrzymywali umundurowanie (bluza drelichowa, spodnie bądź spódnica drelichowa, płaszcz sukienny, furażerka, pas skórzany, pas parciany, orzełek „SP”, trzewiki juchtowe, pantofle skórzane męskie i żeńskie, kurtka watowana) i byli przydzielani do hufców^[8].

Zgodnie z artykułem 18 ustawy, organami „Służby Polsce” była główna komenda oraz wojewódzkie, powiatowe (miejskie) i gminne komendy. Komendant główny był powoływany przez Prezydenta RP na wniosek Ministra Obrony Narodowej, zatwierdzony przez Radę Ministrów (artykuł 20 ustęp 1). W części ministerstw utworzono biura lub wydziały dla współdziałania z organizacją. Obsada komend składała się według ustawy między innymi z żołnierzy służby czynnej oraz rezerwy, a także instruktorów, kierowników robót i specjalistów, delegowanych przez właściwych ministrów. Powiatowym (miejskim) komendantom „Służby Polsce” powierzono między innymi prowadzenie ewidencji młodzieży, podlegającej powszechnemu obowiązkowi przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Koszty działania organizacji pokrywane były przez Radę Ministrów i poszczególne ministerstwa.

Jednostkami organizacji były brygady, bataliony, hufce i drużyny. Młodzież organizowano w jednostkach tworzonych w miejscach zamieszkania lub zatrudnienia – hufcach (miejskie, wiejskie, szkolne, zakładowe) oraz w ramach skoszarowanych oddziałów, w których dziewczęta i chłopcy pracowali z dala od domów – brygadach (operacyjne, inwestycyjne, rolne i inne).

Brygady SP pracowały między innymi przy: odbudowie Warszawy, budowie ośrodków przemysłowych (między innymi Nowa Huta), osuszaniu Żuław, w kopalniach i kamieniołomach.

Do specjalnych brygad, tak zwanych „nadkontyngentowych” pracujących w kopalniach i kamieniołomach wcielano przymusowo młodzież z grup społecznych uznawanych przez władze za wrogie politycznie (zamożni rolnicy, przedwojenni kupcy, przemysłowcy czy urzędnicy państwowi, mniejszość ukraińska)^[9]. Na podstawie artykułu 1 ustawy z 2 września 1994 o dodatku i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu^[10] żołnierzom tych brygad przyznano dodatek do emerytury lub renty.

Organizacja politycznie kontrolowana była przez PPR (później PZPR) za pośrednictwem Związku Walki Młodych (ZWM), później ZMP, organizacyjnie powiązana z wojskiem. Organizacja prowadziła obowiązkowe przysposobienie zawodowe, wojskowe, wychowanie fizyczne oraz indoktrynację polityczno-ideologiczną. Artykuł 52 ustawy przewidywał, że kierownicy i instruktorzy:

obowiązani są organizować naukę, pracę, ćwiczenia i spędzanie wolnego czasu młodzieży w taki sposób, by wyrobić w niej zamiłowanie do pracy nad odbudową kraju i zwiększeniem jego mocy, wpoić jej poczucie obowiązków obywatelskich i miłości Ojczyzny.

W 1949 do „Służby Polsce” należało około 1,2 mln osób. W 1953 ograniczono liczbę hufców i brygad oraz pracowników oraz wprowadzono zaciąg ochotniczy, zaś 17 grudnia 1955 uchwałą Rady Ministrów „Służba Polsce” została rozwiązana. Jej następcą zostały powołane w 1958 Ochotnicze Hufce Pracy.

Komendantem Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” był Edward Braniewski (1948–1951), a następnie Aleksander Sław (1950–1955) i Jan Zajdel (1955–1956)^[11].

Z tym tematem związana jest kategoria: Członkowie Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”.

W filmie

Działalność „Służby Polsce” w okresie powojennym przedstawiono w filmie Trzy opowieści z 1953 roku, a także w serialu Przyjaciele z 1979 roku (odc. 3. Praca) oraz w serialu Dom z 1980 roku (odc. 5 Ponad 200 czwartków). Nawiązania znalazły się również w filmie Miś Stanisława Barei z 1981 roku (piosenka Hej, młody junaku) oraz w serialu Czterdziestolatek Jerzego Gruzy z 1974 r. (odc. 1 Toast, czyli bliżej niż dalej) – wspomnienie pracy w SP razem z Wiesławem Gołasem.