Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego

Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego – monument znajdujący się przy ul. Prostej 51 na warszawskiej Woli, upamiętniający ewakuację grupy żydowskich powstańców z warszawskiego getta na stronę „aryjską” w maju 1943.

Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego

Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Miejsce	Ulica Prosta 51
Projektant	Konrad Kucza-Kuczyński, Jan Kucza-Kuczyński i Maksymilian Biskupski
Całkowita wysokość	1,8 m
Data odsłonięcia	13 maja 2010
Położenie na mapie Warszawy Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego
Położenie na mapie Polski Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Pomnik Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego
52°13′49″N 20°59′14″E

Gwiazda Dawida wewnątrz pomnika

Tablice pamiątkowe

Historia

1 maja 1943 na polecenie dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej Zygmunt Frydrych i Symcha Ratajzer-Rotem „Kazik” przedostali się na stronę „aryjską” w celu przygotowania ewakuacji pozostałych przy życiu żydowskich powstańców. 8 maja z pomocą dwóch polskich pracowników miejskich wodociągów Ratajzer wrócił kanałami do getta w poszukiwaniu ocalałych. W jednym z kanałów spotykał grupę ok. 10 bojowców, próbujących znaleźć drogę wyjścia z podpalonej przez Niemców dzielnicy zamkniętej. „Kazik” nakazał zebranie wszystkich pozostałych przy życiu powstańców i wspólną ewakuację kanałami. W zorganizowaniu akcji pomógł członek Gwardii Ludowej Władysław Gaik „Krzaczek”.

W nocy z 8 na 9 maja 1943 grupa kilkudziesięciu powstańców zeszła do kanału włazem znajdującym się przy ulicy Franciszkańskiej. Po kilku godzinach dotarli w umówione miejsce pod jeden z włazów prowadzących do kanału biegnącego pod ulicą Prostą. 9 maja ewakuacja okazała się niemożliwa, m.in. z powodu trudności ze zdobyciem środków transportu.

10 maja o godz. 10.00 w pobliże włazu podjechała ciężarówka wynajęta przez Władysława Gaika w firmie transportowej, rzekomo do przewozu mebli. Wycieńczeni żydowscy powstańcy na oczach przechodniów wydostali się z kanału. Nie wszyscy zostali jednak ewakuowani, ponieważ kilka osób odłączyło się od grupy i w chwili ewakuacji nie było ich przy umówionym włazie.

Auto z powstańcami odjechało w kierunku Łomianek.

Według niektórych źródeł, bojowcy spędzili w kanałach 48 godzin^[1][2]. Wśród uratowanych byli m.in. Cywia Lubetkin, Tosia Altman, Michał Rozenfeld i Marek Edelman.

Według relacji Symchy Ratajzera, właz do kanału znajdował się na ulicy Prostej, w odległości ok. 100 metrów od skrzyżowania z ulicą Żelazną^[3]. Zdaniem Marka Edelmana ciężarówka zatrzymała się „na zbiegu ulic Łuckiej, Prostej i Wroniej”^[4].

Opis

Autorami pomnika są architekci Konrad Kucza-Kuczyński i Jan Kucza-Kuczyński oraz rzeźbiarz Maksymilian Biskupski. Centralnym punktem założenia jest rzeźba, mająca formę odlanego z brązu, ściętego skośnie walca o wysokości ok. 2 metrów, symbolizującego wejście do kanału. Wewnątrz znajduje się wykonana z prętów Gwiazda Dawida, a na ścianie umieszczono metalowe stopnie, do których przytwierdzone są wyrzeźbione ludzkie dłonie. Kompozycję zamykają umieszczone ukośnie po obu stronach rzeźby tablice pamiątkowe wykonane z czarnego granitu. Na tablicach po prawej stronie widnieje napis w językach polskim, angielskim i hebrajskim o treści:

W tym miejscu, 10 maja 1943 r., Simcha Rotem-Ratajzer, pseudonim „Kazik”, uczestnik powstania, wyprowadził kanałami z płonącego getta ostatnią grupę około 40. powstańców Żydowskiej Organizacji Bojowej, którzy potem prowadzili walkę w oddziałach partyzanckich i w powstaniu warszawskim.

Niektórzy z nich przeżyli wojnę i mogli świadczyć o bohaterstwie warszawskiego getta.

Na tablicach po lewej stronie umieszczono nazwiska 37 żydowskich bojowców, których ewakuowano 10 maja 1943. Nazwiska podzielono na trzy grupy: tych, którzy wyszli z kanałów i przeżyli wojnę, tych, którzy wyszli i zginęli później, oraz tych, którzy zginęli w czasie ewakuacji. W ostatniej kolumnie umieszczono nazwiska osób – organizatorów akcji.

Wyszli i przeżyli wojnę	Wyszli i zginęli później		Zostali w kanale	Organizowali
Roman Bornstein Tuwia Borzykowski „Tadek" Marek Edelman Chaim Frymer Masza Glajtman-Putermilch Pnina Grynszpan-Frymer Chana Kryształ-Frykszdorf „Hanka”[a] Cywia Lubetkin	Tosia Altman Szlomo Alterman Hirsz Berliński Janek Bilak „Bielak” Abrasza Blum Guta Błones Elizer Błones „Lusiek” Jurek Błones Fajga Goldstein Merdek Growas	Cypora Gutsztat Adek Jankielewicz Julek Junghajzer „Joel” Izrael Kanał „Mietek” Josef Liman Michał Rozenfeld „Michał Biały” Abram Stolak Dow Szniper Janek Szwarcfus „Janek Biały” Juda Wengrower „Węgrower”	Menachem Bigielman „Bejgelman” Sewek Duński Jechiel Górny „Jur” Adolf Hochberg Lejb Jaszyński „Jasiński” Bronka Manulak/Manelak/Manalek Lejb Roztowski Szlamek Szuster Pnina Zandman	Simcha Rotem „Kazik” Tadek Szejngut Władysław Gaik „Krzaczek” Rysiek Moselman Jurek Zołotow Wacek

Linie prowadzące do włazu na ul. Prostej

Dla podkreślenia historycznego kontekstu miejsca zastosowano rozwiązanie architektoniczne analogiczne, jak w przypadku upamiętnienia z okresu powstania warszawskiego znajdującego się na placu Krasińskich w Warszawie: przedłużeniem osi tablic pamiątkowych są linie umieszczone na chodniku, zbiegające się przy włazie na jezdni ulicy Prostej, którym 10 maja 1943 wyszli z kanałów żydowscy bojowcy^[5].

W uroczystości odsłonięcia pomnika 13 maja 2010, uczestniczyli ostatni żyjący uczestnicy wydarzeń z 1943 – Symcha Ratajzer-Rotem i Pnina Grynszpan-Frymer.

18 kwietnia 2013, w przeddzień 70. rocznicy powstania w getcie warszawskim, przy pomniku odsłonięto tablicę upamiętniającą kanalarzy Wacława Śledziewskiego i Czesława Wojciechowskiego.

Pomnik powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Dokumentacji i Upowszechniania Dorobku Kultury Żydów Europy Środkowej i Wschodniej „Pamięć Diaspory”^[6].

Zobacz też

• Kopiec Anielewicza
• Pomnik Bohaterów Getta
• Pomnik partyzantów oddziału GL im. Mordechaja Anielewicza w Warszawie
• Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów

Uwagi

1. Właśc. Chana Kryształ-Fryszdorf. Zob. np. Anka Grupińska: Po kole. Rozmowy z żydowskimi żołnierzami. Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1991, s. 231. ISBN 83-7001-475-5., Władysław Bartoszewski, Marek Edelman: I była dzielnica żydowska w Warszawie. Wybór tekstów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 333. ISBN 978-83-01-164-430.