Polskie średniowieczne roty sądowe

Polskie średniowieczne roty sądowe – teksty przysiąg (rot) sądowych w języku polskim, zapisane w księgach z XIV i XV wieku^[1] .

Tekst polskiej roty sądowej spisanej w 1702 roku we Wrocławiu.

Przysięgi świadków

Ówczesne akta sądowe notowane były po łacinie, jednak przysięgi świadków zapisywano z reguły w formie oryginalnej^[2]. Zaczynały się zwykle one od formuły (w transkrypcji): Tako mi pomoży Bog...^[3]. Pierwsze zapisane roty zwykle są krótkie, późniejsze dłuższe^[4]. Najstarsze roty w języku polskim odnaleziono w wielkopolskich księgach sądowych poznańskich (1386)^[3][2] i pyzdrskich (1392)^[5] oraz małopolskich (1394)^[2][6]. Z następnego wieku znane są roty kaliskie, kościańskie, gnieźnieńskie, piotrkowskie, pilzneńskie, sieradzkie, łęczyckie, brzeskokujawskie, radomskie, sandomierskie, warszawskie, wareckie, czerskie, jak również kolejne roty poznańskie i krakowskie^[3]. Teksty rot stanowią jedne z najstarszych tekstów w języku polskim pisanych prozą.

Roty są bardzo cennym źródłem do badania dziejów języka polskiego z kilku powodów:

• Dokładne datowanie i lokalizacja. Każdy okręg sądowy w średniowiecznej Polsce prowadził własną kancelarię, a posiedzenia sądów oraz zeznania świadków spisywane były w stałych miejscach o określonej lokalizacji^[6]. Dzięki temu roty są precyzyjnie datowane i zlokalizowane^[6].

• Język potoczny. Można przypisać im status socjolingwistyczny mówcy. Nawet w przypadku przekształcenia przez sądowego pisarza, zakłada się, że pozbawione są literackiej stylizacji i oddają potoczny język. Potoczny charakter wypowiedzi ukazuje też mentalność i kulturę średniowiecza. Zawierają przy tym wulgaryzmy i błędy składniowe^[3]. Sprawy sądowe dotyczyły zwykle życia codziennego (majątek, spadki, długi, zobowiązania, kradzieże itp.), dlatego roty zawierają wiele wyrazów, nieobecnych w innych zabytkach językowych, mających przeważnie charakter religijny^[7].

• Dialektyzmy. Są materiałem do badania polskich dialektów i różnic regionalnych polszczyzny, gdyż potoczne wypowiedzi świadków zawierały naleciałości gwarowe^[6]. Zachowane roty pochodzą najczęściej z Wielkopolski i Małopolski, znane są jednak także roty z Mazowsza^[8].

• Obszerność materiału. Poszczególne roty są krótkie, zwykle jednozdaniowe, ale ich duża liczba sprawia, że składają się na obszerny materiał językowy^[9]. Zbiór rot tylko z sześciu wielkopolskich powiatów sądowych (poznański, kościański, kaliski, pyzdrski, gnieźnieński i koniński) obejmuje ponad 6 tys. pozycji^[9].

Przysięgi urzędowe

Oprócz spisanych po polsku zeznań świadków, powodów, oskarżonych oraz innych uczestników średniowiecznych procesów w aktach procesowych zachowały się również formuły urzędowych przysiąg wójtów, ławników, rajców i rzemieślników^[10]. Przysięgi takie zawiera:

• Rękopis Biblioteki Narodowej (sygn. akc. 9869, wcześniej w Bibliotece Baworowskich) z 2. ćwierci XV w., prawdopodobnie z Krakowa. Dokument zawiera zbiory praw miejskich w języku niemieckim i łacińskim. Na pierwszej karcie wpisano prawdopodobnie w 2. połowie XV w. formuły przysiąg wójta, ławników i rajców^[10].
• Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej (nr 168) z XIV w., zawierający zbiór praw magdeburskich w języku niemieckim należący do rady miejskiej Krakowa. Na ostatniej karcie (176) w początkach XVI w. wpisana została przysięga ławnika^[10].

Przykłady

Roty pyzdrskie

• „Jako to świadczymy, jako Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wągrodzie mu nie dała paść” (1392)^[5].

Roty krakowskie

• „Tako nam Bog pomoży, jako prawie wiemy i świadczymy, eż Halżka trzyma ode cztyr lat dziedzinę z pokojem, a Smichna k tej nie ma niczs.” (1396)^[11]

Roty poznańskie

• „Jako są temu minęła trzy lata, jako Bieniaszek Jakuszowi ręczył.” (1397)^[12]
• „Jako to świadczymy, jako od Wojciechowego ognia zgorzało Dobrogostowi za dwadziejście gr(z)ywien.” (1397)^[12]
• „Jakom nie wadził Piotraszewi pr(z)edać poł Raszkowa, aniśm (m)u kupcew odganiał.” (1397)^[12]

Roty kościańskie

• „Jako to świadczymy, jako kiedy Budziwoj przyszedł żędać prawa na złodzieja, tedy Mikołaj przyszedw ze dwiemanaciema panicoma a ze dwiemadziestoma kmiecioma i dał mu [w lice] policzek [i k temu ji bił] i ranę tylcem” (1398)^[13].

Roty warszawskie

• „Jakom ja nie wywoził Witkowa gnoju dwiema wozoma samowtor.” (1424)^[14]

Przypisy

1. Wydra i Rzepka 1984 ↓.
2. Michałowska 2011 ↓, s. 746.
3. Klemensiewicz 1980 ↓, s. 168–169.
4. Klemensiewicz 1980 ↓, s. 169.
5. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 189.
6. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 187.
7. Walczak 1999 ↓, s. 66–67.
8. Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 62.
9. Walczak 1999 ↓, s. 66.
10. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 196.
11. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 193.
12. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 188.
13. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 190.
14. Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 194.

Bibliografia

• Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
• Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 168–169. ISBN 83-01-00996-9.
• Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
• Teresa Michałowska: Średniowiecze. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 83-01-11452-5.
• Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.
• Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.

Linki zewnętrzne

Roty przysiąg sądowych

Elektroniczne Repozytorium Rot Wielkopolskich